HIP-TIME MAGAZINE 76
Schansterbrug, opgeblazen in 1945
Het is de fotograaf van nr. 01858 - een fotoformaat van 17.7 x 12.5 cm uit de collectie van het Museum Willem van Haren - bij voorbaat vergeven, dat hij om allerlei redenen trillende handen heeft gehad en bovendien slechts de beschikking over vermoedelijk oorlogsmateriaal om deze opname te kunnen maken. Het moet een emotioneel moment voor de ‘man’ zijn geweest om de zinloze verwoesting van de oeververbinding in ogenschouw te nemen.
Terugtrekkende, verliezende duitse troepen besluiten op 13 april 1945 - één dag vóór de bevrijding van Heerenveen - bij hun aftocht zo veel mogelijk de bruggen te ontregelen, zodat ze tijd kunnen winnen voor een roemloze terugtrekking.
Verder zoekend in het fotoarchief komt dit beeld nog twee keer voor. Onder no. 04127 is als toelichtende tekst op de achterzijde geschreven: ‘Brug Terbandsterschans vernield door Belgische reservisten, foto mevr. Engelen’ (formaat 29.4 x 21.0 cm). De derde aanwezige foto 07431 blijkt een matige foto van de originele foto met het formaat 15.0 x 9.8 cm. De ‘hij’ -fotograaf moet dus een ‘zij’-fotografe worden !
De opgeblazen brug blijkt getransformeerd tot verwrongen staal. Het brugdek is in de Heerensloot gestort. Kennelijk zijn de werkzaamheden voor ruiming begonnen, gezien het vaartuig dat met zijn neus de vernauwde doorgang is genaderd. Hoe de positie van de man bovenop het brugdeel moet worden geïnterpreteerd weten we niet. Misschien is het een moedige poging om naar de overkant te komen, omdat de latere noodbrug - een pontonbrug voor fietsers en voetgangers (kippenloopje) - misschien nog niet is geïnstalleerd. Op 10 augustus 1945 maakt de voorzitter van ‘Dorpsbelang Nijehaske’ met zekere trots bekend, dat dankzij ‘t gemeentebestuur er een nieuwe ‘overloop’ over de Heerensloot is gelegd, want de brug is nog niet gerepareerd.
Het gemotoriseerde verkeer dient zich via de Stationsbrug, de Stationsstraat, het Stationsplein en de Parallelweg naar de Jousterweg te begeven. Lokaal verkeer blijft ook nog mogelijk langs de Heerenwal en de Dubbele Regel. Drie en een half jaar hebben rijk, provincie en gemeente nodig gehad te zorgen voor een nieuwe en verbeterde verbinding. Uiteindelijk wordt op donderdag 24 september 1948 na voorbereidende organisatorische maatregelen van ‘Dorpsbelang Nijehaske’ en de ‘Buurtvereniging De Vrijstaat’ de brug op feestelijke wijze in gebruik genomen door de Commissaris der Koningin mr. H.P. Linthorst Homan. De nieuwe ‘basculebrug’ heeft zijn draaipunt aan de zijde van de Fok gekregen en aan die kant verzamelen zich de genodigden om de welkomstspeech van Jacob Waterlander, als vertegenwoordiger van de beide verenigingen, te mogen aanhoren. Vervolgens noemt hij de aktie van de terugtrekkende Duitse militairen er eentje van ‘dom geweld’ en ‘onnodige vernielzucht’ en schetst ook de verbeteringen door de nieuwe maatvoering van de brug. De breedte van 3.5 meter van de oude brug wordt practisch verdubbeld met een wegdek van 6 meter met aan weerszijden trottoirs van 75 centimeter. Niet alleen het wegverkeer profiteert, ook het scheepvaartverkeer spint garen bij een doorvaartwijdte van 6.20 naar 7.10 meter. Op de onderbouw van de firma Gebr. Leemburg te Leeuwarden heeft het Heerenveense constructiebedrijf C. Groothoff de bovenbouw geplaatst, terwijl Werkspoor de beweeginrichting heeft verzorgd. Brugwachter Veenema bedient op verzoek van de commissaris het mechanisme en laat de openstaande brug zakken. Het dochtertje Marietje van hotelier Jan Smid presenteert de commissaris ‘het kussen met de schaar’ om het gespannen lint midden op de