HIP-TIME MAGAZINE 64 

Uitzicht vanaf Crackstate-torentje  omstreeks 1980

Een segment van de oost-zuid-oostelijke richting wordt vanaf het torentje van Crackstate rond 1980 door de onbekende fotograaf in een panoramisch perspectief vastgelegd. Het gebied op de voorgrond nadert het stadium van de complete afbraak van een der dichtstbebouwde gedeelten van het voormalige Heerenveen-Aengwirden. Langs de bestuurderszijde en achter langs de kofferbak van de geparkeerde auto tegenover het pakhuis van ijzerhandel Gerrit Overdiep zou in een vroegere fase van het kaartbeeld de grens van Schoterland met Aengwirden zich hebben bevonden. Die haakse bocht in de grenslijn zal vervolgens zijn route in het midden van de Oude Kerkstraat kiezen. Alles wat zich daarvan ten zuiden bevindt wordt als Schoterlands grondgebied beschouwd en ten noorden daarvan als Aengwirdens domein.

In het laatste deel ziet U op de foto het - verbrede - profiel liggen wat ooit bekend heeft gestaan als ‘Koningsteeg’, de eerste verbinding tussen het Achterom (later Krugerkade) en de Oude Kerkstraat. Het pand dat nog overeind is gebleven is te beschouwen als een bedrijfsgebouw - ooit onder kadastraal nummer Tjalleberd A-5024 - waarvan de gemeente Heerenveen omstreeks 1968 het eigendom verwerft. De straatnaam is ook in dit geval een onderwerp van discussie, voor wat betreft de schrijfwijze. Het kadaster kiest in het eerste kwart van de 20e eeuw voor de schrijfwijze ‘Koningsteeg’. Eerder wordt in het ‘Huisregister 1890-1900. Aengwirden-deel Heerenveen’ ook de term ‘Koningsteeg’ gebruikt voor 22 wooneenheden (AEN 1333). Het ‘Straatnamenboek’ kiest voor de naam met dubbel-s ‘Koningssteeg’ en vertelt daarbij dat de naam zou zijn ontleend aan een aldaar gewoond hebbende persoon ‘Koning’. Het toponiem ‘Koningssteeg’ komt ook voor op een kadastrale kaart van circa 1890. Kortom: verwarring alom !

Die verwarring zou nog wel eens groter kunnen worden, want in dit gebied heeft nimmer een persoon met de naam ‘Konings’ gewoond, terwijl iets meer naar het oosten aan het Achterom op het kadastrale perceel Tjalleberd A-5088 - vlak achter de Chr. Afgescheiden Kerk wel kort vóór 1890 een persoon ‘Koning’ komt wonen. (AEN 1265. Staat van de Loop der Bevolking)  Op huisnummer 141 vestigt zich eind oktober 1889 (AEN 1320) het gezin van de uit Tjalleberd afkomstige schoenmaker Jan Willems Koning, die in de periode 1890 tot 1920 ook nog te maken krijgt met twee keer een vernummering van zijn woonadres. Eerst van 141 naar 149 en daarna nog een keer naar nummer 145. Volgens het bevolkingsregister overlijdt hij op 31 oktober 1907 op 80 jarige leeftijd als weduwnaar van Pietertje Pijlman. Dat wordt bevestigt in zijn overlijdensacte AEN 2287, aktenummer A36. Eén mogelijke optie blijft dan nog open, die we slechts in vragende vorm aan U voor kunnen leggen. Heeft Jan Willems Koning misschien in de ‘Koningsteeg’ een bedrijfsruimte gebruikt voor het uitoefenen van zijn ambacht ???? Uit de bevolkingsregisters valt dat niet op te maken.

Het andere gebouw in het Aengwirder domein is de links op de foto staande met de boogramen. Dit ‘kerkje’ is door het kapitaalkrachtige lid van de afgescheiden gemeente - de koopman Otto de Boer - na aankoop van de grond in 1853 door hem gesticht voor ruim 3000 gulden. Schertsenderwijs wordt het ook wel het ‘pakhuis van Otto de Boer’ genoemd. In 1867 wordt het ‘godshuis’ te naam gesteld als de ‘Gereformeerde Kerk van Heerenveen (‘Chr. Afgescheiden Gemeente’) en wordt aan de heer de Boer de aflossing van de geldlening toegezegd. De opgemaakte overeenkomst maakt melding van een opzegtermijn van 12 maanden, waarop door de geldgever een beroep wordt gedaan wegens ontstane kerkelijke kwesties of onenigheid. Het brengt de gemeente weliswaar in grote verlegenheid, maar op het allerlaatste ogenblik kan elders nog een nieuwe lening worden afgesloten. In hetzelfde jaar wordt het kerkje ook nog vergroot en in 1900 wordt het verbreed. Door de geleidelijke groei van de gemeente wordt het in in 1921 afgestoten ten faveure van de nieuwe betonkerk aan de Verlengde Dracht.

In het gebouw in de Oude Kerkstraat vestigt zich de carrosseriefabiek van Herre Roest, wagenmaker, die de 9e januari 1922 een hinderwetvergunning krijgt voor het gebruik van een 6 pk-motor voor de aandrijving van diverse houtbewerkingsmachines. Tegelijk maakt hij ook gebruik van een bouwvergunning voor de verbouw tot woning door het aanbrengen van binnenbetimmeringen. In die vergunning wordt het oppervlakte van het gebouw gemeld: 69 m2 op een terreingrootte van 237 m2, en  een nokhoogte van 8.20 meter. In de ‘vechtmarkt’ van de carrosseriebedrijven redt Roest het niet, zodat op 8 april 1924 deurwaarder J.D. Jongsma in opdracht van de curator mr. W.T. van der Leij een faillissementsboelgoed moet houden.

De verkoop van het pand in 1925 aan grossier Leendert Kooistra verschaft deze, zijn weduwe Andriesje de Jong en zijn dochter Trijntje in ieder geval voldoende armslag voor de komende 25 jaar. In 1948 wordt het gebouw aangekocht door de nieuw ontstane Gereformeerde kerk (art. 31) en krijgt het weer de kerkelijke bestemming. Het vervallen gebouw wordt dan met eigen middelen onder architectuur van Bugel uit Groningen en aannemer Telgenhof uit Heerenveen verbouwd en gerestaureerd. Met een kerkzaal voor 250 mensen, vergaderfaciliteit, keuken, garderobe en toiletten voldoet het een flink aantal jaren voor de bijeenkomsten van de art. 31-familie.

Op deze foto 01748 uit de collectie van het Museum Willem van Haren maakt het vier verdiepingen hoge pakhuis nog volledig deel uit van ‘ijzerhandel’ Overdiep. Enkele jaren later verkoopt de laatste Overdiep-telg bij gebrek aan opvolging het pand (met een bijna 200 jarige familiegeschiedenis) aan een videoverhuurbedrijf, welke er onder de naam ‘Video Thuis’ de consument zeer ver tegemoet komt in zijn keuzes. Het pakhuis heeft een face-lift gekregen en heeft als ‘Toko Sharma’ lange tijd de markt voorzien van ‘Oriental food en nonfood articles’ op het adres Kerkstraat 10. Ten oosten daarvan en pal ernaast heeft omstreeks 1980 Van der Kam zijn mode-imperium tot de Rodenburgsteeg. Over de drie vlaggen kijkend zien we een tweetal daken achterelkaar, waarbij opvalt dat op het dak aan de Lindegrachtzijde de westelijke schoorsteen mist. Ooit is het een schitterend ‘heerenhuis’ geweest met een classisistische uitstraling. De historisch geïnteresseerden weten inmiddels, dat het vanaf 1811 een cruciale rol heeft gespeeld in de bestuurlijke faciliteiten voor het franse bewind en het daaropvolgende grietenijbestuur. Eigenaar notaris Pieter Bootsman stelde het ter beschikking voor vergaderingen en het pand vervulde min of meer de rol van gemeente- of grietenijhuis. Vanaf 1 oktober 1816 wordt het zelfs bestuurscentrum met een vaste concierge of beheerder. Dat is de ‘gegageerd sergeant’ Coenraad Wilhelm Huppert (1768-1827), die tevens de functie van brievenbesteller voor het postkantoor erbij heeft, terwijl zijn vrouw Mijntje of Mientje Lentz als tapperse het familie-inkomen probeert aan te vullen. Na de dood van Coenraad blijft zij nog even als ‘concierge’ in functie en ziet kans een lening van 800 gulden af te sluiten bij grietman Pompejus Onno van Vierssen om in ‘t Meer een huisje te kunnen kopen.

De opvolger van Lindegracht 30 staat ook op deze foto, nl. Oenemastate, maar in die jaren veelal aangeduid als Grovestinsslot. De overgang naar dat pand loopt niet van een leien dakje, want het bestuur krijgt aanvankelijk van de Gedeputeerde Staten geen toestemming voor de aanschaf in 1828. De secretaris van Schoterland Daniël Engelen ‘nam’ het mandaat en kocht het slot voor eigen rekening in het vertrouwen, dat die toestemming er zou komen. Uiteindelijk wordt pas op 11 juli 1832 de goedkeuring van G.S. verkregen, maar het is wel eerder in gebruik genomen.

Sloop een oude school, egaliseer de bouwput, bestraat het met klinker(t)s en je hebt een ideale parkeerplaats gecreëerd. Het uitzicht op de achterkant van de blijvende bebouwing is natuurlijk niet je dat, maar om het gebruik van je ‘heilige koe’ te kunnen rechtvaardigen kost het weinig moeite om de andere kant op te kijken. En het moet gezegd: weinig mensen hebben de achtergevel met dat mooie ronde raampje en zijgevel van het pakhuis aan de Vermaningsteeg zo nauwkeurig kunnen bekijken.

Vermoeid van alle details ? Laat dan uw blik nog even dwalen langs de horizon. De bossen van het ‘t Woud zullen Uw ogen weer tot rust brengen.

2013, augustus 25 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 103

Tram op de Dracht

Inderdaad, U heeft volkomen gelijk ! Deze foto - thans in de Leo Leenescollectie van het Museum Willem van Haren, onder nr. LL-106, heeft U bij meerdere gelegenheden afgedrukt gezien. Wanneer U Wereldoorlog II bewust heeft meegemaakt, heeft U deze zelfs als prentbriefkaart kunnen kopen. Fotoatelier G. Brouwer en zoon schijnt er destijds in 1940 een flink aantal van te hebben laten drukken. Uit de verhalen van de mensen, die er over hebben geschreven (we noemen ze straks nog nader) kunnen we opmaken, dat het het resultaat is van een aprilgrap van het fotoatelier. Het tramstel met toebehoren (bovenleiding, rails, steunpaal) is in een iets oudere foto van het zuidelijke deel van de Dracht gemonteerd. De tram rijdt zogenaamd in de richting van de hoofdbrug op weg naar het tramstation op het Stationsplein. De gedreven tramdeskundige de heer Souer, in 1999 wonend in Hascastate  ( Haskestate) te Heerenveen, herkent uit zijn Leidse periode het afgebeelde materiaal. De trucagefoto mag als zeer geslaagd worden beschouwd.

Het meest rechtse pand op de afbeelding is het derde en meest noordelijke van een blok van drie heerenhuizen - de zogenaamde Hesselhuizen-, die in 1872 zijn tot stand gekomen op de plaats van de familieboerderij van de Hiddinga-familie. Het uithangbord ‘DROGIST’ markeert volgens het adresboek van 1938 de plaats van de drogisterij van de dames J.J. van der Goot (drogiste) en U. Sijbesma (drogiste), die als kamerbewoonster mej. F. Willemsen als landbouwhuishoudschoollerares woonfaciliteiten bieden op Dracht 99. Daarnaast staat het pand Dracht 97 (met luifel) van de modistes mej. Th.M. Laagland en mej. A. Kingma en daarboven woont J.C. Lequin met zijn vrouw, zonder beroep, op de bovenwoning Dracht 95. Jacobus Cornelis Lequin, geboren in Den Helder, overlijdt 28 november 1946 in Heerenveen op 75 jarige leeftijd, nalatende zijn echtgenote Maartje Maria Stam. Vervolgens zien we ten noorden daarvan het pand Dracht 93: het Manufacturenmagazijn  “De Zon” van Jeroen de Vries.

Nog één detail, welke oudere Heerenveners zich vermoedelijk nog wel zullen herinneren, is het bord ‘Ingang Werkplaats’. Daarmee wordt de rijwielherstelplaats van Johannes de Vries gemarkeerd, die later wordt opgevolgd door zijn zoon Feitze de Vries. Dat is dus Dracht-westzijde nr. 122.

De man, die in de jaren zestig de Heerenveners met de rubriek ‘Heerenveen uit vroeger dagen’  in de Heerenveensche Courant met fotobeschrijvingen verwent, heeft ook een keer deze foto laten afdrukken en schrijft daar dan het volgende commentaar bij:

“Hierbij nog een foto van de Dracht uit het jaar 1940. De toen ter tijde electrische tram, die een dienst onderhield tussen het Friese Haagje (station) en Oranjewoud (speeltuin) bleek een gevaarlijk obstakel voor de toch al smalle hoofdstraat. Geen wonder dat door de gemeenteraad van Heerenveen werd besloten de vergunning in te trekken. Vooral des zomers werd van dit vervoermiddel een druk gebruik gemaakt door vakantiegangers.....” “Zo zou het onderschrift onder deze foto hebben kunnen luiden, ware het niet dat men hier te doen heeft met een geslaagde trucfoto. De kaart werd destijds in een aantal van 2000 stuks uitgegeven door het foto-atelier fa. G. Brouwer en zoon te Heerenveen. De foto werd ter beschikking gesteld door de Stichting Oudheidkamer Heerenveen.”

Vervolgens redigeert museumdirecteur Ad Geerdink in 1995 een fotoboekje ‘Groeten uit Heerenveen. Oude ansichten uit de collectie Leo Leenes’. Op pagina 38 en 39 van die uitgave lezen we inhoudelijk dezelfde tekst als die in de bovenaangehaalde tekst. Bovendien onthult hij het plan, dat het Noord Nederlandsche Tramweg Comité in 1884 presenteert. Een tramlijn op het traject Heerenveen-Oranjewoud-Mildam-Nieuwehorne-Oldeberkoop-Assen. Het plan haalt het niet en de Dracht blijft tenslotte tramvrij.

