Dorpen

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Kynhout werd - en wordt nog steeds - gevonden in dit voormalige en in 400 jaar volledig afgegraven hoogveengebied. De Dikke Van Dale meldt hierover; " kienhout, fossiel hout, hier te lande uit het veen gedolven, bevat veel hars." Tot die tijd - zo omstreeks 1550 - lag de wereld er hier vrijwel ongerept bij.
Op het uitgestrekte hoogveengebied ten oosten van waar later Heerenveen zou ontstaan zullen hooguit een paar imkers en schapen houders / herders een karig bestaan hebben gevonden.
Hoe is dat enorme veenpakket hier nu terecht gekomen?
Daartoe moeten we een heel eind terug in de tijd. Zo'n twee miljoen jaar geleden en tot ongeveer tienduizend jaar terug stond ons land onder invloed van een drietal ijstijden van Scandinavische oorsprong.
Tegen het einde van de laatste ijstijd, het Weichselien genoemd naar de rivier de Weichsel, met een pakket ijs, dat zich ongeveer uitstrekte tot het tegenwoordige Hamburg en onze streken dus net niet bedekte, kwamen er hier enorme zandstormen voor in de koude, droge lucht.
De zeewaterspiegel was toen zo laag, dat de Noordzee voor een groot deel droog stond. Zo kwam ons land dus te liggen onder een dikke deken van dekzand, die niet overal even dik was.
Tien duizend jaar geleden werd het klimaat zachter en vochtiger.
Door weer, wind en regenwater vond er erosie plaats en was er weer plantengroei mogelijk. Met name mos stond aan de basis van het hoogveenpakket dat hier in de loop van duizenden jaren ontstond en dat hier en daar wel tot vier meter dik werd.

Pream De Knipe

Dit maagdelijk hoogveenpakket werd vanaf 1550 aangesneden en zo ontstonden er langzamerhand, langs de vanuit het westen gegraven Schoterlandse Compagnonsvaart de dorpen Nieuw Brongerga en later Nieuw Katlijk, die nog weer later respectievelijk Benedenknijpe en Bovenknijpe zouden gaan heten.
Bovenknipe met de doopsgezinde kerk uit 1856, waarbij in de klokgevel elementen uit 1751 zijn herbruikt, laat de oude, schilderachtige structuur van bebouwing aan weerszijden van de Schoterlandse Compagnonsvaart nog zien. Aan de noordzijde van de vaart is de Commissieweg aangelegd die in 1955 ook het oostelijke deel behoorlijk ging ontsluiten.

In 1881 werd de trambaan van Heerenveen naar Drachten aangelegd die tot ‘de Hoeke’ de Compagnonsweg volgde en daarna naar het noorden afboog. De lijn is in 1947 opgeheven. Daar bij ‘de Hoeke’ staat ook het café en is na de oorlog een bebouwingskom gevormd. Ten zuiden van de Meyerweg vanaf de jaren tachtig en ten noorden vanaf de late jaren negentig.Sinds 1963 zijn Benedenknijpe en Bovenknijpe samengevoegd en gaan ze als De Knipe door het leven.

Allegorische optocht De Knipe

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Tripgemaal in Gersloot

Tot de gemeentelijke herindeling van 1934 vormde Luinjeberd, Gersloot, Terband en Tjalleberd de gemeente Aengwirden. De vier dorpen worden nog steeds Aengwirden, of De Streek genoemd.

Het uit 1876 daterende Tripgemaal staat aan de spiegelende Heafeart bij Gersloot. Maar sinds 2013 staat het Tripgemaal formeel in de buurtschap Gersloot-Polder. In 2013 zijn – op initiatief van het lokale Plaatselijk Belang – witte plaatsnaamborden geplaatst. “Het dorp Gersloot-Polder heeft in 1978 geen eigen postcode en plaatsnaam gekregen in het postcodeboek, voor de postadressen ligt het daarom sindsdien ‘in’ Gersloot”

Het gemaal is vernoemd naar de familie Trip die drie generaties lang de machinisten van het gemaal waren. Samen met de bijbehorende machinistenwoning vormt het gemaal een rijksmonument. In 1988 is het leegstaande gemaal gekocht door Thom Mercuur (kunstverzamelaar, kunsthandelaar, galeriehouder, curator, uitgever en museumdirecteur). Hij heeft het complex indertijd verbouwd en ingericht als tentoonstellingsruimte en woonhuis. Mercuur toonde hier gebruiksvoorwerpen, foto’s, boeken, etc. die de turfwinning en de slechte sociale leefomstandigheden weer in herinnering brachten.

Zuivelfabriek Luinjeberd

In 1901 werd collectief een zuivelfabriek opgericht die de naam van de streek kreeg “Aengwirden”. In 1904 sloot de handkracht-zuivelfabriek Tjalleberd zich bij de zuivelfabriek Luinjeberd aan. In 1911 werd er bij de fabriek een elektriciteitscentrale gebouwd in navolging van Kimswerd (in 1910) waar het hele dorp van mee kon profiteren. In 1963 sloot de fabriek, het gebouw werd een bedrijfsbestemming.