brug door te kunnen knippen. Na deze officiële symbolische handeling trekken de genodigden zich terug in Hotel Smid om tijdens een koffiemaaltijd nog enkele redevoeringen aan te horen. De dienstdoende tafelpresident de heer J. Duursma neemt de vrijheid het gezelschap te wijzen op het belang van de vereniging ‘Dorpsbelang Nijehaske’, welke is opgericht op 12 augustus 1915 om zaken van belang voor Nijehaske aan te kaarten bij het gemeentebestuur - eerst dat van Haskerland (met als zetel Joure) en sinds 1934 dat van Heerenveen. Duursma geeft daarna het woord aan Burgemeester Kuperus, die niet alleen de commissaris dankt voor de moeite naar Heerenveen te willen komen, maar feliciteert ook ‘De Vrijstaat’ met deze schitterende brug. Interessant is zijn visie op het ontstaan van de naam ‘De Vrijstaat’. Het vroegere dorp ‘Nijehaske’ was een dorp op zichzelf, veraf van de zetel van het bestuur van de grietenij of gemeente. Zo voelden de bewoners het en ze gingen zich daarnaar gedragen. De volksmond zorgde - vlak na de Boerenoorlog in Zuid-Afrika - voor de naam van ‘De Vrijstaat’. Als men in het Haskerlandse deel van Heerenveen - volgens Kuperus - eens echt onder elkaar wilde zijn zonder ‘potkijkerij’, draaide men alle drie bruggen omhoog. Alle bruggen, zowel de Schansterbrug, de Stationsbrug als de Heerenwalster brug (kippenloop) hadden hun draaipunt aan de Haskerlandse kant van de Heerensloot of Veenscheiding. Op die manier konden de inwoners van de ‘Vrijstaat’ even hun gang gaan. De verenigingsstatus krijgt het als de bewoners van Dubbele Regel, 2e Heerenwal, Schoolstraat en Parallelweg op 30 oktober 1945 het plan maken om ‘feesten’ te gaan organiseren. De buurtvereniging op basis van saamhorigheid is geboren en neemt de geuzennaam ‘De Vrijstaat’ aan !!! Liefst zeven personen worden als bestuurslid geïnstalleerd. Het originele reglement wordt nog steeds gekoesterd in het archief van museum Willem van Haren. Daarin blijkt dat de ‘grenzen’ van het Vrijstaatgebied ter wille van de vereniging iets zijn opgerekt. Ook de Jousterweg tot de grens van de gem. Heerenveen en de Leeuwarder Straatweg tot en met de Christelijke School mogen zich aansluiten.
Terug naar onze foto, die we als een kapstok gebruiken voor een stukje historie over de brug. In het Dekema-, Cuyck en Foeytsarchief vinden we onder inv. nr. 2163 een aanbesteding van de Heeren Compagnons uit 28 mei 1701. Zij gunnen het drietal Nanne Jacobs, Claes Sickes en Sicke Clases het maken van een nieuwe ‘valbrug’ in de Bandsterschans in de zeer oude verbindingsweg van Joure naar de dorpen van de streek van Aengwirden (en verder). Kramer, de onderzoeker van de Oudheidkamer, vindt in het D.C.F.-archief onder nr. 2271 ook nog een beschrijving over een publicatie van de Heeren Compagnons over de nieuwe brug op de Schans, met als datum 8 november 1758. Bijna 50 jaar later meldt de Leeuwarder Courant van 8 april 1804 opnieuw een aanbesteding. Bij Durk Elzinga, ‘castelein’ in de Terbandsterschans - ... inderdaad de exploitant van dezelfde herberg die caféhouder Jan Smid in 1948 runt - vindt op 14 augustus de aanbesteding plaats van een nieuwe ‘flabbrug en gebynt’ en reparatie van het muurwerk van de Haskerschans. Regelmatig onderhoud bij zo’n frequent gebruik zal de drijfveer zijn geweest van de aanbesteding op verzoek van Hendrik Dalmolen in oktober 1814. Deze is dan schout van de gemeente Haske en op de Heerenwal woonachtig. De brug in de rijweg te Nijehaske moet worden gemaakt en hij gaat met timmerman Sijmen Marten Koksma naar notaris L.J. Mooi in Oldeboorn om een akte op te laten maken voor een aannemingsbedrag van fl.40,-.