Deze foto blijkt ook koren-op-de-molen van redacteur en oud-journalist Jan de Jong in het fotoboek van Banga Book Producties Groningen uit 2003 met als titel “Heerenveen, Toen en Nu. Beeldverhaal van Nederlands oudste hoogveenkolonie”. Hij prijst de ‘lef’ van Heerenveense beleidsmakers, die niet alleen een electrische tram over de Dracht wil laten denderen, maar ook de eerste overdekte 400 meter kunstijsbaan initiëren of het prestigieuze project ‘Sportstad Heerenveen’. Dit tramplan is niet uitvoerbaar gebleken, maar de beide andere wel.

Bij de raadsvergadering van de gemeente Schoterland van 11 september 1883 blijken er diverse stukken te zijn binnengekomen betreffende de aanleg van stoomtramwegen in de gemeente. B. en W. stellen voor deze eerst in handen te stellen van de Kamer van Koophandel voor advies. Als dat is gebeurd zullen ze in de raad worden gebracht. Daarvoor moet een Commissie Tramwegen uit de Raad worden geformeerd. Staande de vergadering worden daarvoor aangewezen de heren Veenbaas, Uhl en Bieruma Oosting. Op 2 oktober d.a.v. blijken zowel de rapporten van de K.v.K. als die van Commissie Tramwegen beschikbaar, doch deze worden aangehouden tot een volgende raadsvergadering. Eén van de ingekomen stukken bevatten de inzichten van Tjepke Taconis Simonsz., tabaksfabrikant in Heerenveen. Hij richt zich op 21 september 1883 in een lang schrijven tot burgemeester Hans Willem de Blocq van Scheltinga te Oranjewoud over de verschillende voorstellen voor de tram-aanleg en maakt daaruit inhoudelijke keuzes.

Het lijkt hem een goed idee om een station te plaatsen in de tuin van de heer Hessel. Hij doelt hier op de zuidelijk gelegen tuin van het blokje van drie heerenhuizen aan de Verlengde Dracht tot de door (kastelein R.K.) van der Meer in 1877 gebouwde Hotel de Koornbeurs. Als er meer grond nodig zal zijn, kan dat daarvan ten oosten gevonden worden. Vandaar kan dan de tramweg gelegd worden door het land van de familie van Sminia en Bosma (Jan Hendriks Bosma is kastelein-boer in Huis ten Woude bij de Rottumerweg en vlakbij de toegang naar het Oranjewoudster voetpad). Daarna kan de baan het Oranjewoudster voetpad volgen tot de ‘Zandweg, die loopt van de Straatweg naar Oranjewoud’. Daarna zal het tracé linksom achter het buiten langs van de ‘Jonge Mijnh. Oosting’ (volgens Taconis) tot bijna aan het logement de Tent. Hij zal daarmee vermoedelijk bedoelen ‘Klein Jagtlust ‘.  Vervolgens dan de rechte laan langs naar het logement Joustra (doorgehaald en vervangen door Tjaarda) om vandaar de weg te vervolgen  naar Nieuwehorne, enz. Hetzij over Hoornsterzwaag naar de drie tolhekken of van Nieuwehorne over Oldeberkoop, Makkinga, Appelscha naar Assen.

Taconis stelt dat de tram de particuliere rijtuigen het minst hinderen. De landbouwers kunnen de weg langs Klemburg of die over Mildam gebruiken. Voordeel is dat twee logementen aan de tramweg liggen, want de toename van het bezoek aan Oranjewoud zal snel voor één gelegenheid teveel worden. Want ook zullen mensen uit verschillende standen van de maatschappij daar komen.

Wil de tram evenwel rendabel zijn, dan moet wel zoveel mogelijk de bebouwde kom worden gehouden. Voor de aanleg daarvan moet uiteraard wel een subsidie van het Rijk worden gevraagd en mag die ook worden verwacht.

Lukt het om de tram langs die route te laten rijden, dan zullen kleine en grote renteniers zich daar geleidelijk steeds meer vestigen omdat de buurt niet meer geïsoleerd ligt. Zo noemt hij als voorbeeld zekere K. Kooi te Oudeschoot, die in dit buitengebied als rentenier nog een koe of schaap wil houden. Verder noemt hij nog een persoon, die op de Konijnenpolle heeft gewoond. Doordat hij daar met de wagen geen familie kon ontvangen, is die naar de Heerenwal verhuisd. Hij eindigt zijn brief met een lofzang op de prachtige gemeente Schoterland, die weliswaar de financiële toestand door zuinigheid in de hand moet houden, maar gezien de te verwachten voordelen voor de gemeente zijn enige gelden uit de gemeentekas beslist goed besteed.

Enkele jaren voordien rommelt het al heftig in zuid-oost Friesland en west Drenthe. Weliswaar niet van de locomotieven op spoorstaven, maar wel in de wereld van de plannen. De Leeuwarder Courant neemt in de berichtgeving het voortouw. Zo is er het bericht van 15 juli 1879 - in de krant van de 17e - dat de gemeente Schoterland aan de Belgische heren Mertens en Finet een vergunning heeft toegestaan voor de aanleg van tramwegen. Voorwaarde is dat zij zelf als concessionarissen de kosten en bezwaren voor hun rekening nemen. Ruim een jaar later laat dezelfde Leeuwarder Courant van 30 september 1880 weten, dat het bovenstaande ‘gerucht’ bewaarheid wordt. De twee initiatiefnemers leggen een ‘tramway’ aan voor het traject Heerenveen-Oudeschoot- Mildam-Nijehorne-Oudehorne-Oldeberkoop-Makkinga- Oosterwolde- Appelscha en Smilde naar Assen. Het blijkt voorlopig - althans-  een luchtballon, welke voortijdig leegloopt.

Op 1 november 1883 wordt in de Schoterlandse raad het verzoek van de Ned. Tramwegmaatschappij om een vergunning voor het aanleggen van stoomtramwegen in de gemeente behandeld. Het gaat uiteraard te ver om de inhoud van vier foliovellen hier in extenso weer te geven. Duidelijk wordt wel dat er geen eenduidige mening. Twee boeren zijn niet 100% tegen, vrezen wel de overlast voor hun vee en vinden de ontsluiting van de dorpen zeer positief. Een grootgrondbezitter is tegen met als argument, dat de wegen die door hemzelf zijn aangelegd maar wel een publieke functie hebben niet zomaar geconfisqueerd kunnen worden voor de aanleg van een tram.

Na veel discussiëren stelt mr. Halbe Binnerts de volgende motie voor: “De Gemeenteraad van Schoterland spreekt de wenschelijk(heid) uit dat de tramlijn Heerenveen-Assen door deze Gemeente worde gelegd en draagt op aan Burgemeester en Wethouders in een volgende vergadering aan den Raad een voorstel te doen van de rigting, welke in het algemeen belang het meest wenschelijk is en het minst bezwaar oplevert voor de landbouwenden’. Deze motie wordt door de voorzitter in stemming gebracht en met algemene stemmen aangenomen.

Waar we niet aan voorbij willen gaan zijn de overwegingen van ‘Het Noord-Nederlandsche Tramweg-Comité’ te Witmarsum, die zich eveneens heeft bezig gehouden met de tramlijn Heerenveen-Assen. Zij reppen in een brief van 22 februari 1884 van drie alternatieven, die de raad van Schoterland bereid is aan te bevelen voor deze route. Dit comité vindt de meest verkieslijke die welke van het spoorwegstation langs de rijksstraatweg tot de (hoofd)brug bij Hotel Jorissen de spoorstaven volgt van de Ned. Tramweg Maatschappij. Daarna dient het door te lopen naar de eerste tolboom (de rijkstol noordelijk van de zandweg) om langs die zand-en grindwegen naar ‘de Tent’ te komen en dan zuidwaarts tot de grindweg ten westen van de ‘witte brug’ en op de berm van de grindweg tot - en daarna- langs de ‘Flapsingel’ tot de grindweg naar Oudeschoot-Mildam. Vervolgens dient het de berm van de grindweg te volgen tot de buitenweg bij de hoek van Nieuwehorne. Die buitenwegroute moet dan verder tot de brug van de Tjonger of de Berkoperbrug en de grens van Ooststellingwerf worden doorgetrokken. Het comité attendeert de gemeente op hun standpunt, dat alles in de berm van de weg moet worden aangelegd. Aanleg op particuliere grond is te kostbaar. Met een breedte van 90 centimeter op de totale breedte van deze weg is dat beter verantwoord. Er blijft voor rijtuigen voldoende ruimte beschikbaar.

Omdat het Comité ook in onderhandeling is met partijen in Wolvega en Peperga en in Drente met Smilde, Assen en ook het Provinciebestuur, die zelfs al subsidiebedragen hebben toegezegd, vraagt ze graag zo spoedig mogelijk een beslissing tegemoet te mogen zien.

Genoeg hierover, de conclusie achteraf is én blijft: de voorgestelde route is er nooit gekomen ! Herkent U het element van ‘de geschiedenis herhaalt zich’ in het nimmer tot stand gekomen treintraject ‘Dronten-Groningen’ langs Lemmer, Heerenveen en Drachten ?

2015,  maart 8 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 102

Tjepkema's molen 1950

Over de stichting (van de voorganger) van deze molen verhaalt Dick Bunskoeke in het zeer lezenswaardige boekje ‘De sfeer van weleer. Over molens in Heerenveen’, een uitgave van de Stichting Molen Welgelegen Heerenveen uit 1991. Bij de stichting in 1849 laat molenaar Hermanus Hendrik Kok zijn oog vallen op een perceel achter en ten oosten van de Fok (kadastraal Tjalleberd A-1845 zijnde een stuk weiland), welke behoort tot het bezit van Jhr. Mr. van Beyma thoe Kingma. Notaris J.S. Bokma uit Akkrum passeert een koopakte, waarbij ‘een perceeltje grond en water’ voor 300 gulden van eigenaar wisselt. Procureur Fredrik Hessel van Beyma thoe Kingma verkoopt dat aan Hermanus H. Kok, molenaar te Almelo. Dat is op 26 januari 1849. Aansluitend op die dag wordt er door Bokma ook een transactie geregeld tussen twee broers Taconis Wijnout en Tjepke Taconis en Hermanus H. Kok. Daarbij gaat het om een huis voor 700 gulden, staand aan de Fok ten noorden van de Molenreed met kadasternummer A-1865.  Op 20 augustus worden drie aktes opgemaakt. Daarbij doen Hermanus H. Kok en molenmaker Willem Frederik Looman, ook uit Almelo, zaken. Resp. als verkoper en koper, van twee stukken grond, en - uiterst merkwaardig - sluiten ze een huurcontract ‘voor de verhuur van de koren- en pelmolen "Welgelegen" met huis’; voor 6 jaar te Heerenveen, huursom fl. 650 per jaar. Looman is daarbij de verhuurder en Kok de huurder. 

Uit deze financiële constructie maken wij op, dat Looman - vermoedelijk via een voorfinancieringsakte gepasseerd in Almelo (want niet in Friesland)  tussen januari en augustus de molen heeft gerealiseerd. Wel vinden we opnieuw bij notaris Bokma een interessante akte, waarbij Looman middels een obligatie van 4000 gulden zich in de schulden steekt bij jhr. F.H. van Beyma thoe Kingma als schuldeiser. Ruim een jaar later probeert dezelfde Looman “Welgelegen” aan de jonkheer te verkopen, doch de transactie wordt ‘ingehouden’. Moeten we aannemen dat Looman van de verkoop afziet omdat de hoogte van de prijs hem niet aanstaat ? Bunskoeke schrijft namelijk dat in januari 1851 Gooitzen M. van Terwisga toestemming vraagt ‘tot het in werking brengen der molen op de Fok’. Tresoar biedt ons op haar internetsite evenwel geen koopacte om die transactie te bevestigen. Evenwel, uit een advertentie in de Leeuwarder Courant van 12 februari 1864, waarbij de “ hechte, zeer beklante Koren-en Pelmolen, in 1849 nieuw gebouwd en uitmuntend onderhouden, op de Fok te Heerenveen, met Wagenhuis, Stroohok, Steenen varkenshok, Stalling voor 2 paarden, Hooischuur, Tuin en Erf, enz.” door notaris G. Boschloo, op verzoek van notaris W.A. Evertsz te Oldeboorn op 24 februari 1864 in veiling wordt gebracht, blijkt dat G. van Terwisga inderdaad de eigenaar is geweest.

Het vervolg hierop is een beetje rommelig. Nieuwe eigenaar burgemeester jhr. mr. F.H. van Beyma thoe Kingma laat huurmolenaars Mulder en Slagman tot 1872 bedienen. Dat jaar koopt molenaar Johannes Melis Tjepkema, die in de Heerenveense gemeenschap een dermate invloed heeft gehad, dat de naam ‘Welgelegen’ zelfs door de volksmond vaak wordt ingeruild voor ‘Tjepkemamolen’.

Het was hij die na jaren hinder te hebben ondervonden van de groeiende bomen van met name het pand van de burgemeester “Mariënbosch” (die hem de wind uit de zeilen neemt), besluit tot het verhogen van het molenlichaam met circa 20 voet. Daardoor verbetert de windvang aanzienlijk. Dat is geweest in het jaar 1898. Rond 1911 neemt Tjepkema Sake Heemstra als molenaar in dienst. In 1920 verkoopt hij de molen aan Saakje Maat, de vrouw van koopman-in-veevoeder Abele A. Wisman. Jan van Dam Hzn. neemt het 1923 over, maar moet het in 1926 verkopen aan de N.V. Oliefabrieken D. Woltman, die het voor sloop aanbiedt aan Geert Reen. Door de overdracht aan de vereniging ‘De Hollandsche Molen’ te Amsterdam schrikt de gemeente Aengwirden wakker en komt in september 1931 in het bezit van de molen. In HIP-Time 73 hebben we daar al eens het een en ander over geschreven.

Regelmatig duiken er nieuwe plannen voor bestemmingen van het pand op. Soms om van te rillen en een andere keer hartverwarmend. In november 1933 concludeert het Nieuwsblad van Friesland een ‘staat van verval’ en meldt tegelijk dat de gemeente een nieuw rietdek zal laten aanbrengen en een aantal noodzakelijke reparaties doen uitvoeren. Het blijkt uit het bericht, dat er op dat ogenblik als bergplaats voor brandweermateriaal wordt gebruikt. Ter gelegenheid van de feestweek bij het 40 jarig regeringsjubileum van Koningin Wilhelmina van eind augustus 1938 wordt de molen smaakvol en feeëriek, dus sprookjesachtig verlicht met honderden elektrische lampjes langs de contouren van de wieken en de bovenbouw. Over de oorlogsbelevenissen van de molen is weinig bekend, maar naast de brandweer heeft vermoedelijk de plantsoenendienst het gebouw ook voor materiaalopslag gebruikt.