Doopsgezinde Pastorie in Tjalleberd

Tjalleberd Het dorp was oorspronkelijk ontstaan als een wegdorp. In 1315 werd het vermeld als Tyanlaberde, in 1481 als to Tjallaberd en 1505 als Jellebert alias Tyalber. De plaatsnaam zou verwijzen naar een nederzetting (oud-Friese woord berde) van Tjalle.

Violetta Terband, hersteloord voor lupuslijders

Tot de gemeentelijke herindeling van 1934 vormde Terband met de dorpen Gersloot, Luinjeberd, en Tjalleberd de gemeente Aengwirden. De vier dorpen worden nog steeds Aengwirden, of De Streek genoemd. De buurtschap Spitsendijk verbindt het dorp Terband met de drie andere dorpen.

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Het dorp is ontstaan bij het klooster ‘Hasker Convent’ dat in 1231 werd gesticht. De monniken van het klooster hielden zich bezig met ontginning van het gebied en legden dijken aan. Het dorp ontstaat langs de Heerensloot op de plaats waar de vrome kluizenaar Dodo zijn kluis had. Op de grietenijkaart van 1718 staat langs de lange kronkelige Hasker Dijken verspreide bebouwing van vooral boerderijen. De meeste staan in het noorden. In het midden zijn de kapel van het convent en enkele boerderijen afgebeeld. 
De ‘Heeren van het Veen’ begonnen rond 1560 een compagnie om het veen in het zuidwesten van Friesland te ontginnen.

Het zware werk van de verveners
 
Haskerdijken was een echt vervenersdorp. De veenknechten waren merendeel afkomstig uit Duitsland. In Friesland werden ze hannekemaaiers genoemd. 
In Haskerdijken woonden ook de turfmakers uit Giethoorn. 
De Gietersen kenden her verveners vak als geen ander. 
Voor de veenbazen bleef de turfwinning een goede broodwinning, terwijl de arbeiders hard moesten werken voor een karig loon.
Turf was destijds en belangrijkste energie waarop Nederland draaide. 
Ook de opkomende stoommachines werden op turf gestookt.

Nieuwebrug 1924
 
In de 19de eeuw werd ten zuiden van het dorp een nieuwe brug gebouwd; hier ontstond het dorp Nieuwebrug. 
Nieuwebrug vormde samen met Haskerdijken een tweelingdorp. Tot de gemeentelijke herindeling op 1 januari 1984 behoorde Haskerdijken tot de gemeente Haskerland, terwijl Nieuwebrug tot de gemeente Heerenveen hoorde.

Hervormde kerk uit 1818 in de winter
 

Op de plaats van de kloosterkapel van het convent is de hervormde kerk gebouwd in 1818. Het is een zaalkerk met driezijdige koorsluiting en een geveltorentje.
Zuidelijker is een buurt gevormd bij een sluis en een nieuwebrug in de vaart die naar de Polder van het 4e en 5e Veendistrict leidt. Dit heeft de buurtschap Nieuwebrug gevormd die voorheen tot Schoterland en de gemeente Heerenveen behoorde. Sinds 2014 behoren Haskerdijken  met 444 inwoners en Nieuwebrug met 153 inwoners tot de gemeente Heerenveen.

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Wat betreft de bebouwing op de plaats waar nu Heerenveen ligt is uit de begintijd niet al te veel bekend. We weten dat er een grote strook grond ten noorden van de latere Lindegracht en ten oosten van de latere Herensloot was, die Geerts Willigen heette en waarop een boerderij stond (Geerts Willigen betekent zoveel als de wilgen van Geert, dus kennelijk stonden die hier.
De Compagnons kochten deze strook grond aan en er kwamen vijf huizen op te staan - op die plaats is nu de westelijke gevelwand van de Vleesmarkt (ten zuiden van bakker Leenes). Een deel van die grote strook land werd aan Jacob Buijrevelt gegeven, die veenmeier van de Compagnie was en voor het graven van de Compagnonsvaart zorg droeg. Zijn gebied strekte zich uit ten oosten van de Vleesmarkt, tussen de Lindegracht en de Kerkstraat, die toen nog "wechg van Geerts Willigen" genoemd werd.

Op dit terrein stond ook de boerderij van Buijrevelt en in 1587 gaven enkele van de Compagnons (aan wie het eigendom was teruggevallen) aan Jan Corsz. een stuk grond in erfpacht, waarop een groot huis (hoek Vleesmarkt / Lindegracht) en enkele kleinere stonden en die op Buerevelts hofstede en Geerts Willigen waren gelegen (oostrand van de Oude Koemarkt / Vleesmarkt). Er moeten al vrij snel enige huizen aan de latere Lindegracht hebben gestaan, daar er in 1594 al sprake is van een noord-zuid lopende steeg op Buerevelts hofstede. In ditzelfde gebied moeten ook de brouwerij van de Compagnie, met het kantoortje van Octavianus, hebben gelegen. Bij een deling in de Compagnie, die regelmatig nodig was om duidelijk te maken wie nu welk aandeel in het totaal bezat is in 1571 opgemaakt, toen bestond de brouwerij al. Waarschijnlijk is die een van de eerste voorzieningen geweest, die de Heren voor de arbeiders lieten bouwen, omdat bier zowat de enige drank was die men zonder gevaar voor de gezondheid kon drinken

