Hoornsterzwaag is een streekdorp aan de Schoterlandseweg in het oosten van de gemeente, dat tot in de tweede helft van de 19de eeuw zeer dun bevolkt is gebleven. Het dorp had wel een eigen kerk.
De verbindingsweg van Oudeschoot naar Donkerbroek in Ooststellingwerf die vroeger de Binnenweg werd genoemd en nu de Schoterlandseweg heet, was de ontsluiting voor de verspreid staande bebouwing. Ten zuiden van deze as strekten zich hooilanden naar de vallei van de Tsjonger uit: ten noorden van de weg lagen hoge venen
De dorpskerk is een rijksmonument en staat aan de Schoterlandseweg op een vrij hoog kerkhof. In de voorgevel van het eenvoudige gebouw vertellen de jaartalankers dat het gebouwtje in 1621 tot stand is gekomen. Andere berichten melden dat het in 1761 is geweest. De kerk die er nu staat is in 1856 nog eens in gele steen verbouwd. De oude klokkenstoel die er lang heeft gestaan, is in 1972 afgebroken.
In 1788 meldde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘Het Kerkje benevens de Boereplaatsen liggen aan den rydweg naar Donkerbroek in Ooststellingwerf, zeer vermaaklyk in ’t geboomte. In ’t Noorden van dit Dorp heeft men hooge veenen, en in ’t Zuiden naar de Kuinder, of Tjonger, meest laage Hooilanden.’
10e wijk in Hoornsterzwaag
De venen zijn tot turf gewonnen en de turf werd over de noordelijk gelegen Schoterlandse Compagnonsvaart vervoerd. De landerijen zijn daarna in cultuur gebracht, al resteren ook bospercelen en fraaie lanen. Dat gebeurde tot in de jaren dertig en toen zijn er landarbeidershuizen, waarvan aan de Dekemawei en het Rogmounepaed nog exemplaren zijn te vinden, en boerderijen ontwikkeld.
Na de oorlog zijn hier en daar nieuwe ontginningsboerderijen gebouwd. Aan de Schoterlandseweg is de meeste bebouwing na de oorlog tot stand gekomen.