Maar op 26 januari 1948 richt het bestuur van de Cultuurgemeenschap Heerenveen zich tot de burgerij met een oproep om ook financieel te helpen de betekenis van de molen als bouwkundig element in het totaalbeeld van Heerenveen. Er is in totaal fl.6500,- nodig om het verval tegen te gaan en een grondige restauratie mogelijk te maken. De overheid belooft bij te dragen onder het voorbehoud, dat de burgerij daartoe het voortouw neemt. Enkele duizenden guldens vanuit de burgerij moeten duidelijk maken, dat de burgers het karakteristieke silhouet van de plaats kan worden behouden. Mej. A.G. Spiele, secretaresse van de Cultuurgemeenschap zal de penningen graag in ontvangst nemen en registreren, net als de Heerenveense Koerier. Regelmatig brengt zij via de krant een lijst van schenkingen met de initialen van de goede gevers onder de aandacht van de lezers. Het doel van duizenden guldens wordt weliswaar niet bereikt, maar bij een werkbezoek van de koningin in 1949 is reeds een deel van de restauratie door molenmaker Bremer uit Adorp afgerond. Naar aanleiding van die grote restauratieklus stelt de Heerenveense Koerier in haar nummer van 12 mei 1950 in haar rubriek ‘Vakmensen vertellen van hun beroep. (X) Molens bouwen leer je in de praktijk’ ruimte beschikbaar voor leden van de Firma Thomas Bremer - vader en twee zoons - om over hun ambacht te vertellen. De journalist vertelt gedesillusioneerd te zijn op twee terreinen. Allereerst worden er al jaren geen nieuwe molens meer gebouwd omdat daartoe geen opdrachten meer worden verstrekt. Er wordt enkel nog gerestaureerd ? De tweede teleurstelling van de krantenman is, dat ondanks de wieken en de stelling zeer decoratief is, maar dat de molen ‘zo dood is als een pier’. Het klepperen van de zeilen en het gekreun van de maalstenen kan alleen maar de zaak tot leven brengen.

In deze decoratieve toestand knipte onze fotograaf voor de Leeuwarder Courant de Tjepkemamolen of molen Welgelegen aan het Molenpad in 1950. Die foto is nu onderdeel van het fotoarchief van het Museum Willem van Haren met als fotonummer 01854. 

Zoals de bomen van het buiten van Jonkheer van Beyma thoe Kingma de wind uit de zeilen heeft genomen van ‘molen Welgelegen’, heeft diezelfde molen gezorgd voor een geweldige slagschaduw. Het is voor de eerste of één van de latere bewoners reden geweest om het woonhuis met afgeknotte zadeldak op de zuidoostelijk hoek van het Molenpad en de Hepkemastraat  de toepasselijke naam “Molenschauw” op de topgevel aan te laten brengen. De ‘Dikke van Dale’ kent het literaire woord ‘schauw’ en geeft als verklaring ‘schaduw'. Dat woonhuis met werkplaats is bij bouwvergunning nr. 417 door de gemeente Aengwirden toegestaan op 29 februari 1916 aan Albert Gerbens Landstra, verver te Heerenveen, maar afkomstig uit Grouw. Het kadastrale perceel Tjalleberd A-6667, groot 22.20 are - eigenaar Jacob Hepkema c.s. - wordt daarvoor aangewezen. Het kadaster stelt later vast dat Landstra 2 are 35 centiare van dat perceel heeft gekocht, maar de bouwvergunning spreekt van 240 m2. Landstra krijgt van de Heerenveensche Onderlinge Brandwaarborgvereniging een kapitaal van 2000 gulden, welke bij het verlaten van het huis wordt afgelost. Als bijzonderheid kunnen we Landstra nog de ‘credits’ toekennen, dat hij met zijn ‘bedrijfsbord’ aan de Fok ons ‘sneupers’ de mogelijkheid heeft geboden een prentbriefkaart redelijk nauwkeurig te kunnen dateren. Bovendien kennen we nu zijn specialismen: ‘huis-, rijtuig-en decoratieschilder’

Als huisnummer krijgt het vanaf 9 mei 1916 het huisnummer 47a aan de Fok. Het westelijke deel van dat straatje is al aangelegd door uitgever Jacob Hepkema vóór 1915 en  het gemeentebestuur van Aengwirden besluit op 20 februari 1925 die straat de naam “Jacob Hepkemastraat” te geven. Landstra verhuist na ruim twee jaar op 8 mei 1918 en wordt in het huis opgevolgd door rustend-veehouder Jille Murks de Groot uit Oosterzee. Deze heeft het gekocht en verblijft er slechts gedurende één jaar. Misschien is voor de familie de Groot de ‘schaduw’ te deprimerend geweest, getuige een verkoopadvertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 10 september 1918. Deze keer is het de heer Jacob Hepkema c.s., die het twee jaar oude huis met stenen hok van 9 bij 4.5 meter op een vrij terrein per mei 1919 in de verhuur doet. Dr. A.M. Valeton, leeraar scheikunde aan de Rijks Hogere Burgerschool draagt met zijn vrouw er op 17 juli 1919 de koffers naar binnen. De heer en mevrouw Valeton-Mijsberg koesteren op 11 december 1921 niet alleen de geboorte van hun dochter Anna Maria, maar eveneens hun adres ‘Molenschâuw, Heerenveen’. (Advertentie 13-12-1921) Kort daarvoor hebben ze bovendien bericht gekregen, dat hun huis bij de Volkstelling nu het straatadres Fok 134 heeft gekregen. Op 22 juli 1922 vertrekt de familie Valeton naar elders en wordt Gerrit Overkamp, inspecteur Registratie en Domeinen de bewoner. Krap een jaar later verhuist deze naar Heerenveen-Schoterland en wordt Nicolaas Krop, amanuensis van de R.H.B.S. de nieuwe bewoner. Deze komt uit Amsterdam per 14 maart 1923.  Zijn gezinskaart laat zien dat hij vanaf 1930 als adressering gebruik mag maken van de Jacob Hepkemastraat nr. 26 te Heerenveen (Aengwirden). Overigens krijgt Nico Krop ook bekendheid als brandweerman, die vanaf de molenstelling of omloop in het vangzeil springt die door zijn collega’s wordt bediend. De straat, waaraan de molen ‘Welgelegen’ is gesitueerd, is heel lang alleen bereikbaar geweest langs het ‘onofficiële’ Molenpad of Molenreed als verbinding naar de Fok. In 1932 komt daar verandering in omdat de straat wordt doorgetrokken naar de Van Maasdijkstraat. Bij besluit van 28 mei 1935 krijgt de straat vanaf de bocht van de Woltmanstraat tot de Van Maasdijkstraat als naam “Tjepkemastraat”. Een eerbetoon aan wijlen Johannes Melis Tjepkema (1845-1923).

2015, 20 februari-Wibbo Westerdijk-HIP- backup

HIP-TIME MAGAZINE 44

Surinamesingel

Kijken we naar fotonummer 06743 uit de collectie van het Museum Willem van Haren dan kijken we naar een professionele opname van fotojournalist Dick Verton ! De eerste vraag die bij ons opkomt ligt voor de hand: is dit een luchtfoto (misschien vanuit een ballon?) of mogen we aannemen, dat Verton op het balkon heeft gestaan van één van de Muntflats. De meest oostelijke van “De Drie Gebroeders” - zoals de drie 14 verdiepingen hoge flats vanaf de bouw al worden genoemd - is de meest waarschijnlijke: dat is ‘Romsicht’ ! Hoe dan ook, Verton is er zeker in geslaagd om de lange strook langs de oostkant van de spoorlijn goed in beeld te brengen.

De heer Cees de Wolff liet in 1963 een woning en een fabriekshal bouwen aan de Hesselstraat. Op deze plaats heeft ooit een watermolen gestaan. Bij de bouw van de woning vindt men in de grond nog oude fundamenten van deze molen. In 1965 moet die fabriekshal van de heer De Wolff alweer worden uitgebreid voor zijn uitdijende konstruktiewerkzaamheden. De bestaande hal wordt dan langer gemaakt en er wordt een tweede hal bij gebouwd. Inmiddels is het bedrijf verplaatst naar It Dok 2 op Bedrijventerrein Kanaal, waar de meest uiteenlopende producten uit de gigantische hallen te voorschijn komen: schepen, hekwerken, bordessen, windmolens, etc. De Holding B.V. staat sinds 1993 ook bekend als De Wolff Verenigde Bedrijven B.V.  Senior Cees is opgevolgd door zijn zoons Cees en Jan.

Inmiddels is het aanzien van hun Hesselstraatlocatie behoorlijk van aanzien veranderd door de bouw van de “Kempenaerstate”, de seniorenflats en de gebedsruimte met de minaret van de Turkse moskee “Diyanet Vakfi”. Evenwijdig met spoorsloot en spoorbaan loopt de Surinamesingel, welke is aangelegd in 1958 en waarvoor de raad besluit tot de naamgeving op 17 maart 1958. Diezelfde 17e maart hebben ook de andere straten van de ‘West-Indische buurt’ hun naam gekregen: Arubastraat, Bonairestraat, Curacaostraat, St. Eustatiusstraat, Sabastraat en St Maartenstraat.

Op deze foto is er nog geen sprake van de in 1996 aangenomen naam ‘Antillenstraat’ voor de ontsluiting van de woningen op het sterk gedecimeerde volkstuinencomplex bij de Rottumerweg.

Aan de oostkant van deze strook is als natuurlijke scheidingsgrens nog altijd aanwezig de herinnering aan de Kempenaerswyk als een langgerekte vijverpartij, met ten westen parallel daaraan de Francijntje de Boersingel en de baronesse de Vos van Steenwijksingel. Jonkheer Onno Reint van Andringa de Kempenaer, die eigenaar is geweest van het buiten ‘Jagtlust’ in Oudeschoot en exploitant van de modelboerderij die daarbij hoort, laat op de ‘opstrekkende’ kavels vanaf die boerderij een wijk graven naar de Veenscheiding. Ter hoogte van het Rottumer voetpad en in het Breedpad worden bruggetjes gelegd. Zelf spreekt jonkheer de Kempenaer, die in het eerste deel van de aanleg vanaf de Veenscheiding samenwerkt met de heer Tuymelaar, van de ‘Jagtlusteropvaart’. Die aanleg is tot stand gekomen in of kort vóór 1862. De functie van die vaart blijkt gericht op de aanvoer van mest, hooi, enz. en de afvoer van landbouwproducten, hout, enz. door middel van pramen. (SCO 2476) Later wordt de wijk consequent aangeduid als ‘Kempenaerswyk’.

De kinderrijke buurt komt zeer verdrietig in het nieuws als er kort na elkaar zes kinderen te water raken, waarvan eentje verdrinkt. In een jaarvergadering van de buurtvereniging “Plan Zuid” in maart 1962 wordt door de buurtbewoners aangedrongen op het aanbrengen van afrasteringen langs de Kempenaerswijk, de Spoorsloot en eventueel het ‘Roomse Gat’. Ook wordt gepleit voor een afsluitbaar speelterrein tussen de Baronesse de Vos van Steenwijksingel en de Surinamesingel.

Inmiddels is er door de bouwvereniging gedurende de laatste tien tot vijftien jaar een renovatie-en kwaliteitsslag uitgevoerd, die het aanzien van deze strook bewoning grondig heeft gewijzigd. In de onlangs gehouden tentoonstelling over ‘Heerenveen-midden’ in de HIP-afdeling van de Openbare Leeszaal en Bibliotheek aan het Burg. Kuperusplein heeft u zich daarvan kunnen overtuigen.

Tussen het vele jonge voorjaarsgroen door ziet u de contouren van de bekendste gymnastiek-en sportzaal van ‘Plan Zuid Heerenveen’. Op de schooldagen is het heel lang gebruikt door de kinderen van de scholen en ‘s avonds en in het weekend is de sport van de jaren vijftig en zestig daar op een hoog nivo beoefend. Het is de thuisbasis van de volleybalclub PZH geweest ! De school waaraan deze zaal is gekoppeld draagt als officiële naam ‘Kempenaerschool’, maar de wijkbewoners zelf spreken van de ‘Halschool’ of naar de destijdse schoolhoofden ‘School van Delden’ en ‘School Dijksma’. Vergeet ook niet de geweldige animo van de wandelgroepen van de Kempenaerleerlingen door de drive van o.a. groepsleerkracht Zwier Dijkmeijer.

Aardig detail op deze foto is de van Wolvega komende trein op het dubbelspoor. In die tijd is dat steeds net voor het volle uur geweest, naar ik me meen te herinneren. Nog zo’n opvallend detail is het voetpad tussen de spoorsloot en het speelveld van het Bornego-college, en verderop lopend langs voetbalvelden van de v.v. Nieuweschoot tot aan de Rottumerweg. Menige hond heeft daar zijn baasje uitgelaten. Trouwens er loopt ook nog het haaks daarop liggende pad langs het trainingsveld van Nieuweschoot. Zelfs de plaatselijke softbalvereniging The Peattown Peppers heeft daar nog enige jaren hun trainings-en wedstrijdaktiviteiten kunnen botvieren. Het pad overigens komt uit op de Ds. Kingweg ter hoogte van de oversteek naar de Gruttostraat.

Tenslotte attenderen we ook nog even op de boven het groen uittorenende flats in de zuidelijker gelegen wijk De Akkers.

2013, februari 10 - wibbo westerdijk - hip-backup 

HIP-TIME MAGAZINE 123

Sleepboot "Jantje" opent vaarseizoen

“Hé, wat is dit nou ? Deze foto hebben we al eens eerder gezien in deze rubriek !  Je moet wel een erg goede reden hebben om deze nog eens te gebruiken, ja toch?!”

Die reden is er inmiddels en daarvoor willen we dus ook graag even verantwoording afleggen. Wij hebben U als lezer met veel vragen en onduidelijkheden opgezadeld. De belangrijkste noemen we de boot, welke als eerste door de Stationsbrug op ons toe komt varen. Daarvoor hebben we een specialist benaderd in de persoon van de oud-voorzitter van de Heerenveense Watersport Vereniging “Nannewiid”, de heer Lourens van der Ley. Twee vragen hebben we hem voorgelegd in de hoop, dat òf hijzelf òf zijn ‘bootje-netwerk’ antwoord weet te geven op twee prangende vragen over deze foto van HIP-Time Magazine 101 van 8 februari 2015. Die twee vragen luiden: ...ten eerste: welke gebeurtenis is vastgelegd op de telefoto van een onbekende fotograaf; en...ten tweede: in welk jaar heeft deze gebeurtenis plaatsgevonden ?