Aan het latere Van Harenspad stonden in 1571 ook enkele huizen van belang. Vanaf de Hoofdbrug was het eerste dat van Gerrijt Craack, welk huis met sloten was omringd en waarbij ook het boerenbedrijf zal zijn uitgeoefend. Craack was ook in dienst van de Veencompagnie en is de voorvader van het latere zo belangrijke geslacht Crack. Daar hij voor 1566 al was overleden en nu alleen zijn nabestaanden het huis nog bewoonden, werd het toegewezen aan mevrouw Van Loo, de weduwe van Pieter Van Dekema. ( hiernaast het wapen van Dekema)

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Hoornsterzwaag is een streekdorp aan de Schoterlandseweg in het oosten van de gemeente, dat tot in de tweede helft van de 19de eeuw zeer dun bevolkt is gebleven. Het dorp had wel een eigen kerk.
De verbindingsweg van Oudeschoot naar Donkerbroek in Ooststellingwerf die vroeger de Binnenweg werd genoemd en nu de Schoterlandseweg heet, was de ontsluiting voor de verspreid staande bebouwing. Ten zuiden van deze as strekten zich hooilanden naar de vallei van de Tsjonger uit: ten noorden van de weg lagen hoge venen

De dorpskerk is een rijksmonument en staat aan de Schoterlandseweg op een vrij hoog kerkhof. In de voorgevel van het eenvoudige gebouw vertellen de jaartalankers dat het gebouwtje in 1621 tot stand is gekomen. Andere berichten melden dat het in 1761 is geweest. De kerk die er nu staat is in 1856 nog eens in gele steen verbouwd. De oude klokkenstoel die er lang heeft gestaan, is in 1972 afgebroken. 

In 1788 meldde de Tegenwoordige Staat van Friesland: ‘Het Kerkje benevens de Boereplaatsen liggen aan den rydweg naar Donkerbroek in Ooststellingwerf, zeer vermaaklyk in ’t geboomte. In ’t Noorden van dit Dorp heeft men hooge veenen, en in ’t Zuiden naar de Kuinder, of Tjonger, meest laage Hooilanden.’

10e wijk in Hoornsterzwaag

De venen zijn tot turf gewonnen en de turf werd over de noordelijk gelegen Schoterlandse Compagnonsvaart vervoerd. De landerijen zijn daarna in cultuur gebracht, al resteren ook bospercelen en fraaie lanen. Dat gebeurde tot in de jaren dertig en toen zijn er landarbeidershuizen, waarvan aan de Dekemawei en het Rogmounepaed nog exemplaren zijn te vinden, en boerderijen ontwikkeld.
Na de oorlog zijn hier en daar nieuwe ontginningsboerderijen gebouwd. Aan de Schoterlandseweg is de meeste bebouwing na de oorlog tot stand gekomen.

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Saksische boerderij uit 1661 in Schurega

De erbarmelijke omstandigheden op de dorre heidevelden in de Kompenije bij Jubbega kunnen decennia voortduren. Bijna niemand die er echt naar om kijkt. Daar leven mensen heel lang in bittere armoede in krotten, holen, plaggenhutten en keten.
De armoede trekt als een magneet de bewoners naar de Belgische wijk, een vaart voor afwatering uit de vervening. Daar leven ze afgescheiden van anderen, ze zoeken de verbondenheid in hun lot. Haast lethargisch aanvaarden ze dit lot. Zij die in armoede moeten leven, kruipen bij voorkeur weer bij elkaar. In wat in de volksmond België wordt genoemd: afgescheiden van de rest.
Ze wonen er in kleine hokjes, van wat planken gespijkerd, ongeveer 3 bij 3 meter groot. Zonder houten vloer, zonder dicht dak of dichte wanden. De koude wind jaagt alle warmte weg. Het slapen doen de meesten op wat stro of mos op de koude grond. Het ongedierte heeft er alle gelegenheid, ook ratten, padden en slangen. Soms heeft ook de geit er een plaats, die geeft tenminste nog warmte.

Huisje aan de Jobswijk Jubbega

Lang is België de dichtstbevolkte wijk rond Jubbega en ook die met de grootste armoede en de hoogste werkloosheid. Hier huist een deel van het volk dat anders is, anders doet en zich anders voelt. Ze voelen zich lotgenoten en kruipen bij elkaar. In de tweede helft van de negentiende eeuw is de bevolking er meer dan verdubbeld, Friesland als geheel groeit met een kwart.

Het is er eeuwenlang woest land, zonder bomen, zonder woningen, zonder voorzieningen. Pas in de jaren vijftig van de negentiende eeuw had ieder huis er waterleiding. Zo lang duurde het, voordat de verheffing voor een ieder beschikbaar was.Schoterlandseweg bij de smederij

Ook al verbiedt de uit 1901 daterende Woningwet nog langer plaggenhutten, langs de wijken bij Jubbega zijn ze een halve eeuw later nog steeds te vinden. Sterker nog, na de Eerste Wereldoorlog is er een sterke toename van deze armeluiswoningen. In 1928 worden er weer 150 geteld, terwijl het er eerder nog maar 11 waren. Het lukt veenarbeiders nog maar moeilijk om werk te vinden en als het al lukt dan is het voor lagere lonen. Het is barre ellende, stakingsacties ten spijt.
Langs de wijken rond Jubbega is er in de hele veenderijgeschiedenis vanaf 1700 sprake van armoede. Maar ook van criminaliteit, drankzucht en bedelarij. Ze worden genegeerd door omliggende boeren en gegoede burgerij, ze moeten zich maar redden. Bijna niemand die zich om hen bekommert.