De ‘flabbrug’ is in 1839 aan vernieuwing toe, waarvoor de secretaris C.L. van Beijma thoe Kingma in opdracht van de grietman van Haskerland, P.B.J. Vegelin van Claerbergen, drie dagen in november annonceert in de Leeuwarder Courant. Woensdag de 27e, Donderdag de 28e en Vrijdag de 29e zullen rijtuigen een andere weg moeten nemen. Gelukkig komt dat bericht niet zomaar uit de lucht vallen, want op 18 augustus daaraan voorafgaand hebben de Heeren Compagnons - woordvoerder M.J. Hogeveen in de Bonteboksluis - een aanbesteding in de Leeuwarder aangekondigd. In een bestek staat beschreven, dat er een volledig nieuwe balans met balansgebint en nog wat andere reparaties moeten worden geleverd. Ten huize van de ‘bruggewipper’ Iebele Gerrits de Haan - ook in 1816 al in functie - ligt het bestek ter lezing, maar de inschrijvingsbriefjes moeten franco worden gestuurd naar de Bontebok. Marcus Jacobs Hogeveen regelt het dan verder.
Niet alleen de brug is een onderwerp van voortdurende zorg, ook het water waarover de Terbandsterbrug de oevers verbindt, is dat. Zo pleit de Kamer van Koophandel en Fabrieken te Heerenveen in de zomerzitting van juli 1867 bij de Provinciale Staten voor verdieping van de vaart. Hun verzoek leidt tot een machtiging aan Gedeputeerde Staten voor een bedrag van fl.850,-. In oktober 1876 is het opnieuw de Heerenveense Kamer van Koophandel, die van zich doet spreken. Zij willen dat de provincie het gedeelte Compagnonsvaart van de Terbandsterbrug door Heerenveen - dus de Heerensloot - overneemt in onderhoud en beheer. Het duurt dan nog wel een aantal jaren voor dat is geregeld. Ook hier ligt weer een krantenbericht ter bevestiging (L.C. 25-10-1887). Bij een voorstel van Provinciale Staten van 23 augustus 1887, no. 12 wordt de goedkeuring tot het overnemen van het eigendom, het onderhoud en het beheer van de Heerensloot en de daarover gelegen Terbandsterbrug door de provincie geregeld.
Wanneer we bijna 50 jaar na de aanbesteding van de brug in 1839 in de Leeuwarder Courant van 28 mei 1888 lezen, dat in Lemmer op 22 mei in opdracht van de provincie een begin is gemaakt met het afbreken van een van de twee bruggen over een te dempen kanaal, gaat onze hartslag zelfs nu nog met sprongen omhoog. De ‘Truitjeszijlsbrug’ is nog maar een paar jaar oud en grotendeels van ijzer gemaakt. Het wordt onttakeld en daarna vervoerd naar Heerenveen, waar het in de Schans over de Heerensloot (provinciaal vaarwater inmiddels) weer wordt opgebouwd. Uit enkele regels in de Leeuwarder Courant van 31 mei 1888 vernemen we, dat de werkzaamheden door de werkstaking van de baggeraars van de Heerensloot worden beïnvloed. Die hebben, volgens het bericht van de 29e, de timmerlieden overgehaald ook het werk neer te leggen, maar deze hebben kort daarna tegen ‘t zelfde loon hun werkzaamheden hervat. Alleen het metselwerk aan de brugwachterswoning is door intimidatie van de baggeraars langer stil blijven staan. De baggeraars, die werken aan het verbreden en uitdiepen van de Heerensloot, en in feite niets te maken hebben met de werkers aan de brug en het brugwachtershuis, zetten hun staking nog even door. De Standaard meldt op 2 juni dat er nog slechts een vijftal baggeraars hun werk hebben hervat, doch dat de rest halsstarrig blijft weigeren ondanks stevig politie-optreden. De aannemer wenst evenmin hun eisen in te willigen. Jammer dat de kranten verder geen positief bericht bevatten, dat het werk klaar is gekomen. Maar ... uit het feit dat de decoratieve gedenksteen in 1888 is geplaatst toen de Provincie Friesland het brugwachtershuis heeft overgenomen van de Dekema-, Cuyck- en Foeyts Veencompagnie, mogen we concluderen dat het in orde is gekomen.