Uiteraard hebben we hem enige tijd moeten geven om een gedegen en gefundeerd antwoord te geven, maar de eerste spontane reactie op het beeld is er meteen én tevens bemoedigend: die eerste boot die door de brug vaart is de sleepboot van de heer Spruyt ! Voor de heer van der Ley reden om contact op te nemen met de familie in de persoon van de heer Herman Spruyt jr., die spontaan zijn medewerking toezegt. In een eerste reactie schrijft deze: “Hier vaart Sleepboot ‘Jantje’ in de Herensloot.” Hij voegt daaraan toe: “Volgens mij was dit tijdens ‘de Molenroute’. Die werd in de jaren ’80 gehouden om aandacht voor het milieu te  vragen.  Dus ... geen afval in het water, etc.”. En hij vervolgt: “Mijn vader ‘Hein Spruyt’ voer dan met zijn sleepboot als kopboot, een stuk of 30 volgden hem.” Zoon Herman herinnert zich een leuke anecdote over die gebeurtenis, namelijk: “Het bestuur van ‘de Molenroute’ zat ook bij ons op de sleepboot. Toen nam mijn vader een flesje bier. Hij haalde de dop eraf en gooide die in het water. “Wat doet U nu mijnheer Spruyt ?”, vroeg het bestuur. “O, dat dopje maakt toch niets uit”, zei mijn vader. “Daar gaat deze dag juist over.”  De toon was gezet voor de rest van de dag !!!

Lourens van der Ley voegt er nog enige informatie aan toe. “De sleepboot deed ook mee aan de ‘himmelaksjes’ langs de Heerensloot naar Akkrum en Snitsermar. Elk jaar.”

Gelukkig kunnen we uit perspublicaties van de Leeuwarder Courant nog een korte uitbreiding geven aan het fenomeen ‘molenroute’. Op 30 mei 1979 vinden we namelijk in de L.C. een artikel met de kop: “Watersportpassanten krijgen boekje. Heerenveen vaart ‘molenroute’ open.”  Daarin wordt uitgelegd, dat de zakenclub Heerenwal het initiatief nam tot deze route om de doorvaart door Heerenveen te populariseren. Hun angst (en van de door hen vertegenwoordigde middenstanders) bleek te schuilen in de plannen om een passantenhaven te stichten aan de rand van de plaats. De oude historische veenvaart door Heerenveen zou daardoor bij de watersporters in de vergetelheid kunnen raken. Er zou dus voortdurend gehamerd moeten worden op het behoud ervan door een goede bevaarbaarheid en voldoende aanlegmogelijkheden. De zakenclub heeft met medewerking van de Oudheidkamer een informatieboekje samengesteld met authentiek fotomateriaal over de Heerensloot en de sfeer daar omheen in voorbije tijden. De organisatoren van de Zakenclub Heerenwal hebben voor de 16e juni een maritieme manifestatie gepland van zoveel mogelijk botenbezitters, voorafgegaan door een sleepboot met muziek, die door het centrum zal trekken. Ook de stichting Heerenveen Promotion schaart zich achter dit initiatief, want na de opening van het Nieuwe Kanaal om Heerenveen blijkt 50 procent van de schepen de kortere route om Heerenveen te kiezen.

De vrijdag voor de aangekondigde ‘molenroute’-aktie gaat een delegatie van de middenstanders van de Heerenwal naar burgemeester Henk Hellinga van Heerenveen op de koffie om hem ‘een jampot vol vervuild, inktzwart Heerenslootwater’ aan te bieden. Uiteraard wordt gewezen op de snelle vervuiling en de stank bij warmere dagen. De provincie, die tot nu toe het beheer heeft gehad, draagt het over aan de gemeente en de vrees van de middenstand is achteruitgang omdat het water van de oude veenvaart minder snel stroomt en ververst door de aanleg van het Nieuwe Kanaal. Hellinga verzekert hen, dat van afsluiting van de vaarroute door Heerenveen beslist geen sprake zal zijn. Deskundigen zien in het ‘stilstaande’ water en een overbelaste rioolwaterzuiveringsinstallatie mede redenen van de problemen. Er zijn al plannen voor de bouw van een tweede waterzuiveringsinstallatie.

De keuze voor de naam ‘molenroute’ is ontleend aan het gegeven, dat Heerenveen in het verleden talloze molens in haar ‘dorpsbeeld’ heeft gehad. Langs de Heerensloot, de Badweg, de Veenscheiding, de Compagnonsvaart en niet te vergeten de Molenwijk.

Kortom, deze berichtgeving lijkt naadloos aan te sluiten op de werkelijke gang van zaken die wordt weergegeven op onze bovenstaande foto. Stellig met in de hoofdrol de “Sleepboot Jantje” van de familie Spruyt, die in 1941 werd gebouwd op de bouwwerf van Bodewes te Foxhol in de provincie Groningen voor de eerste eigenaar de heer S. Zoer in Wolvega. In 1978 verwierf de heer Hendericus M. Spruyt te Heerenveen het eigendom. Tien jaar later verkocht hij het aan de heer W. Marinus in Zwartsluis.

Heerlijk dat we onze kennis over de ‘Sleepboot Jantje’ door bemiddeling van de heren van der Ley en Spruyt mochten slijpen op de website van de Vereniging “De Binnenvaart” (http://www.debinnenvaart.nl/schip_detail/6921/). Niet alleen lezen we daar de meetgegevens (lengte, breedte en diepgang), maar ook de voortstuwing door een Brons-motor van 120 pk. Daarover schrijft de heer Van der Ley nog een waargebeurd verhaal, met in de slachtofferrol de eerste eigenaar de heer Zoer. Van der Ley: “De heer Zoer heeft een klap tegen zijn been gehad bij het aanslaan van de motor. De motor werd ‘voorgegloeid’ en dan met een kruk aangeslagen. Op het moment, dat het verkeerd ging, lag de boot op stroom op de Waddenzee voor anker. De stoomkracht bracht het vliegwiel uit zichzelf op gang, waardoor de motor aansloeg en schipper Zoer een beste klap van de krukas kreeg. De schipper verloor z’n been en raakte dus gehandicapt. De boot werd daarop in 1978 verkocht aan de heer Spruyt sr.”

Verder verhaalt de heer Van der Ley ook nog, dat de boot (vermoedelijk kort na de bouw. Wd) ook nog door de Duitse marine is gebruikt in de oorlog. De Duitsers hadden een vloot in de Eems en Wezermonding.

Bij de door de Spruyt jr. beschikbaar gestelde stukken aan de heer Van der Ley zit ook een overdruk van een niet gedateerd krantenartikel (helaas zonder bronvermelding: Tubantia ??? ) met de titel: “Schipper Soer (lees: Zoer. Wd) deed “baanbrekend” werk. IJsbreker “Jantje” zette dapper koers door dichtgevroren Twentekanaal”.  Daarin wordt melding gemaakt van de capaciteiten van de “Jantje” als ijsbreker in het Twentekanaal , vanaf de winter van 1946/1947 voor een reeks van jaren.

U zult begrijpen, dat Spruyt sr. en Spruyt jr. de sleepboot Jantje niet alleen nodig hadden en gebruikten voor het deelnemen aan de ‘molenroute’ als openingsgebeuren van het recreatieve watersport-of vaarseizoen. In de tien jaar dat ze het in hun bezit hadden, heeft het ook daadwerkelijk zijn sleperscapaciteiten bewezen. In augustus 1979 werd daar overigens door watersporters en sluispersoneel in Blokzijl ernstig aan getwijfeld toen arkenbouwer Spruyt met ‘De Jantje’ en de gebroeders Bolt met ‘De Hoop’ uit Drachten met hun sleepboot langs wachtende jachten naar de sluis voeren en als ‘beroepsvaarders’ te kennen gaven als eerste geschut te willen worden. Die actie schoot de jachtenbezitters en de sluismeester in het verkeerde keelgat. De sleepbootkapiteins hadden verzuimd de sluismeester het doel van hun reis op te geven. De twijfel bleek nog groter omdat de boten zo goed waren onderhouden dat er ogenschijnlijk van sleepwerk geen sprake kon zijn. Bovendien kon één van de beide kapiteins geen meetbrief tonen.

Het oponthoud werd nog verergerd, omdat de sluismeester de adjunct-inspecteur voor de scheepvaart in Overijssel uit Steenwijk liet komen, die geacht werd de problemen op te kunnen lossen. Beide kapiteins moesten hun bestemming openbaren. Spruyt verklaarde naar het Ganzendiep bij Kampen te moeten om een ark op te halen en Bolt wilde in Eemnes een jacht ophalen. De inspecteur achtte dit voldoende beroepsmatig om de gevraagde voorschutting te verlenen.

Nu we toch even een kijkje achter de schermen van de firma Spruyt hebben kunnen nemen, lijkt het een goede gelegenheid een korte schets te geven van hun bedrijfsmatige activiteiten in Heerenveen.

Als Hendrikus M. Spruyt zich op 13 maart 1963 vestigt aan de Leeuwarderstraatweg 33 woont daar vanaf 30 januari van dat jaar zijn echtgenote Christine C. Wiegmans al. Zij is uit Breukelen gekomen en hij wordt dan ingeschreven vanuit Diemen. (Woningkaart). De voorbereidingen voor de start van het bedrijf zijn dan al gaande. Dat valt op te maken uit een advertentie in de Friese Koerier van 9 maart 1963, waarin H. Spruijt (lees: Spruyt) te huur aanbiedt ‘schuren en loodsen aan weg en water, voor alle doeleinden geschikt’. Tevens vraagt hij een bod op 300 m3 zwarte grond. In een advertentie in diezelfde krant zet hij kort maar krachtig zijn bedoelingen neer:

“H.SPRUIJT. Beton - Casco’s; Drijvende - bungalows; Woon - weekend; Kantoorarken. Inl.: Leeuwarderstraatweg 31-35, Heerenveen.” Overigens is de firma Spruyt (of Spruijt) een regelmatige adverteerder, niet alleen in de Friese Koerier of de Leeuwarder Courant, maar ook in De Telegraaf. We kunnen rustig spreken van een bedrijf met de ambitie om niet alleen een regionale markt van dienst te zijn, maar ook de landelijke markt te veroveren: van betonnen casco’s van arken tot compleet afgewerkte en ingerichte waterbungalows op basis van beton. Een voorbeeld van de gedurig, nieuwe innovatieve ontwikkelingen, blijkt in 1991 een woonark met een rieten dak.

Nog even teruggaand naar de begintijd van het bedrijf speuren we in de gemeentelijke bouwvergunningen dossier 1-65 van 11 januari 1965 op, waarbij H.M. Spruyt (senior dus !) een werkplaats wil bouwen op kadastraal Tjalleberd A-8034 voor ‘overdekte arkenbouw’. Hij neemt daarvoor aannemer Fa. G. Bos en zoon, betonbouw in Gorredijk en Siegerswoude in de arm. Er moet van de bestaande droogdok aan de Leeuwarderstraatweg 31 een aanbouwloods worden gemaakt. Een staalconstructie met asbestgolfplaten en buitenmuren in grijze duroxsteen met een sluisdeur als verbinding naar de Heerensloot wordt in de vergunning genoemd. De stalen spanten zullen worden gemonteerd en geplaatst door de fa. IJbema van de Tijnje.

In april 1966 krijgt Spruyt van de gemeente een schrijven, dat voor werkzaamheden in de loods nog geen hinderwetvergunning is aangevraagd, hoewel dat in de aanvraag voor de bouwvergunning wel als eis is gesteld. In september 1966 levert Spruyt beschrijvingen en tekeningen in en dan blijken er ook vier - verschillend krachtige - electromotoren in te staan van een half, vijf, vijf en een half en tien pk. (Gemeentearchief Heerenveen, dossier 1.777.13, nr. 94.02043).

In mei 1978 neemt Spruyt een optie op een perceel industrieterrein ten behoeve van bedrijfsuitbreiding. Het is vlakbij het voormalige vuilstortterrein van de gemeente Heerenveen en net voorbij de Jachthaven van de H.W.N.

Spruyt verklaart zich in juli 1978 akkoord op zijn eigen briefpapier met bedrijfslogogram.

In november 1979 krijgt het z’n notariële afronding. Na voltooiing van de opstallen wordt in september 1981 het adres van het bedrijf de Windas 6. Het bedrijf kan zich verder ontwikkelen en doet dat ook.

Tot .... in februari 2015 Spruyt Arkenbouw  B.V. onderwerp wordt van een rampscenario. De Leeuwarder Courant maakt in een bericht van de 7e februari bekend, dat Spruyt zijn faillissement heeft aangevraagd als gevolg van een uitspraak van de Raad van State van 16 april 2014. Daarin wordt bepaald dat arken met een dubbele woonlaag vallen onder het bouwbesluit. Deze schrijft voor een minimumhoogte van verblijfsruimtes van 2.60 meter. Arken met etage - ook de huidige voorraad - moeten vanaf dan voldoen aan een minimale hoogte van 2 x 2.60, plus nog de dikte van de tussenvloer en de dakrand. De ark krijgt dan een minimale hoogte van ± 5.60 meter. De tekeningen en het productie proces moeten daar rekening mee houden, omdat de woonboot instabiel dreigt te worden door de hoogte.

Voor het volledig over een andere boeg gooien van de bedrijfsorganisatie heeft het bedrijf onvoldoende tijd gekregen met als desastreus gevolg, dat directeur-eigenaar Herman Spruyt op 5 februari 2015 het faillissement heeft aangevraagd voor zijn bedrijf, dat al 52 jaar woonarken bouwde. 27 werknemers komen op straat te staan. De blijken van waardering voor het bedrijf in 2013 toen het werd genomineerd als ‘Friese Onderneming van het Jaar’ zijn daarmee overigens geenszins weggepoetst.

Als een eerbetoon aan dit voor Heerenveen unieke bedrijf laten we U kennis nemen van de tekst van de nominatie:

“Spruyt Arkenbouw BV te Heerenveen werd opgericht in 1962 door Hein en Stien Spruyt. De afgelopen jaren staat het bedrijf onder leiding van zoon Herman Spruyt. Spruyt ontwerpt, bouwt en installeert energiezuinige en onderhoudsarme woonarken. Door energievoorziening uit oppervlaktewater en het gebruik van zonnepanelen en mossedum op de daken van de arken wordt energiezuinig gebouwd. Het casco van de schepen wordt op specifieke wijze gebouwd waardoor een garantietermijn van 20 jaar kan worden geboden, hetgeen uniek is in deze markt. Spruyt levert arken aan particulieren en bedrijven zowel in als ook buiten Nederland.”