Het SDAP-kamerlid Gosswijn Sannes begrijpt in 1927 waardoor het socialisme en het communisme in Jubbega kunnen bloeien. Er is crisis, er is armoede, er is veel werkloosheid. Zijn betoog in de Tweede Kamer in dat jaar slaat in als een bom. Met eigen ogen heeft hij het leed van de Belgische wijk in Jubbega gezien: slechte hygiëne, kindersterfte, mensen die er als dieren in holen leven. En wat hij ook aan de kaak stelt is dat de gemeente Schoterland niet ingrijpt.
Terstond is het Jan Kan, de minister van Binnenlandse Zaken die een falend gemeentebestuur op zijn nummer zet. Kan, de vader van cabaretier Wim Kan, is gegrepen door het relaas van het kamerlid Sannes. Binnen enkele weken is hij zelf naar de Kompenije gereisd om te zien wat hij niet voor waar wil houden. Hij is slim, hij heeft de laarzen aan en laat zich door België rondleiden door Kompenijsters.

Plaats- en streeknamen kunnen het verleden vasthouden. Zonder de Belgische opstand, waarna in 1830 België zich afscheidde van het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden, zou België bij Jubbega-Schurega nooit de naam gekregen hebben. Ditzelfde geldt trouwens voor veel andere plekken in Friesland: Moskou, Petersburg, Egypte. Uitgangspunt is vaak verzet, opstand of anarchisme. Een motief om dergelijke namen te kiezen is dat de bewoners van bepaalde buurten, gehuchten en straten ruw, asociaal, ruzieachtig of armoedig worden gevonden.

Oude school Gorredijksterweg in Jubbega

Kan schrikt, het is nog erger dan hij voor mogelijk houdt. Nog voordat hij naar Den Haag terugkeert heeft hij in Jubbega in het café een Opbouwcommissie geregeld met daarin Kompenijsters die zich willen inzetten voor verbeteringen. En hij bedenkt terstond maatregelen. Jubbega moet een eigen ambachtsschool krijgen. Waar de jeugd leert timmeren en metselen. Het onderwijs moet naar de Kompenijsters. Het is naïef om te denken dat de arme sloebers naar Heerenveen zullen reizen, dit heeft Kan snel bedacht.
Politiek speelt er nog niets. Want het bloeiend communisme en socialisme vervult een deel van de Haagse politici met grote zorgen. Reden dus om actief te worden in die streken waar het ‘rode gevaar’ opdoemt. Het bezoek van Kan aan Jubbega is op een cruciaal moment. Het ongenoegen kiemt. Tot die tijd kijken gemeente- en kerkbestuur de andere kant op. Zij bekommeren zich amper om de Kompenijsters.

België is vernietigd. In de jaren vijftig is de laatste spitkeet in vlammen opgegaan, inclusief huisraad. Conform afspraak. De Belgische wijk is er nog. Nog staan er enkele speciaal gebouwde arbeiderswoningen die in de vorige eeuw arme gezinnen een beter leven gaf. In Jubbega zijn echter de extremen verdwenen, de Kompenijsters zijn minder anders.

Kerk Schurega

De kerk van Schurega valt niet meteen op wanneer je op de Schoterlandse weg rijdt. Zij staat wat achteraf, maar wanneer men langs de lijkweg (oude naam) of kerklaan (moderner) gaat, komt men bij het eenvoudige, maar mooi in verhoudingen zijnde 1 8' eeuwse kerkje.
Het gebouw is geplaatst tegen de grens met het dorp Jubbega. ln de '15" eeuw hebben beide parochies elk hun eigen zelfstandigheid gehad, met ook een eigen kerk. Uit een belastinglijst van 1408 blijkt dat de beide dorpen kerkbelasting moesten afstaan aan de bisschop van Utrecht, Frederik van Blankenheim.
Voor de reformatie meldden beide dorpen aan de bisschop dat ze één nieuwe kerk willen bouwen, omdat de twee oude in verval zijn. De beide dorpen zijn dan eigenlijk al een duodorp geworden. Kort voor 1580 is de nieuwe kerk klaar gekomen, die was gebouwd op een andere locatie dan de vorige. Waar dat precies was is onduidelijk.
Met de bouw van de huidige kerk werd in 1713 begonnen met steun van de grietman van Schoterland, Martinus van Scheltinga. Boven de ingang van de kerk is een steen met de wapenschilden van zijn familie en van die van zijn vrouw (de- zelfde familie) ingemetseld.
Bij restauratiewerkzaamheden in 1995 zijn er nog restanten gevonden van de zes- tiende - eeuwse kerk.

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Van het ontstaan van Katlijk als dorp is niet zo heel veel bekend.
Waarschijnlijk is er pas in de middeleeuwen, omstreeks 1100 na Christus, sprake van enige bewoning geweest. Op zich is dit niet zo verwonderlijk, omdat het gebied, waarin Katlijk gelegen is, niet zo gemakkelijk te betreden was. Het was een gebied van water, bossen en heidevelden. Wel mag worden aangenomen dat vissers en jagers al eerder het gebied doorkruisten, maar daar geen vaste woonplaats hadden.