Voor de opbouw van de nieuwe brug blijkt er het een en ander te zijn afgebroken, waarvoor plaatselijk deurwaarder Wierda op zaterdag 11 augustus 1888 ‘bij de nieuw gemaakte brug’ publiek tegen contante betaling flink wat hout mag verkopen. (zie advertentie L.C. 7 aug. 1888)
Twee incidenten verdienen in latere jaren anecdotische aandacht in de landelijke pers. Dat is te danken aan de sterke versmalling in de Heerensloot op de plaats van de Terbandsterbrug. De donkere zaterdagmiddag van 23 november 1903 zorgt door de asgrauwe luchten en ‘hozigwindgeruk’ voor een gedenkwaardige zaterdag met veel schade aan huis en gewas. Rond een uur of acht ‘s avonds komt van de kant van Nieuwebrug een reusachtige ‘zodde’ of ‘rietpolle’ van wel ‘n veertig vierkante meter, die ergens van een walkant is losgerukt, met grote snelheid richting Schans drijven. Er wordt wel geprobeerd het gevaarte te enteren, maar daarin slaagt men niet. De ‘polle’ drijft door en zet zich vast in de nauwe brugdoorgang naar de Heerenwal. Alle scheepvaart wordt daardoor onmogelijk. De brugwachter brengt de opzichter van de provinciale waterstaat in Joure ijlings op de hoogte, die onmiddellijk handelend optreedt. De zondagochtend daarna nemen enkele vissers voor fl.12,50 het karwei aan om de verstopping op te ruimen. In een humorvolle bui noemt de dienstdoende journalist ‘het eiland’ onbewoond: “geen leeuw, geen tijger, geen onschuldige haas zit er op, zelfs geen na-neef van Robinson Crusoë ”.
Het tweede incident wordt op 1 december 1909 gemeld in het Nieuwsblad van Friesland onder het kopje “Waar blijft het grootscheepsvaarwater naar Heerenveen?” De 27e november is zowel het voetgangersverkeer als het scheepvaartverkeer gedurende vier uren gestremd geweest. Een 220 ton metende tweemaster met zaad geladen voor de oliefabriek van firma Woltman, is zo breed en zo diep geladen dat het niet door de brugopening kan. Er ontstaat een enorme rij van wachtende schepen, zodat teneinde raad wordt besloten de tweemaster achteruit te trekken om de vaarweg vrij te krijgen. De passage is daarmee weer mogelijk. De dag erna wordt het zaadschip ‘gelicht’ in de zin van lichter gemaakt en dan kan het z’n weg vervolgen naar de kade voor de oliefabriek van Woltman.
Het opblazen van de brug heeft aan de gebouwen vlakbij de brug zichtbaar flinke glasschade veroorzaakt. De schade aan de ramen van de woning van garage Jan Vriesema op Schans 1 (vóór 14 november 1938: Grindweg 1) zijn met platen aan het oog onttrokken. Details van het stukje brugwachtershuis (aan de Dubbele Regelzijde) zijn niet te zien, maar U kunt er zeker van zijn dat de prachtige gedenksteen er ook nu nog steeds is terug te vinden.
Aan de geschiedenis van de Schansterbrug blijft niettemin nog een stukje mysterie hangen. Bij enkele teksten van vroegere prentbriefkaarten (ansichtkaarten) wordt gesproken van de ‘houten wipbrug’, zoals ‘Groeten uit Heerenveen. Oude ansichten uit de collectie Leo Leenes, 1995, blz. 32, 33; en ‘De Heerenwal. Bruggen en gekromde ruggen. 2001, blz. 149. Mogelijk is er een bruggenkundige onder onze lezers, die deze misverstanden kan ontzenuwen ?
2014, februari 9 - wibbo westerdijk - hip-backup