2016, januari 17 - wibbo westerdijk - hip-backup - met dank aan Lourens van der Ley

HIP-TIME MAGAZINE 100

Foto: collectie Museum Heerenveen

Schilderij van Goffe Struiksma, ca 1945
Bij het zien van de strook grond langs de Veenscheiding vanaf de spoorbaan gingen - als een reactie op HIP-Time Magazine 95 - de sluizen van jeugdherinneringen wagenwijd open bij oud-Heerenwalster Jan Prins. Zijn lagere schoolperiode was een avontuurlijke en samen met zijn kameraden beleefden ze van alles.  De tochten die ze maakten, gingen soms in de richting van de bruggetjes tussen het Breedpad en de boerderij van Van der Laan aan de westkant bij de spoorbrug. Het pad langs de boerderij ging door de landerijen langs de Veenscheiding tot voorbij de vellebloterij / leerlooierij van Piet de Vrij. Het doel van de tocht was dan het Kattebos. Een andere route was met de roeiboot over de Veenscheiding langs het skûtsje van de weduwe Vermaning.

De familie Prins heeft het voorrecht gehad tot de kennissenkring te behoren van gemeente-ambtenaar Goffe Struiksma, die naast zijn kwaliteit als recensent van kunst-en culturele gebeurtenissen zelf ook een verdienstelijk schilder blijkt te zijn. Jan Prins heeft eens bij hem thuis een aquarel (of gouache ?) mogen uitzoeken uit een grote lade. Vermoedelijk als een verjaardagscadeau. Hij kiest dan bovenstaande afbeelding en maakt de opmerking, dat het huis op de achtergrond aan de overkant van de Veenscheiding er toch eigenlijk niet op hoort te staan. Struiksma geeft dan toe, dat hij die erbij heeft verzonnen. Op de voorgrond zie je de westelijke Spoorsloot met woonschip en werkschuur van Jetze Pompmaker, zijn bijnaam dus. (Tot zover Jan Prins). Tijd dus om eens in het beschikbare archiefmateriaal te duiken om wat zaken te verduidelijken. Bij dit schilderij vinden we in de Adresboeken van 1934 en 1938 eerst het adres van veehouder D.J. van der Laan, die de boerderij bewoont en gebruikt aan de westkant van de spoorbaan en bereikbaar is via de twee bruggetjes over de oostelijke en de westelijke spoorsloot. Dat blijkt Breedpad 79 te zijn.

Op numero Breedpad 77 is dat Jetze de Boer, pompmaker, die in de herinneringen van Jan Prins met zijn beroepsnaam Jetze Pompmaker wordt aangeduid. Ook dit adres ligt ten westen van de spoorbaan en blijkt dus in de jeugd van Prins in een woonboot met schuur op de wal zijn werk te doen als pompmaker. Deze conclusie ten aanzien van het huisnummer is correct, want het laatste huisje aan de oostkant van de spoorbaan heeft het huisnummer 75. Een gemeentelijke kaart uit april 1968 bevestigt dat.

De Woningkaart van Breedpad 77 kent geen aanvangsjaar. De hoofdbewoner is Jetze de Boer, die op 9 augustus 1958 vertrekt naar de Burg. Falkenaweg 56 en aanvaardt dat de ‘onbewoonbaar verklaard’ -status is gedateerd 13 februari 1959. Dat leidt tot afbraak.

Als ‘inwonend’ bij nr. 1 staat vermeld Geeske Scheper, ingekomen juli ’39 van Thialfweg 44 (ziekenhuis) met de vermelding: abus (abusievelijk)?

Afsluitend geven we U nog enige informatie over de creator van het tafereel ! Goffe Struiksma is geboren in Leeuwarden op 25 februari 1907. Zijn vader Nicolaas Struiksma is op dat ogenblik "commies der 2e klasse ter provinciale griffie" ( huwelijksakte) maar promoveert tot hoofdcommies volgens het bevolkingsregister. Zijn moeder heet Maria Miedema Goffedr.en komt uit St.Annaparochie. Het gezin is doopsgezind. Goffe doorloopt de driejarige H.B.S. succesvol en krijgt een baan op de gemeentesecretarie van Leeuwarderadeel. Na voortzetting van zijn ambtelijke carrière in Ooststellingwerf en Baarderadeel komt hij tenslotte in Heerenveen. Daar trouwt hij op 4 juni 1934 met Catharina Margaretha Stöver. Inmiddels houdt hij zich al enige tijd bezig met schilderen, getuige zijn deelname aan een schilderijententoonstelling van “Horizon” op de bovenzaal van het paviljoen in de Prinsentún. Op 22 september 1933 hangen daar een viertal werken van hem. In zijn verdere leven blijft hij de kunst trouw en bouwt een vriendenkring van kunstenaars op naast zijn baan van gemeenteambtenaar. Frédérique van der Palm heeft in het jubileumboek ‘Vereeuwigd’ ter gelegenheid van het 50 jarig bestaan van de Oudheidkamer, c.q. het Museum Willem van Haren in 1992 enkele werken opgenomen en tevens enkele biografische aantekeningen toegevoegd. Hij overlijdt op 23 februari 1972.

In de Oudheidkamer van Heerenveen wordt in januari-februari 1981 een royale tentoonstelling gewijd aan het werk van Goffe Struiksma. Harry de Jong verantwoordt en begeleidt dat in de Heerenveense Courant met vijf artikelimpressies in de rubriek - Wetenswaardigheden uit het streekmuseum “De Oudheidkamer” van 21 en 28 januari én 4, 11 en 18 februari 1981.

2015, januari 24 - wibbo westerdijk - hip-backup, op aangeven van Jan Prins

HIP-TIME MAGAZINE 76

Schansterbrug, opgeblazen in 1945
Het is de fotograaf van nr. 01858 - een fotoformaat van 17.7 x 12.5 cm uit de collectie van het Museum Willem van Haren - bij voorbaat vergeven, dat hij om allerlei redenen trillende handen heeft gehad en bovendien slechts de beschikking over vermoedelijk oorlogsmateriaal om deze opname te kunnen maken. Het moet een emotioneel moment voor de ‘man’ zijn geweest om de zinloze verwoesting van de oeververbinding in ogenschouw te nemen.

Terugtrekkende, verliezende duitse troepen besluiten op 13 april 1945 - één dag vóór de bevrijding van Heerenveen - bij hun aftocht zo veel mogelijk de bruggen te ontregelen, zodat ze tijd kunnen winnen voor een roemloze terugtrekking.

Verder zoekend in het fotoarchief komt dit beeld nog twee keer voor. Onder no. 04127 is als toelichtende tekst op de achterzijde geschreven: ‘Brug Terbandsterschans vernield door Belgische reservisten, foto mevr. Engelen’ (formaat 29.4 x 21.0 cm). De derde aanwezige foto 07431 blijkt een matige foto van de originele foto met het formaat 15.0 x 9.8 cm. De ‘hij’ -fotograaf moet dus een ‘zij’-fotografe worden !

De opgeblazen brug blijkt getransformeerd tot verwrongen staal. Het brugdek is in de Heerensloot gestort. Kennelijk zijn de werkzaamheden voor ruiming begonnen, gezien het vaartuig dat met zijn neus de vernauwde doorgang is genaderd. Hoe de positie van de man bovenop het brugdeel moet worden geïnterpreteerd weten we niet. Misschien is het een moedige poging om naar de overkant te komen, omdat de latere noodbrug - een pontonbrug voor fietsers en voetgangers (kippenloopje) - misschien nog niet is geïnstalleerd. Op 10 augustus 1945 maakt de voorzitter van ‘Dorpsbelang Nijehaske’ met zekere trots bekend, dat dankzij ‘t gemeentebestuur er een nieuwe ‘overloop’ over de Heerensloot is gelegd, want de brug is nog niet gerepareerd.

Het gemotoriseerde verkeer dient zich via de Stationsbrug, de Stationsstraat, het Stationsplein en de Parallelweg naar de Jousterweg te begeven. Lokaal verkeer blijft ook nog mogelijk langs de Heerenwal en de Dubbele Regel. Drie en een half jaar hebben rijk, provincie en gemeente nodig gehad te zorgen voor een nieuwe en verbeterde verbinding.  Uiteindelijk wordt op donderdag 24 september 1948 na voorbereidende organisatorische maatregelen van ‘Dorpsbelang Nijehaske’ en de ‘Buurtvereniging De Vrijstaat’ de brug op feestelijke wijze in gebruik genomen door de Commissaris der Koningin mr. H.P. Linthorst Homan. De nieuwe ‘basculebrug’ heeft zijn draaipunt aan de zijde van de Fok gekregen en aan die kant verzamelen zich de genodigden om de welkomstspeech van Jacob Waterlander, als vertegenwoordiger van de beide verenigingen, te mogen aanhoren. Vervolgens noemt hij de aktie van de terugtrekkende Duitse militairen er eentje van ‘dom geweld’ en ‘onnodige vernielzucht’ en schetst ook de verbeteringen door de nieuwe maatvoering van de brug. De breedte van 3.5 meter van de oude brug wordt practisch verdubbeld met een wegdek van 6 meter met aan weerszijden trottoirs van 75 centimeter. Niet alleen het wegverkeer profiteert, ook het scheepvaartverkeer spint garen bij een doorvaartwijdte van 6.20 naar 7.10 meter. Op de onderbouw van de firma Gebr. Leemburg te Leeuwarden heeft het Heerenveense constructiebedrijf C. Groothoff de bovenbouw geplaatst, terwijl Werkspoor de  beweeginrichting heeft verzorgd. Brugwachter Veenema bedient op verzoek van de commissaris het mechanisme en laat de openstaande brug zakken. Het dochtertje Marietje van hotelier Jan Smid presenteert de commissaris ‘het kussen met de schaar’ om het gespannen lint midden op de brug door te kunnen knippen. Na deze officiële symbolische handeling trekken de genodigden zich terug in Hotel Smid om tijdens een koffiemaaltijd nog enkele redevoeringen aan te horen. De dienstdoende tafelpresident de heer J. Duursma neemt de vrijheid het gezelschap te wijzen op het belang van de vereniging ‘Dorpsbelang Nijehaske’, welke is opgericht op 12 augustus 1915 om zaken van belang voor Nijehaske aan te kaarten bij het gemeentebestuur - eerst dat van Haskerland (met als zetel Joure) en sinds 1934 dat van Heerenveen. Duursma geeft daarna het woord aan Burgemeester Kuperus, die niet alleen de commissaris dankt voor de moeite naar Heerenveen te willen komen, maar feliciteert ook ‘De Vrijstaat’ met deze schitterende brug. Interessant is zijn visie op het ontstaan van de naam ‘De Vrijstaat’. Het vroegere dorp ‘Nijehaske’ was een dorp op zichzelf, veraf van de zetel van het bestuur van de grietenij of gemeente.  Zo voelden de bewoners het en ze gingen zich daarnaar gedragen. De volksmond zorgde - vlak na de Boerenoorlog in Zuid-Afrika - voor de naam van ‘De Vrijstaat’. Als men in het Haskerlandse deel van Heerenveen - volgens Kuperus - eens echt onder elkaar wilde zijn zonder ‘potkijkerij’, draaide men alle drie bruggen omhoog. Alle bruggen, zowel de Schansterbrug, de Stationsbrug als de Heerenwalster brug (kippenloop) hadden hun draaipunt aan de Haskerlandse kant van de Heerensloot of Veenscheiding. Op die manier konden de inwoners van de ‘Vrijstaat’ even hun gang gaan. De verenigingsstatus krijgt het als de bewoners van Dubbele Regel, 2e Heerenwal, Schoolstraat en Parallelweg op 30 oktober 1945 het plan maken om ‘feesten’ te gaan organiseren. De buurtvereniging op basis van saamhorigheid is geboren en neemt de geuzennaam ‘De Vrijstaat’ aan !!! Liefst zeven personen worden als bestuurslid geïnstalleerd. Het originele reglement wordt nog steeds gekoesterd in het archief van museum Willem van Haren. Daarin blijkt dat de ‘grenzen’ van het Vrijstaatgebied ter wille van de vereniging iets zijn opgerekt. Ook de Jousterweg tot de grens van de gem. Heerenveen en de Leeuwarder Straatweg tot en met de Christelijke School mogen zich aansluiten.

         Terug naar onze foto, die we als een kapstok gebruiken voor een stukje historie over de brug. In het Dekema-, Cuyck en Foeytsarchief vinden we onder inv. nr. 2163 een aanbesteding van de Heeren Compagnons uit 28 mei 1701. Zij gunnen het drietal Nanne Jacobs, Claes Sickes en Sicke Clases het maken van een nieuwe ‘valbrug’ in de Bandsterschans in de zeer oude verbindingsweg van Joure naar de dorpen van de streek van Aengwirden (en verder). Kramer, de onderzoeker van de Oudheidkamer, vindt in het D.C.F.-archief onder nr. 2271 ook nog een beschrijving over een publicatie van de Heeren Compagnons over de nieuwe brug op de Schans, met als datum 8 november 1758. Bijna 50 jaar later meldt de Leeuwarder Courant van 8 april 1804 opnieuw een aanbesteding. Bij Durk Elzinga, ‘castelein’ in de Terbandsterschans - ... inderdaad de exploitant van dezelfde herberg die caféhouder Jan Smid in 1948 runt - vindt op 14 augustus de aanbesteding plaats van een nieuwe ‘flabbrug en gebynt’ en reparatie van het muurwerk van de Haskerschans. Regelmatig onderhoud bij zo’n frequent gebruik zal de drijfveer zijn geweest van de aanbesteding op verzoek van Hendrik Dalmolen in oktober 1814. Deze is dan schout van de gemeente Haske en op de Heerenwal woonachtig. De brug in de rijweg te Nijehaske moet worden gemaakt en hij gaat met timmerman Sijmen Marten Koksma naar notaris L.J. Mooi in Oldeboorn om een akte op te laten maken voor een aannemingsbedrag van fl.40,-.

De ‘flabbrug’ is in 1839 aan vernieuwing toe, waarvoor de secretaris C.L. van Beijma thoe Kingma in opdracht van de grietman van Haskerland, P.B.J. Vegelin van Claerbergen, drie dagen in november annonceert in de Leeuwarder Courant. Woensdag de 27e, Donderdag de 28e en Vrijdag de 29e zullen rijtuigen een andere weg moeten nemen. Gelukkig komt dat bericht niet zomaar uit de lucht vallen, want op 18 augustus daaraan voorafgaand hebben de Heeren Compagnons - woordvoerder M.J. Hogeveen in de Bonteboksluis - een aanbesteding in de Leeuwarder aangekondigd. In een bestek staat beschreven, dat er een volledig nieuwe balans met balansgebint en nog wat andere reparaties moeten worden geleverd. Ten huize van de ‘bruggewipper’ Iebele Gerrits de Haan - ook in 1816 al in functie - ligt het bestek ter lezing, maar de inschrijvingsbriefjes moeten franco worden gestuurd naar de Bontebok. Marcus Jacobs Hogeveen regelt het dan verder.