Atlas Schotanus 1664

De eerste bewoners zijn waarschijnlijk het riviertje de Tjonger af komen zakken. Zij vestigden zich in de nabijheid van de Tjonger en legden de eerste wegen aan of iets wat daarop moest lijken. Ook ontgonnen zij voor eigen gebruik de eerste stukken grond. Deze ontginners mogen we de eerste boeren noemen die in deze omgeving vertoefden. Hierbij moet worden aangetekend dat de loop van de rivier de Tjonger zich door de jaren heen nog al eens wijzigde, waardoor ook de bewoning van het gebied aan veranderingen onderhevig was.

Waren de eerste bewoners van dit gebied te vinden in de nabijheid van de Tjonger, later trokken ze naar de hoger gelegen gronden. Dit is dan met name het gebied tussen de huidige Breedsingel en de Bisschoplaan. In 1739 werd dit gebied nog het 'dorpsland' genoemd. Het was begrijpelijk dat men naar de hoger gelegen gronden trok, want wanneer er een straffe zuidwesten wind opstak kon het water wel eens flink omhoog gestuwd worden. De Tjonger was in die tijd nog niet gekanaliseerd en voor 1500 waren er ook nog geen dijken die het water konden keren. Dat ook na 1500 de waterbeheersing een belangrijke rol speelt blijkt wel uit het volgende stuk:

'Heden 25 juni 1609 wy gehmeene ingezetenen van ende compareerde gemerckende de overfloedige wateren en de schaeden aen de hoy-ende weydlanden int dorp, streckende van X aen 't Rippertswad ofte de Russchenmaden, acc: De dycken en de meenwarcken maken en van Jeip Piers streckende aen Rippertswad, zullen onderhouden worden By die van de Opper- ofte Boevenbuiren. Ieder zyn dyck zoo hoog En sterk als noodig om den regenwaeteren te stouwen daer vuyt het Kuynderdiept, ofte Tjonger aenvalt soe wel den meenwarcken als Andere dycken; controle van sterckte op de dyck door vier mannen Van het dorp, ofte commissaris vangerechte ev. Verzocht en straf Met boete. Wie nalatig is, de soemerdyck te laten maken op kosten van de onwilligen en tevens geacordert dat een of twee watermoelens gezet. zullen worden als noodig.'

Katlijk kerk 1972

In de omgeving van de Breedsingel moet ook de eerste kerk, dan wel kapel, van Katlijk zich hebben bevonden. De parochie Kathaleke wordt in 1315 reeds genoemd (Halbertsma 1962). In de geschiedschrijving van de gemeente Schoterwerf, later de gemeente Schoterland en nog weer later de gemeente Heerenveen, wordt Katlijk voor het eerst in 1308 en 1309 genoemd.

Overigens is het nog maar de vraag of de naam Katlijk van Kathaleke is afgeleid. Ook de namen Cathalec, Catlike en Cattelick komen voor. Op een kaart uit 1640 staat Ketlyck, maar elders weer Catlyc. In 1664 vinden we de naam Ketlyk en in 1752 weer Catlyck. Rond 1800 werd de naam Katlijk algemeen.
Jachtslot it slotsje

Het zou kunnen dat de naam Katlijk te maken heeft met het stichten van een katholieke parochie; een andere verklaring van de naam is dat het zou afgeleid zijn van 'leke'. Een leke was een waterlossing. De nabijheid van de Tjonger zou die verklaring daarbij kunnen ondersteunen.

Katlijk wordt altijd onderverdeeld in twee buurtschappen, te weten Groot Katlijk en Klein Katlijk. Groot Katlijk was het gebied van de omgeving van de huidige W.A. Nijenhuisweg en Klein Katlijk was de omgeving van de huidige Weversbuurt. Op oude kaarten is ook nog de naam van Nij Katlijk te vinden. Dit Nij Katlijk was een deel van Boven Knijpe, maar die naam verdween al weer snel.

De raaptepper

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Mildam aan de Tjonger

Wie nu Mildam binnenkomt, kan zich moeilijk voorstellen dat het dorp in 1900 werd beschreven als ‘een uit landschappelijk oogpunt prachtig dorpje, “anderhalf gaans van Heerenveen”, aan de bogtende weg van Veenwijk over Annebuorren naar het Oosten. Het is zeer gezellig, noordelijk een heuvelrij van bosschen – ’t Woud – en zuidelijk vergezichten over de Tjongervallei met zijn uiterdijken. ’t Dorp is een rechte buurt, twee rijen huizen, elke rij ± 30 in getal van kerk tot kerk. Men ziet er nog een drietal huizen met de jaartallen 1623, 1692 en 1700. Langs den weg hier – aan het eind van het dorp – eene rij zware eiken, in ’t dorp zelf een dubbele rij, dunner dochs eveneens hoog op stam. ’t Kan een fraaie laan worden.’