Niet alleen de brug is een onderwerp van voortdurende zorg, ook het water waarover de Terbandsterbrug de oevers verbindt, is dat. Zo pleit de Kamer van Koophandel en Fabrieken te Heerenveen in de zomerzitting van juli 1867 bij de Provinciale Staten voor verdieping van de vaart. Hun verzoek leidt tot een machtiging aan Gedeputeerde Staten voor een bedrag van fl.850,-.  In oktober 1876 is het opnieuw de Heerenveense Kamer van Koophandel, die van zich doet spreken. Zij willen dat de provincie het gedeelte Compagnonsvaart van de Terbandsterbrug door Heerenveen - dus de Heerensloot - overneemt in onderhoud en beheer. Het duurt dan nog wel een aantal jaren voor dat is geregeld. Ook hier ligt weer een krantenbericht ter bevestiging (L.C. 25-10-1887). Bij een voorstel van Provinciale Staten van 23 augustus 1887, no. 12 wordt de goedkeuring tot het overnemen van het eigendom, het onderhoud en het beheer van de Heerensloot en de daarover gelegen Terbandsterbrug door de provincie geregeld.

Wanneer we bijna 50 jaar na de aanbesteding van de brug in 1839 in de Leeuwarder Courant van 28 mei 1888 lezen, dat in Lemmer op 22 mei in opdracht van de provincie een begin is gemaakt met het afbreken van een van de twee bruggen over een te dempen kanaal, gaat onze hartslag zelfs nu nog met sprongen omhoog. De ‘Truitjeszijlsbrug’ is nog maar een paar jaar oud en grotendeels van ijzer gemaakt. Het wordt onttakeld en daarna vervoerd naar Heerenveen, waar het in de Schans over de Heerensloot (provinciaal vaarwater inmiddels) weer wordt opgebouwd. Uit enkele regels in de Leeuwarder Courant van 31 mei 1888 vernemen we, dat de werkzaamheden door de werkstaking van de baggeraars van de Heerensloot worden beïnvloed. Die hebben, volgens het bericht van de 29e, de timmerlieden overgehaald ook het werk neer te leggen, maar deze hebben kort daarna tegen ‘t zelfde loon hun werkzaamheden hervat. Alleen het metselwerk aan de brugwachterswoning is door intimidatie van de baggeraars langer stil blijven staan. De baggeraars, die werken aan het verbreden en uitdiepen van de Heerensloot, en in feite niets te maken hebben met de werkers aan de brug en het brugwachtershuis, zetten hun staking nog even door. De Standaard meldt op 2 juni dat er nog slechts een vijftal baggeraars hun werk hebben hervat, doch dat de rest halsstarrig blijft weigeren ondanks stevig politie-optreden. De aannemer wenst evenmin hun eisen in te willigen.  Jammer dat de kranten verder geen positief bericht bevatten, dat het werk klaar is gekomen. Maar ... uit het feit dat de decoratieve gedenksteen in 1888 is geplaatst toen de Provincie Friesland het brugwachtershuis heeft overgenomen van de Dekema-, Cuyck- en Foeyts Veencompagnie, mogen we concluderen dat het in orde is gekomen.

Voor de opbouw van de nieuwe brug blijkt er het een en ander te zijn afgebroken, waarvoor plaatselijk deurwaarder Wierda op zaterdag 11 augustus 1888 ‘bij de nieuw gemaakte brug’ publiek tegen contante betaling flink wat hout mag verkopen. (zie advertentie L.C. 7 aug. 1888)

Twee incidenten verdienen in latere jaren anecdotische aandacht in de landelijke pers. Dat is te danken aan de sterke versmalling in de Heerensloot op de plaats van de Terbandsterbrug. De donkere zaterdagmiddag van 23 november 1903 zorgt door de asgrauwe luchten en ‘hozigwindgeruk’ voor een gedenkwaardige zaterdag met veel schade aan huis en gewas. Rond een uur of acht ‘s avonds komt van de kant van Nieuwebrug een reusachtige ‘zodde’ of ‘rietpolle’ van wel ‘n veertig vierkante meter, die ergens van een walkant is losgerukt, met grote snelheid richting Schans drijven. Er wordt wel geprobeerd het gevaarte te enteren, maar daarin slaagt men niet. De ‘polle’ drijft door en zet zich vast in de nauwe brugdoorgang naar de Heerenwal. Alle scheepvaart wordt daardoor onmogelijk. De brugwachter brengt de opzichter van de provinciale waterstaat in Joure ijlings op de hoogte, die onmiddellijk handelend optreedt. De zondagochtend daarna nemen enkele vissers voor fl.12,50 het karwei aan om de verstopping op te ruimen. In een humorvolle bui noemt de dienstdoende journalist ‘het eiland’ onbewoond: “geen leeuw, geen tijger, geen onschuldige haas zit er op, zelfs geen na-neef van Robinson Crusoë ”.

Het tweede incident wordt op 1 december 1909 gemeld in het Nieuwsblad van Friesland onder het kopje “Waar blijft het grootscheepsvaarwater naar Heerenveen?” De 27e november is zowel het voetgangersverkeer als het scheepvaartverkeer gedurende vier uren gestremd geweest. Een 220 ton metende tweemaster met zaad geladen voor de oliefabriek van firma Woltman, is zo breed en zo diep geladen dat het niet door de brugopening kan. Er ontstaat een enorme rij van wachtende schepen, zodat teneinde raad wordt besloten de tweemaster achteruit te trekken om de vaarweg vrij te krijgen. De passage is daarmee weer mogelijk. De dag erna wordt het zaadschip ‘gelicht’ in de zin van lichter gemaakt en dan kan het z’n weg vervolgen naar de kade voor de oliefabriek van Woltman.

         Het opblazen van de brug heeft aan  de gebouwen vlakbij de brug zichtbaar flinke glasschade veroorzaakt. De schade aan de ramen van de woning van garage Jan Vriesema op Schans 1 (vóór 14 november 1938: Grindweg 1) zijn met platen aan het oog onttrokken. Details van het stukje brugwachtershuis (aan de Dubbele Regelzijde) zijn niet te zien, maar U kunt er zeker van zijn dat de prachtige gedenksteen er ook nu nog steeds is terug te vinden.

Aan de geschiedenis van de Schansterbrug blijft niettemin nog een stukje mysterie hangen. Bij enkele teksten van vroegere prentbriefkaarten (ansichtkaarten) wordt gesproken van de ‘houten wipbrug’, zoals ‘Groeten uit Heerenveen. Oude ansichten uit de collectie Leo Leenes, 1995, blz. 32, 33; en ‘De Heerenwal. Bruggen en gekromde ruggen. 2001, blz. 149. Mogelijk is er een bruggenkundige onder onze lezers, die deze misverstanden kan ontzenuwen ?

 2014, februari 9 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 107    

Schans vòòr 1905
Bij deze prachtige oude foto uit de Leo Leenes-collectie van het Museum Willem van Haren zou zomaar de tekst hebben kunnen staan van de foto, die afgedrukt staat op bladzijde 44 van het fotoboekje uit 1968: ‘Heerenveen in oude ansichten’. Douwe Miedema, archivaris van de Oudheidkamer Heerenveen schreef toen in de jubileumeditie ter gelegenheid van het 25-jarig bestaan van de uitgeverij Europese Bibliotheek-Zaltbommel zeer beknopt: “Het einde van de 2e Fok.  Op dit punt heet het al “Schans”. Het grote hotel in het midden (J. Smid) is uiterlijk weinig gewijzigd. Rechts een nu lang verdwenen boerderij met café; links is ook veel veranderd. Op de plek grond links tussen vaart en weg stond heel vroeger ook nog een café”.

Echter, bovenstaande foto wordt in 1995 gebruikt door museumdirecteur Ad Geerdink ter gelegenheid van een eerbetoon aan de man die in de jaren zestig en zeventig het ‘gezicht’ van de Oudheidkamer is geweest: Leo Leenes. Diens kinderen hebben zijn privé-collectie destijds toevertrouwd aan het beheer van het museum, die in 1995 daaruit een keuze hebben gemaakt voor het fotoboekje met de titel “Groeten uit Heerenveen. Oude ansichten uit de collectie Leo Leenes”. Op bladzijde 35 van dit boekje en op de tegenoverliggende bladzijde heeft Ad Geerdink de volgende tekst samengesteld:

“Op de Schans stonden eertijds diverse uitspanningen. Op de foto is geheel links nog net de hoek van café en logement ‘De Veehandel’ van F. de Jong te zien. Ook op de hoek van de Fok en de Terbandsterschans heeft een herberg gestaan. De naam daarvan is onbekend. Centraal op de ansicht staat het café, logement en stalling van Jeen de Jong. Dit nog steeds bestaande horecapand werd in 1881 in opdracht van kastelein Staas van Diggelen gebouwd op de plek van een zeer oude herberg, waarvan rond 1835 de beroemde buikspreker Simon Lantinga eigenaar was.  De opeenvolgende eigenaars van deze horecagelegenheden hebben steeds oog gehad voor de behoefte van hun klanten om zich ook sportief te ontspannen. In 1811 beschikte de herberg over een overdekte kolfbaan, die in de jaren 1830 werd vervangen door een kegelbaan. In de tweede helft van de 19e eeuw organiseerden de kasteleins billiardwedstrijden, schutjaspartijen om wild. En in 1900 werd zowaar een wielerwedstrijd bij de uitspanning gehouden”.

De kenmerken van deze foto maken dat we spreken van een ‘oude’ prentbriefkaart. Het begint met de vermelding van de naam van de afzender op de voorkant van de kaart: “A.G. Vollema, p.f.”. De postwet van 1905 zorgde voor een verandering van de adreszijde van de kaart. Voor die tijd is het een ‘ongescheiden‘ (dus zonder verticale streep), na de invoering van de wet wordt de adreszijde verdeeld in twee helften: rechts voor naam, adres en woonplaats plus postzegel, en links de mededelingen voor de geadresseerde. Dat is bij onze kaart van de Uitg. Heerenv. Boekh. v.h. A.L. Land duidelijk het geval. Inmiddels weten we ook, dat deze tekst van de uitgever afkomstig is van de directeur sinds oktober 1901: Isaäk Sevensma, 1861 (-1927). Deze laat op 1 juli 1903 aan de lezers van de Hepkemakrant weten, dat de ‘Nieuwe Prentbriefkaarten’ gereed zijn. Wij denken dat omdat in 1904 geen nieuwe prentbriefkaarten zijn aangekondigd, maar in oktober 1905 wel, zij het dat deze speciaal zijn uitgegeven ter ere van het Koninklijk bezoek en speciaal met Leeuwarder en Harlinger beelden. Spijtig genoeg blijkt de datumstempel van ons exemplaar niet voldoende duidelijk te zijn. Omdat de maand augustus wel is te ontcijferen houden wij het op ‘augustus 1903 of 1904’.

      Wat maakt deze en andere oude foto’s van deze locatie nou zo historisch bijzonder, dat we er zoveel aandacht aan besteden ? Dat eist uiteraard enige uitleg ! Om te beginnen is de Aengwirderweg (‘de Streek’ in de volksmond) en diens verlengde door Terband ‘de Schans’ (in 1922 ‘Grintweg‘ genoemd ) een onderdeel van een zeer oude verbinding tussen Gorredijk en de Joure. Op de kaart van Schotanus - Halma uit 1718 staat weliswaar geen naam bij de weg, maar in de Tegenwoordige Staat van Friesland van 1788 wordt de “rydweg van de Joure naar het Heerenveen” in de Grietenij Haskerland “een der drie voornaame rydwegen” genoemd. De waterverbinding wordt destijds kennelijk veel belangrijker gevonden, want b.v. ‘Hurdspytsje’ en ‘Overspitting’ (1646) zijn al wel oude toponiemen.

Bovendien hebben we op dit punt, waar de weg van Zwolle naar Leeuwarden de weg Gorredijk-Joure kruist - met daarin de ‘flapbrug’ over de Heerensloot - te maken met de grens tussen de twee grietenijen Aengwirden en Haskerland. In het rapport van de grensbepaling uit 1828 van Aengwirden (AEN 545) ligt het begin bij de hoek van het Kerkhof van Heerenveen (het zgn. drie grietenijenpunt). De scheiding tussen Aengwirden en Haskerland volgt de oostelijke ‘boord’ (oever) van de Heerensloot in noordwestelijke richting tot halverwege de Fok - destijds bij het huis van Doeke Jans Algra. Daar gaat de grens naar de oostkant van de ‘rijdweg’ - tegenwoordig ter hoogte van Fok 38 en 39, vervolgt in noord-westelijke richting zijn loop vlak langs het logement van Pieter Elzinga (thans Chinees Specialiteitenrestaurant “Rose Garden”) en komt ter hoogte van de splitsing Heerensloot - Leeuwarder Straatweg weer terug naar de oostelijke oever van de Heerensloot.

Dat betekent dat alles wat oostelijk van die grensscheiding ligt behoort onder Aengwirden en alles wat zich daarvan westelijk bevindt is Haskerlands grondgebied. Met andere woorden een flink stuk tweede Fok en Leeuwarderstraatweg was van de grietenij / gemeente Haskerland. Voor onze foto leidt dat tot de volgende conclusie: het grasveld plus de achterliggende weg behoort tot Nijehaske, dus ook het café en logement ‘De Veehandel’  (A-1745).

Dat grasveld echter is op de kadastrale minuutkaart van 1832 wel bebouwd en geregistreerd als kadastrale gemeente Nijehaske, sectie A, no. 1744. Op dat ogenblik blijkt Hendrik van Diggelen, landmeter te Leeuwarden, de eigenaar te zijn van een ‘huis’ met een gebouwde waarde van fl.90,-. Uit een notarieel huurcontract opgemaakt op 27 maart 1829 door notaris P.J. Metz maken we op, dat Hendrik van Diggelen, landmeter eerste klasse en gestationeerd te Sint Johannesga, dit huis als herberg te Nijehaskerschans verhuurt aan Meine Tienstra en vrouw uit Sneek voor een periode van twee jaar voor een jaarlijkse huur van fl.185,-. (Tresoar T.26, inv. 56009, akte 127). Enkele maanden later passeert dezelfde notaris een pachtcontract tussen Marcus Jacobs Hoogeveen te Bontebokssluis en Hendrik van Diggelen, van ‘zekere huisstede en grond, bebouwd met een huis, c.a.’ voor een jaarlijkse pacht van fl.2,80.