En dat was het ook, tot in 1958/59 die fraaie bomen werden gekapt, tot groot verdriet van velen – maar niet van degenen, die aan de noordkant van de Schoterlandseweg woonden. Die kregen nooit een streepje zon in huis en klaagden steen en been over vocht en schimmel…

In 1408 werd er een Verdrag van Vreede van den Bisschop van Utrecht gesloten met de Vriezen van Stellingwerf, Schoterland en Oosterzeenigen landen. De aan dit vredesverdrag verbonden voorwaarde was dat Suage, Jobbegea, Scueringa, Olde Hoerne, Neye Hoerne, Catlyck, Brumergea en Olde Schoten een aantal Olde Schilden moesten betalen aan Bisschop Frederik van Blankenheim van Utrecht. Dit was achterstallige pacht voor de omstreden hooilanden ten zuiden van de Tjonger. Brumergae moest 50 oude schilden betalen. Mildam werd niet afzonderlijk genoemd in dit vredesverdrag, maar zal als uitbuurt van Brongerga vermoedelijk wel een gedeelte van de oude schilden hebben meebetaald.
Omdat het dorp op een hoge, droge en veilige zandrug ligt, woonden er vermoedelijk al lang voor 1408 mensen. Dat is ook geen wonder, want de infrastructuur was voor die tijd uitstekend. De plaats lag aan een rivier en ook al aan de verkeersweg uit die tijd, die de hoge zandgronden verbond met die van Gaasterland. De Binnenweg in Oude- en Nieuwehorne is een oude Hessenweg, die van Noord-Duitsland richting Utrecht liep. Bij de Kiekenberg zijn sporen van de Trechterbeekcultuur gevonden. Ook rendierjagers hebben in de omgeving geleefd.

Florenen

In 1853 werden de inwoners van Mildam aangeslagen voor dertien floreenen, voor het onderhoud van de zeedijken. Waterschapsbelasting dus. Hoeveel inwoners daarvoor moesten opdraaien, was ook toen niet bekend, omdat in die tijd de inwoners van Brongerga en Nieuw-Brongerga (nu De Knipe) bij die van Mildam werden geteld. Tezamen waren dat er 1254 in het jaar 1815 en om 1895 zelfs 1764. Toen de cijfers in 1900 uitgesplitst werden en Mildam voortaan apart werd vermeld, bleken daar 458 mensen te wonen.

Wie in de verkoopadvertenties van de notaris soms stuit op een perceel land, kadastraal bekend onder nummer zoveel, gemeente Mildam, treft een overblijfsel aan uit de Franse tijd. Toen was Mildam een aparte commune (gemeente) onder maire (burgemeester) Daniel de Blocq van Scheltinga, die woonde op de Pauwenburg in Brongerga. Die Franse tijd heeft nog meer opgeleverd, want op 24 december 1812 moesten alle inwoners van Mildam voor de maire verschijnen om hun familienaam op te geven. In die tijd vinden we dus voor het eerst officieel een Zwaagstra, Beenen (herbergier), Zoetendal, Kooistra, Van der Honing en verscheidene Heida’s.

Hervormde kerkje nu expositieruimte

Nog steeds staat aan het begin van Mildam het oude hervormde kerkje uit de 18e eeuw, dat nu dienst doet als expositieruimte voor verschillende kunstenaars. Een eindje verderop staat de gereformeerde kerk die uit 1857 dateert en nu in gebruik is bij de Samen op Weg-gemeente. In 1603 had Mildam slechts een verwoeste kapel, die echter herbouwd werd met de stenen van een afgebroken kerk in Brongerga. Over recycling gesproken! De herbouw was blijkbaar niet van al te beste kwaliteit, want al in 1726 is er een nieuwe kerk gebouwd en die staat er dus nu nog.

Wat misschien alleen de dorpsoudsten nog weten, is dat er in Mildam vanaf 1610 ook een doopsgezinde kerk is geweest, aan het begin van de Molenlaan. Die was gevestigd in een langgerekt gebouw, waarvan nog een ansichtkaart bestaat. Het waren zeer orthodoxe, streng in de leer zijnde doopsgezinden, de z.g. “Oude Vlamingen”. Jan Jansz. Heida was er de ‘leraar’ van 1722 tot 1763. In 1767 werd deze gemeente gecombineerd met die van Benedenknipe en stond Anne Hohannes bij beide vermaningen op de kansel. Hij werd in 1784 opgevolgd door Jan Tjerks Vermanje, die tot 1799 het ambt vervulde. De gemeente was toen al verlopen en werd in 1806 opgeheven.

Verplaatste gerestaureerde molen uit Mildam

De Molenlaan – oorspronkelijk een voetpad naar Oranjewoud-Brongerga – dankt zijn naam aan de molen die er inderdaad heeft gestaan. Bekend is, dat toen in 1794 alle mensen in het kader van de Quotisatie extra inkomstenbelasting moesten gaan betalen – ook toen al – molenaar Jan Gerrits tamelijk welgesteld bleek te zijn. Hij kreeg een aanslag van 46 Carolusguldens en zeven stuivers.

Mildam was van oorsprong een boerendorp en een groot deel van de bevolking werkte in de landbouw, in de veeteelt, als dagloner of handwerksman. Er was weinig armoede en iedereen had wel een volkstuintje, een zogenaamde ‘bouw’. Er waren meerdere winkels en dat is meer dan we nu kunnen zeggen… De plaats had een zekere centrumfunctie, want al in 1682 werd bij de grietman een verzoek ingediend om een jaarmarkt te mogen houden. Dat verzoek werd ingewilligd en in de negentiende eeuw waren er zelfs twee ‘beestenmarkten’. De aanvoer bedroeg zo’n 200 tot 400 dieren. Die stonden in twee lange rijen onder schaduwrijke eiken langs de Schoterlandseweg. Kom daar op Skoattermerke nu eens om… Pas in 1952 heeft de gemeente de jaarmarkten opgeheven.

Blijft nog het punt waarom Mildam heet zoals het heet. In de Encyclopedie van Friesland uit 1958 wordt als verklaring gegeven: Mildam betekent de middelste dam in de Tjonger. De vraag is echter: waar lagen dan de onderste en de bovenste dam en wat was hun functie?

Er is echter ook een andere verklaring mogelijk. Er bestaat een akte van 10 november 1523, waarin de verkoop van een stuk grond in Brongerga door Brychert Macklis aan ClaesTyedgers wordt beschreven. Daaronder staan ook keurig de namen van de twee getuigen, Hans Gherkens van Ketteleeck (Katlijk) en Licla Gherleffszoon uit Meyledam, zoals Mildam blijkens oude kaarten in die tijd heette. Meyle is de naam van een man, al weten we niet wie dat is geweest. Het feit echter dat die dam in de Tjonger zijn naam te danken zou hebben aan ene Meyle, ligt volgens sommigen meer voor de hand dan die van de drie dammen. In ieder geval een prachtig onderwerp om eens verder over te filosoferen.

Op de plek van het vroegere stoomgemaal staat nu een klein elektrisch gemaal, tegenover de plek waar de Prinsenwijk in de Tjonger komt. Het fietspad volgt daar een bocht van de oude Tjonger. De foto, gemaakt door Gryt Otter, is van ongeveer 1942. De jongeman op de foto is de broer van Gryt. De vader van Gryt, Hidde Otter (1892 – 1968), was de machinist van het stoomgemaal. Daarnaast was hij meteropnemer voor het PEB in Mildam, Katlijk, De Knipe en in ’t Meer. Aan huis had hij een fietsenmakerij en hij was elektriciën. Aan de noordkant van de Tjonger, tegenover het gemaal was een zanddepot, zand van de Provinciale Waterstaat dat uit de Tjonger was gebaggerd. Hidde Otter verkocht dit zand voor de provincie. Vóór zijn trouwen was Otter bij de marine en op de grote vaart, daar werkte hij ook in de machinekamer. Trouwen betekende een baantje aan de wal. Dat was eerst de buterfabryk yn Langwar en later werd hij technische man op Beatrixoord in Appelscha. Daar in Appelscha was de horizon te dichtbij en daarom werd er verkast naar Mildam. Master Woudstra kwam vaak bij de Otters over de vloer. Hidde Otter was een fjildman, met aandacht voor de natuur en de schoolmeester kreeg van hem af en toe uit de Tjonger een ‘monster’, dat, op sterk water gezet, demonstratiemateriaal was in de biologieles op school. Zo had hij wel eens een puitaal (ielpieper) of een grote ‘kwabbe’, een kreeft?

Het land, dat vroeger van de Kleefstra’s was, is tegenwoordig in bezit van de Dienst Landelijk Gebied van het ministerie van Landbouw Natuurbeheer en Visserij. Het lage deel van het land werd bemalen door een zogenoemde windmotor. In maart 2005, kort na de sneeuw, woei het hard. De molen sloeg op hol. Jacob en Griet Schaap zagen dat het niet goed ging; het molentje was niet uit de wind gezet; het woei stuk. Op dit moment is nog niet helemaal zeker of het molentje wordt hersteld en herplaatst. Verwacht wordt dat de afwatering nu gaat lopen via sloten naar het gemaaltje aan de Prinsenwijk.

Bouwwerk van de ecokathedraal

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

Details

Gepubliceerd: 15 april 2023

De historie van het tweelingdorp is vele eeuwen oud.  Tijdens de laatste ijstijd zetten Scandinavische gletsjers keileem en zandruggen af. Zij zorgden voor de basis van het gebied, waarop Oude- en Nieuwehorne zijn gevestigd. Die zandruggen lopen van oost naar west. Uit bodemvondsten blijkt dat hier zo´n 15.000 jaar geleden zich mensen hebben geleefd. Nomaden en rendierjagers. Met name op de Kiekenberg – het hoogste punt van het dorp – zijn interessante vondsten gedaan, die de aanwezigheid van mensen onderstrepen.

Kiekenberg

Menselijke aanwezigheid wordt aangetoond door vondsten van bijvoorbeeld vuurstenen, schrappers of krabbers om dierenhuiden mee te bewerken. Stenen en ijzeren werktuigen, gereedschappen vertellen enigszins het verhaal van de activiteiten van die vroege bewoners. Pas rond 800 kon de mens in onze streken zijn werk, zijn activiteiten weergeven door middel van de taal, een alfabetisch schrift. Er verschijnen dan de eerste geschriften.