In december 1830 wordt de huurperiode met kastelein Meine Tienstra en vrouw al beeindigd. Zij zijn niet in staat de huur op te brengen, hetgeen leidt tot de verkoop van meubelen en huisraad door de deurwaarder-executant Johannes Cancrinus. De opbrengst fl.266,50 wordt gebruikt voor de betaling van de achterstallige huur. Op 15 januari 1831 wordt Hendrik Arends Raadsveld, veenbaas te Nijehaske, huurder van huis en herberg voor de periode 12 mei 1831 tot 12 mei 1833. De huur wordt door Van Diggelen verhoogd tot fl.200.50.

Hierna maken we - wegens gebrek aan goede aansluitende informatie over de kadastrale eigendomssituatie en gebruiksgegevens - met de hulp van Sietse Krikke een stap naar 24 mei 1881. Die datum heeft Krikke in de bevolkingsboekhouding van Nijehaske vastgesteld als de datum, dat Jan Wolters Bosscha verhuist van Opsterland (Langezwaag) naar Nijehaske. Met zijn vrouw Jacobjen van den Berg, geboren te Hoornsterzwaag 29 maart 1852. Jan Wolters Bosscha is afkomstig uit Oldemarkt (Overijssel) en blijkt later van boerenbedrijf te zijn. Met vier kinderen komt hij in Nijehaske, waar op 22 februari 1882 nog een jongen wordt geboren. Volgens het kohier van de hoofdelijke omslag van 1881 (H.1545) wordt het huisnummer 217 onder Nijehaske bewoont door de wed. Tjeerd Raadsveld, tappersche. Zij - Hendrika Nijmeijer - heeft haar man verloren op 22 juli 1880 en in zijn overlijdensacte staat dat hij ‘logementhouder’ is geweest. In dat beroep is hij zijn vader Christoffel Willems Raadsveld opgevolgd, die op 30 juni 1868 reeds is overleden. Vermoedelijk heeft hij dat gedaan met zijn moeder Bjenke Tjeerds Kuiper (1798-1894), die in 1883 en 1884 nog een afzonderlijke kamer (onder no. 217a) bewoont.

Over het jaar 1882 ontbreekt het kohier, maar in 1883 en ook in 1884 staat op huisno. 217 genoteerd Jan W. Bosscha als tapper met een gezin van vijf personen. In 1884 vermeldt het kohier geen bewoner onder dit nummer. Op 16 mei van dat jaar 1884 wordt Jan W. Bosscha uitgeschreven naar Opsterland.

Een acte van notaris G. Boschloo van januari 1881 meldt ons dat Berendje (lees: Bjenke Tjeerds Kuiper, wed. van Christoffel Willems Raadsveld, samen met een echtgenoot van haar overleden dochter Jacoba en zijn kinderen, maar ook haar schoondochter Hendrika Nijmeijer (echtgenote van Tjeerd Raadsveld) en twee kinderen, tot verkoop overgaan van dit onroerend goed. De nieuwe eigenaren blijken Franke Bouwes van der  Laan en Poppe Makkinga.

De Leeuwarder Courant bevat eveneens enkele bewijzen van Bosscha’s aanwezigheid in die jaren.  Zo organiseert J. Bosscha, samen met Staas van Diggelen, beide logementhouders, op 10 oktober 1883 een harddraverij met paard en chais te Terbandsterschans en Nijehaske. Op 2 februari 1884 wordt duidelijk uit een veilingadvertentie, dat de eigenaren van de huizinge en herberg met schuur, stalling en erf (welke Jan Bosscha nog tot 12 mei huurt) eigendom is van Franke B. van der Laan en P. Makkinga. Bij de veiling wordt geboden fl.2000,-. Veertien dagen later op de 16e februari worden enkele eigenaren van omliggende panden ook eigenaar van deze herberg en stalling en ze hebben het plan de ‘afgeleefde taveerne’ af te breken. Die nieuwe eigenaren passeren ook weer de acte bij notaris G. Boschloo en wel op 30 januari 1884. Hun namen zijn Geert Adams Korf op de Fok, Wybrand Jelkes van der Duim op de Fok, Klaas Adams Korf te Nijehaske, en Jacob Woltman op de Fok, en leggen voor de herberg met schuur en stalling etc. te Nijehaske een koopsom van fl. 2046,- op het kleed. Alle vier hebben ze hun verdienste gevonden in de vervening (vervener, veenbaas, koopman).

Ongelofelijk ... dat je je zo druk kunt maken om een stuk gras op de foto, zult U zeggen. Maar over datgene wat er nog aanwezig is, zoals de twee gebouwen aan weerszijden van de toegang tot de Leeuwarderstraatweg, valt natuurlijk ook wel het een en ander op papier te zetten. Er zijn evenwel nog wel een aantal prentbriefkaarten, waarbij dat verhaal ongetwijfeld beter tot zijn recht zal komen. Bovendien in samenhang met het logement met veranda tussen de bomen, waar de witte toegangspalen voor staan. Dat bewaren we voor een toekomstige aflevering !

2015, mei 17 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 37

Schans omstreeks 1930
Onmiskenbaar heeft dit formidabele pand omstreeks 1930 nog de allure van een gebouw met een voorname bestemming. Strategisch is de plaats, waar de straatweg van Leeuwarden overgaat in de Fok en de weg van Joure vanuit de Dubbele Regel over de Heerensloot zijn weg vervolgt als Grintweg onder Terband. Een sleutelrol heeft daarbij het zgn. “Bandster gangholt” vervuld, welke in 1629 reeds wordt genoemd in verband met reparaties daaraan. (Manuscript Kramer). Inmiddels ligt er natuurlijk al een degelijke klapbrug, die overigens in juli 1929 bijna een werkweek voor onderhoudswerkzaamheden buiten gebruik is geweest. Rij-en voertuigen blijken daar het meest door gehinderd.

Deze kruising van wegen is een historisch kruispunt, omdat deze het zuiden van Friesland in de zeventiende eeuw al verbindt via een stelsel van wegen met Groningen. Deze museumfotono. 268 heeft een formaat van 16 x 9 cm en het pand wordt als Café H. Hielkema geduid. De geveltekst op de originele foto geeft met de loep te lezen:  “Stalling   Café H. Hielkema   Garage “. Ondanks de imposante grootte van het ‘hotel’ is het rond 1930 nog betrekkelijk jong. Op 21 februari 1881 brengt David J. Sterk als kastelein zijn herberg ‘onder de hamer’ en vertrekt vrijwel onmiddellijk naar Leeuwarden. De nieuwe eigenaren besluiten om het zeer oude en bouwvallige logement af te breken en op de fundamenten een nieuw gebouw te stichten met dezelfde bestemming. Exploitant Staas van Diggelen vraagt onmiddellijk een vergunning aan voor de verkoop van sterke-drank-in-het-klein en betrekt in de maand december 1881 het nieuwe logement.

Dat leidt tot een merkwaardig conflict met Jan Wolters Bosscha, die als kastelein te Nijehaske van een eveneens bouwvallige ‘gelegenheid’  schuin tegenover  Van Diggelen op het zuidwestelijke perceel van de kruising, een adres richt aan de Commissaris der Koning. De gemeente Aengwirden heeft volgens hem volledig onjuist gehandeld bij de vergunningverstrekking. Aengwirden verdedigt zich in uitgebreide stukken, meent dat de motieven van Bosscha berusten op ‘broodroof’ en krijgt uiteindelijk gelijk van de Commissaris. Het register van de Haskerlandse drankwetvergunning wijst zeer tegenstrijdig Jan B. Boscher aan als kastelein in 1882-1883, die onder Nijehaske 217 voor twee ‘localen’ drank mocht schenken. Dat blijkt niet waar, want de Personele Omslag van 1883 noemt voor die twee ‘localen’ als tapper Jan W. Bosscha met een gezin van 5 personen onder no. 217 en de voormalige tapster de Wed. Chr. Raadsveld, dan zonder beroep, als bewoonster onder no. 217a. Beide ‘gezinnen’ blijven tot ‘âlde maaie’ 1884 en weten dan dat de nieuwe eigenaren (de broers Geert en Klaas Adams Korf, Wijbrand Jelkes van der Duim en Jacob Woltman) hun plannen om de afgeleefde taveerne af te breken zullen doorzetten. In die zelfde tijd heeft het latere Garage Vriesema het nummer Nijehaske no. 218.

Om dit conflict helemaal goed te kunnen begrijpen moeten we ons even verdiepen in de gemeentelijke zeggenschap van dat gebied. Dat hangt samen met het verloop van de grens tussen Aengwirden en Haskerland. In 1828 blijkt dat door het kadaster goed te zijn geregeld. In het “Procesverbaal van de grensbepaling”, 1828, blijkt de grensscheiding te beginnen bij de hoek van het kerkhof van Heerenveen om langs de oostelijk oever van de Heerensloot in noordwestelijke richting te lopen. Ter hoogte van het huis van Doeke Jans Algra (later ongeveer de R.H.B.S.) gaat

de grens praktisch haaks over de rijweg om aan de andere kant van die weg weer de noordoostelijke richting te vervolgen. Die richting blijft de grens gaan zelfs vlak langs het Hotel Hielkema en dan helemaal tot de plaats waar de tol van Terband is geweest, net onder het viaduct van de rijksweg naar Sneek toe. Daar zocht de grens opnieuw de oostelijke oever van de Heerensloot. Het mysterieuse kruisje op de foto in het wegdek van de Fok is er vermoedelijk met deze grensreden opgezet. Het is niet ondenkbaar dat een vroegere presentator van de ‘Praatjes bij Plaatjes’ daarom het kenmerkje heeft gezet.

De gevolgen van dat bijzondere verloop van de grens zijn kortgeschetst: een flink stuk Fok behoort bestuurlijk onder Haskerland, inclusief de huizen en bedrijven westelijk van het begin van de Leeuwarderstraatweg, met name het garagebedrijf van Vriesema (in 1934 heeft deze het adres Nijehaske, wijk E, no. 44 en in 1938 -na de samenvoeging tot Heerenveen-één - het adres Grintweg 1). Overigens heeft ook Garage Vriesema zowel vóór als ná 1900 nog een horeca-verleden voor één ‘locaal’. Het ‘Register van Vergunningen tot verkoop van sterke drank in het klein, in de gemeente Haskerland: Nijehaske, 1882-1931, vermeldt de namen van de opeenvolgende kasteleins: Jentje Siedsma (1883), Sietze Hendriks van der Laan (1883-1884), Jan Jans Foppes (1890-1894), Haitze Jans de Vries (1895-1898), Haije Glas (1899-1911) en Beene Sanders Krikke (1912-1920). In de periode dat Haije Glas het bedrijf exploiteert voert het de naam Café “De Veehandel”. Wanneer we in het Register op huisnummers van Nijehaske (1911) de nummers 44, 45, 46 en 47 zoeken, staat daarbij als verklaring resp. Rijkstraatweg 44, schuur 45, turfschuur 46 en wagenmakerij 47. Met deze geheugensteuntjes weten we dat nr. 47 gerelateerd is aan de fa. Hainje, er tegenover begonnen met het maken van kruiwagens, handkarren, boerenwagens in 1907 - na het vertrek van de fa. Langenberg naar Amerika - en gaandeweg uitgebreid aan de overzijde. De Rijtuig-en Wagenmakerij van de firma ontwikkelde zich later tot grote bussenbouwer, via VDL Berkhof BV thans VDL Groep BV.

Het houten hek op de voorgrond omzoomt het terrein van Hendrikje Blok, de wed. van W.J. Brouwer, veehouder. Na de dood van haar man op 19 november 1924 verlengt zij het huurcontract een aantal keren tot 1934 onder één beding. Er kunnen eventueel veranderingen aan het erf en het verkeer over het erf worden gedaan als de gemeente dat nodig oordeelt. Daar staat geen schadevergoeding tegenover. De bijzondere situatie van de wed. Brouwer wordt prachtig geïllustreerd door een luchtfoto uit 1931 (nr. 7133), waar de Grindweg scheef wegloopt in de richting noord en de Hoofdstraat (sinds 1946 J.H. Kruisstraat) langs haar perceel aan de zuidkant. Ze komt daarmee als het ware te wonen op een schiereiland. In mei 1934 wordt een afbraakvergunning afgegeven en Jac. van der Heide vervult die taak voor fl.211.-. Zelfs deze locatie heeft een logementsfunctie gehad onder het beheer van Jeen Rinzes de Jong van omstreeks 1907 tot 1916.

Er valt nog meer te lezen op de foto, wanneer we de handwijzer met de loeptest onder handen nemen. Glashelder staat op het naar links wijzend bord (van boven naar beneden): Joure 9; St. Nicolaasga 15.1; Sloten 22.1; Stavoren 46 en op het rechtse bord staat uitsluitend: Tjalleberd 4.2. Nieuwsgierig geworden naar de opvallende en merkwaardige vormen op het achteruitstaande pand rechts van het logement is de enige conclusie, dat er een drietal aanplakbiletten tegen de muur of wand zijn bevestigd met daarop het hoofd van een dame met een bijzonder fraaie hoed. Film-of hoedenreclame ?

2012, december 16 - wibbo westerdijk - hip-backup (met dank aan Sietse Krikke)

HIP-TIME MAGAZINE 36

Saskiaflat 1977
Het gemeentelijke archiefdossier van het flatgebouw voor vrijgezellen (Saskiaflat) gaat slechts over de stichting van het gebouw van de AKZO Pensioenfondsen. Een dergelijke instelling wordt gelijkgesteld met een particuliere instelling, waarvan het beheer van de exploitatie door die instelling zelf ter hand moet worden genomen. Dat is derhalve de reden, dat het gemeentelijke dossier nr. 181-3 van deel 1 van Inventaris van het Archief van de secretarie van de gemeente Heerenveen ((1913) 1934-1985 (1995) slechts de jaren 1975 tot en met 1977 omvat.