Rond 1315 verschijnt een eerste bewaard geschrift, waarin Oude- en Nieuwehorne worden genoemd. Het handelt over de kerk van Aldeboarn en een groot aantal kapellen die onder die kerk vallen. In dat geschrift wordt naast de kapel van Schote en Kathaleke (Oudeschoot en Katlijk) ook de kapel van Hoerna genoemd, het zandgebied van Nieuwehorne tot en met Hoornsterzwaag, met Oudehorne als centrum. Hoerna is afgeleid van het oud-Friese Herna, dat uitspringende hoek, uitspringende punt betekent.

Oudehorne lag op het hoogste, dus veiligste gedeelte van de lange zandrug van Oudeschoot tot Donkerbroek. Zuidelijk van die zandrug meanderde de rivier de Kuinder of Tjonger, die in de jaren tachtig van de negentiende eeuw is gekanaliseerd. Wanneer de Tjonger buiten haar oevers trad vond men op het hoge zand een veilig heenkomen. Het hoogste punt van de hele streek was rond de Kiekenberg. Hij moet wel 12 tot 15 meter zijn geweest. Nu is de Kiekenberg niet hoger dan 8 meter.

Op een honderd meter noordelijk van de Kiekenberg lag een begraafplaats. Menselijke botten bevestigen dat. Die plek werd Joods Kerkhof genoemd, tot op de dag van vandaag bekend onder die naam. Het is overigens hoogst onwaarschijnlijk dat er joden hebben gewoond. Op meer plaatsen wordt gesproken van Joods kerkhof. Soms is het inderdaad een joodse begraafplaats (Kortezwaag, het Meer), maar vaak wordt er mee aangegeven dat het om een plek gaat die anders dan anders is, vreemd, mysterieus met reuzen, spoken of joden.

Geart Jabiks van den Berg uit Oudehorne (geboren 1886) werd veehoeder, schippersknecht, turfgraver en arbeider in Duitsland. Hij trouwde, ging in Lemmer wonen, waar hij tien jaar bij de tram werkte. Hij terug naar de zandgrond van Oudehorne. Aan de Oldeberkoperweg bouwde hij een woning waarin hij in 1925 een kruidenierswinkel begon.

Als het maar enigszins kon zwalkte hij over de heide. Hij kwam er tot diepe gedachten, die hij (meestal in dichtvorm) op papier zette. Hij was ook amateur-archeoloog en natuurmens. Op zijn initiatief deed dr. F. C. Bursch , directeur van het rijksbureau voor oudheidkundig bodemonderzoek en conservator van het rijksmuseum voor oudheden in april 1942 opgravingen op de Kiekenberg. Daarbij kwamen resten van menselijke graven tevoorschijn. Die graven wezen op een christelijk kerkhof.

Er moet rond 1200 op die plek een kapel of kerk moet hebben gestaan. Dat oordeel kwam overeen met de Bonifatiuskerk van Oldeberkoop , een paar kilometer zuidelijker van Oudehorne, een van de oudste kerken van zuidoost-Friesland. Die kerk dateert van kort na 1100. Waarschijnlijk is het zo dat de begraafplaats de overgang heeft meegemaakt van het heidendom naar het christendom.

De huidige begraafplaats aan de Schoterlandseweg in Oudehorne is van hetzelfde model als van die op het joods kerkhof op de Kiekenberg. Op de huidige begraafplaats in Oudehorne heeft in vroeger tijden een kerk gestaan.

In het Aardrijkskundig Woordenboek der Nederlanden van 1840, omschrijft de letterkundige Abraham Jacob van der Aa Nijehorne, Nyehorne of Nieuwehorne als ´een vermakelijk dorp in het geboomte, aan den binnen- en buitenweg. Men telt er 250 inwoners, die meest in den landbouw hun bestaan vinden.´

En over Oudehorne of Oldehorne schrijft Van der Aa onder meer: ´Het dorp ligt op 3 uren gaans Oostelijk van Heerenveen (..) Het strekt zich tevens uit met eene buurt, Zevener genoemd, tot aan den Buitenweg, daar men de voornaamste beplantingen vindt, gelijk voorheen het huis van den Heer Zevenaar.’

De Schotanus-kaart van 1664 verscheen zestien jaar na het einde van de 80-jarige oorlog, een periode die niet ongemerkt aan Friesland voorbij ging, ook niet aan Oude- en Nieuwehorne. In die periode zou de schans bij de huidige Tjongerbrug gebouwd moeten zijn. Abraham van der Aa schrijft bij de tekst over Oudehorne:

´In den aanvang van den Nederlandschen oorlog met Spanje werd het beschanst, om de Zevenwouden beter te beveiligen. Den 24 Januarij 1582 kwam de Spaansche bevelhebber Francisco Verdugo, met zes vaandelen (compagnieën) soldaten van Nieuwpoort, voor deze schans, doch werd zoo moedig ontvangen, dat hij terugwijken en de plaats verlaten moest.´

Dat het verdedigingsbolwerk er moet zijn geweest wordt ook aangetoond door Lambert van den Bosch. In het boek Toneel des Oorlogs uit 1675 toont hij een tekening van de schans. Waar de schans precies heeft gelegen is tot op heden niet duidelijk.

Vele jaren later volgde de bezetting van de Fransen. In 1813 kwam er een einde aan het regime van Napoleon en werd Nederland weer vrij.

Flajelfeest met Friese Paarden