De aanvraag voor de bouw van 23 particuliere huurwoningen op de hoek Rembrandtlaan - Falkenaweg wordt op 13 mei 1975 gedaan door Projektgroep Noord B.V., Leeuwarden. De bouwtekeningen laten flats zien van 5 meter breed en 16 meter lang, waarvan de indeling is: galerij, hal, slaapkamer, woonkamer, wasgelegenheid, douche, keuken, berging, terras. Het bestek van januari 1975 kent het ontwerp toe - voor wat betreft de architectuur - aan Buro voor Architektuur en Ruimtelijke Ordening H. Kluiwstra, Veluwelaan 5, Heerenveen. De bouw wordt uitgevoerd door de Leeuw en Jellema, Bouwmaatschappij b.v., Gorredijk. Op 1 mei 1977 wordt de zaak opgeleverd en hangt er een kostenplaatje aan van fl.1.481.721,65. Voor dat bedrag wordt op 4 augustus 1977 de Stichting AKZO Pensioenfonds te Arnhem de eigenaar. Voor de huisnummers 12 tot en met 18 (7 stuks) geldt dan een huurprijs van fl.285,-, terwijl voor de rest (16 stuks) een prijs geldt van fl.250,-. Uiteraard zijn er ook een aantal dienstruimten in het gebouw: fietsenberging, c.v.-ruimte, liftschacht, enz.

De Rembrandtlaan uitmondend op de Burgemeester Falkenaweg en schuin tegenover de Rottumerweg - op de foto de straat links van de zwart-witte tegels van de voorrangskruising - heeft zijn naam al gekregen bij besluit van 19 maart 1962, tegelijk met de haaks daarop uitkomende Van Goghlaan (de op deze foto van rechts komende straat). Inderdaad, we bevinden ons in de ‘schildersbuurt’ oostelijk van de Burgemeester Falkenaweg. Pas op 25 april 1977 valt er een besluit over de naamgeving van de 24 wooneenheden, die een huisnummer ontvangen gekoppeld aan de term “Saskiaflat”. Het volstrekt duidelijk dat de associatie met de schilder Rembrandt en zijn echtgenote Saskia een logische is, maar een associatie met ‘vrijgezellen’ lijkt in de huidige tijd te moeten worden vervangen door ‘alleengaanden’. Het Postcodeboek van 1978 geeft voor de Saskiaflat de oneven nummers 13 - 37 en de even nummer 12 - 38, samen betekent dat 28 eenheden. Welke van de beide tellingen geldigheid heeft, moet nog worden vastgesteld.

Een leuk bericht is te vinden op internet - zonder dat precies is aangegeven in welk jaar dit zich heeft afgespeeld - over de vernieuwingen, die zijn aangebracht door of in opdracht van FriesBouw. De bergingen zijn daarbij opnieuw bekleed, de plafonds van de galerij en loggia's vernieuwd en ook de keuken, het toilet en de badkamer aangepakt. Samen met Hoekstra Installaties en Tichelaar schilders heeft FriesBouw ervoor gezorgd dat de flat er weer netjes bij staat voor de komende jaren. Het staande houtwerk van de daken-in-zigzagvorm heeft een helderblauwe tint gekregen. Aan de eindmuur langs de Burg. Falkenaweg staat in goed leesbare, wit geschilderde letters ‘saskia flat’

Bijzonder aan deze opname is die ene oudere meneer, die op de hoek van de straat zeer overtuigend een hemelwaartsgerichte blik demonstreert, alsof hij de fotograaf uitnodigt hetzelfde te doen. Wat is de reden van zijn act ? Een vliegtuig of een vlucht zuidwaarts trekkende ganzen ? Dan zitten we tegen een invallende winter aan en de toestand van de kale bomen geven ons daarin dan min of meer gelijk.

De omgeving van de drie verdiepingen hoge flat heeft een duidelijke jonge aanleg. De enkele aanwezige bomen belemmeren ons in ieder geval niet een vrij uitzicht op het pand Burg. Falkenaweg 136, de meest zuidelijke van een viertal in 1924 door aannemer Johannes de Haan gebouwde burgerwoningen. Daar heeft in ieder geval in 1925 de bedrijfsleider van een ‘rijwielfabriek’ de heer D. Brandligt enige tijd gewoond. Het kan bijna niet anders, dan dat de fabriek van Gaastra is geweest. De fusies en overnames zijn immers allemaal in het voordeel van Batavus afgerond.

Ten tijde van de ‘geboorte’ van het Saskiaflat woont in het pand Burgemeester Falkenaweg 136 de familie Johannes Sijtsema en echtgenote Grietje de Vries. Die zijn er in getrokken op Oudjaarsdag 1965 - als we de woningkaart mogen geloven - vanuit Hennaarderadeel. Hoe hebben zij deze verandering van het uitzicht beleefd ?

Aan de andere kant langs het flat is nog juist een fragment te zien van één van de aan de oostkant staande huizen aan de Burg. Falkenaweg. Vermoedelijk is dat de achterzijde van huisnummer 131.

Om de Rembrandtlaan te kunnen aanleggen is in 1961/1962 het door bierhandelaar en caféhouder Arend Meester in eerdere jaren bekend geworden ‘Huis ten Woude’ afgebroken.  Dat was het adres Burgemeester Falkenaweg 139 met als laatste bewoner zekere Harmen Dijkstra, die naar de Hiddingastraat verhuist. Ook het huis met nummer 135, laatst bewoond door L. Buis, is door de slopershamers gesneuveld. Overigens komt dit pand nog wel voor in het adresboek van 1964.

HIP-TIME MAGAZINE 36

2012, december 9 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME-MAGAZINE 24

Rijksdagnormaalschool 1916
Mochten we al twijfels hebben over de datering van fotonummer 267 van de collectie van museum Willem van Haren, dan is dat meer gebaseerd op de rest van de informatie achterop het formulier van het gearchiveerde exemplaar. Over de locatie Thialfweg gaan we beslist niet twisten; dat bewijst de aanwezigheid van dit pand in een modern ge’style’de vorm ook nu nog. De term Rijkskweekschool komt - volgens de manuscriptgegevens van oud-hoofd der ULO-school in Wommels én opgeleid als onderwijzer in Heerenveen - in Heerenveen pas in gebruik in 1923 ten koste van de term Rijksdagnormaalschool.  Laatstgenoemde term staat achter op de foto, maar ook het jaartal: ± 1925. Zou het kunnen zijn, dat de man op de ladder een huisschilder is met de opdracht de bovenste helft van de muur wit te schilderen voor een opknapbeurt anticiperend op de naamswijziging? De menselijke entourage is zo te zien te jong of te oud of van de verkeerde professie om in aanmerking te komen voor de term ‘kwekelingen’.

Met stelligheid kunnen we in ieder geval de stichting van het gebouw baseren op een aantal stukken uit het archief van de voormalige gemeente Aengwirden. Het proces-verbaal van aanbesteding en gunning voor de bouw van een Rijksdagnormaalschool te Heerenveen dateert van 3 januari 1916. Burgemeester J. Drijber en secretaris J. Bergsma hebben de eer 17 inschrijvingen te mogen beoordelen en kiezen voor de laagste van Hendrik Buwalda uit Nijehaske voor een prijs van fl.15.992,-. De acte van gunning van 10 januari 1916 noemt als ‘verver’ Hendrik Comello van Benedenknijpe, terwijl de risico’s van de bouw worden afgedekt door de borgen Jacob Pasveer, aannemer, en de wed. S. Buwalda, zonder beroep, beiden te Nijehaske. Het ontwerp blijkt te zijn van R. Post en Zoon, dec. 1915.

Ontwerper en bouwers hebben in ieder geval gezorgd voor een zgn. BBP (Beeld Bepalend Pand) in de termen van de Erfgoednota 2012. Linker-en rechtergevelhelft zijn elkaars volmaakte spiegelbeeld met een risaliet als middenpartij, uitgebouwd boven de dakgoot met een wolfeind van de kapel. De prominente vlaggemast spietst als het ware de toegangspartij met dubbele deur en boogvormig bovenlicht met ruitverdeling. De vier dakvensters breken op een sympathieke manier het grote dakvlak en voegen zich in het patroon van lage en hoge (schoorstenen) accenten. De eindgevels zijn eveneens afgesloten met een wolfeind. Kortom: een echt schoolgebouw van het goede soort! Het eerste adresboek van de gemeenten Aengwirden, Haskerland en Schoterland heeft in 1922 als huisnummer voor het gebouw afgedrukt nr. 57 aan de Thialfweg. Begin jaren dertig is dat vernummerd naar Thialfweg nr. 17.

De gebruikers - docenten en kwekelingen - denken er een beperkt aantal jaren later beslist anders over. Zij nemen per 1 september 1930 hun intrek in de nieuwe vleugel van de Rijks H.B.S. aan de Fok, omdat het gebouw aan de Thialfweg niet meer voldoet aan de eisen. Welke veranderingen dat nou precies zijn, wordt uit de stukken niet duidelijk. Edoch ... de op 9 december 1929 opgerichte Vereniging voor Landbouwhuishoudkundig Onderwijs, die in de oude school in de Kerkstraat al van start is gegaan, ziet betere mogelijkheden in de ontruimde kweekschool. Daarvoor is het wel nodig de gemeentebesturen van de drie gemeenten, die het gemeenschappelijk bezit hebben van de oude kweekschool, de minister te overtuigen van de noodzaak van de nieuwe school volgens de Nijverheidsonderwijswet. Uiteraard is het een financieel probleem, omdat de inrichting van de nieuwe landbouwhuishoudschool bepaalde eisen stelt. Bovendien wil de vereniging het gebouw natuurlijk huren. Enfin, de verbouwing komt er, de school is op 12 december 1932 klaar en op 1 januari 1933 wordt het door de meiden in gebruik genomen met als directrice mej. A.H. Veenbaas. De vaart zit er in, want op 1 januari 1934 wordt het al een zelfstandige school en nog maar net begonnen worden er al plannen gesmeed om tegenover de gedenknaald van Van Maasdijk een nieuwe school te bouwen. Dat wordt in 1938 niet goedgekeurd. Daarna is wereldoorlog II uiteraard een remmende factor, zodat tenslotte pas in 1950 de school aan de Anjelierstraat onder architectuur van A. Baart uit Leeuwarden kan worden gebouwd.  De zwerftocht langs allerlei dislocaties (gebouw aan de Stationsstraat, gebouw Ned. Herv. Gemeente Heerenwal, Landbouwschool aan de Schans, en school Walle-van Maasdijkschool) kan worden beëindigd op 5 juli 1950. Het schoolgebouw lijkt even op adem te kunnen komen ?! Wie er in de periode juli 1950 tot halverwege 1954 gebruik van heeft gemaakt, is vooralsnog een groot vraagteken.

Tot de Leeuwarder Courant in haar exemplaar van 24 februari 1955 in een artikel over allerlei aktiviteiten op bouwgebied de nieuwe BLO-school ‘De Reinbôge’ aan de Thialfweg noemt als ‘haar voltooiing naderend’. Zes lokalen maar liefst, waarvan huishoudonderwijs en handenarbeid de twee grootste zijn. En een overblijflokaal, omdat veel kinderen uit de omgeving van Heerenveen komen. In 1956 wordt in een ander bericht nog even bevestigd, dat ‘De Reinbôge’ in de oude rijkskweekschool zit. Inhoudelijk betekent ‘De Reinbôge’ in 1967, dat ze zicht richt op de scholing van zeer moeilijk lerende kinderen en dat het Hoofd der school M.T. Smidt heet.

Overigens blijkt het christelijk nijverheidsonderwijs zich in 1964 al te oriënteren op de tot standkoming van een technische school. Een adres aan de raad van Heerenveen om mee te werken aan de stichting van een dergelijke school wordt door B. en W. - na het vragen advies aan een 12-tal instanties - afwijzend beantwoordt. Ze vindt het vooralsnog onnodig: de cijfermatige onderbouwing onvoldoende en ze wenst niet mee te werken aan een ‘kwijnende’ start. Dat er ook andere sentimenten en argumenten een rol hebben gespeeld, blijkt uit een uitspraak van de Kroon van 17 augustus 1972. Bij K.B. wordt bericht, dat in het eerstvolgende scholenplan een protestant christelijke dagschool voor lager technisch onderwijs in Heerenveen is opgenomen. De verwachting van het bestuur van de CLTS-in-oprichting is, dat in 1975 met de bouw kan worden begonnen. Door deze lange inleiding heeft u inmiddels wel in de gaten wie de volgende huurder is van Thialfweg nr. 17: de Christelijke Lagere Technische School met ingang van het schooljaar 1977-1978. Maar ... om het pand geschikt te maken moet de gemeente wel eerst nog even 24.036 gulden investeren; een bedrag dat in twee jaar zal worden afgeschreven omdat het er naar uitziet dat er slechts twee jaar gehuurd gaat worden. Daarmee is de financiële kous niet af, want voor achterstallig onderhoud en vervanging van de c.v. ketel is ook nog eens 24.800 gulden nodig.

Directeur van de school W. de Vries laat in een wervingsadvertentie voor handvaardigheid, engels, wis-en natuurkunde en a.v.o. (algemeen vormend onderwijs) - gedateerd 8 april 1978 - weten, dat per 1 augustus 1977 is gestart. De aan te stellen leerkrachten zullen pas op de tweede klassers worden losgelaten, moeten we aannemen.

Wanneer we de Gemeentegidsen mogen geloven, dan heeft de inwoning op de Thialfweg 17 toch nog langer geduurd dan verwacht.  De laatste vermelding is in de gids van 1980/81 en in de gids 1981/82 is voor het eerst sprake van Beugel (64), Nijehaske. Maar u kent het probleem met dit soort gidsen: er in komen is nooit een probleem, maar iets laten veranderen .....! De Leeuwarder Courant van donderdag 29 oktober 1981 reikt ons de juiste oplossing aan door het verslag van de opening van één dag eerder in ronkende volzinnen aan ons bekend te maken. De school heeft dan al een omvang bereikt van 265 leerlingen en de school is eigenlijk al weer te klein ! Er is al wel afscheid genomen van de Thialfweg. Daarna hebben we nog weinig zicht op wie de gebruikers zijn geweest. Er is nog een krantenberichtje uit januari 1986, dat de MEAO-MMO opnieuw schreeuwt om extra ruimte en een claim legt op ‘onder hoge ouderdom kreunende Reinbôge’ ... een wijkplaats voor scholen met ruimtegebrek.

Maar dan wordt het 4 mei 1995 en de Leeuwarder Courant meldt, dat Thialfweg 17 te Heerenveen in gebruik is genomen door Dantuma - al enkele jaren gevestigd in Leeuwarden in de Borniastraat. De advertentie belooft ‘orthopedie, hoortechniek en voorzorg’. De huidige veelomvattende medische hulp die kan worden gegeven, laat zich het beste omschrijven als Dantuma Medische Speciaalzaken. Het is een compleet en professioneel zorgkundig bedrijf. Met vestigingen in Leeuwarden, Heerenveen en Alkmaar is het de grootste leverancier van medische hulpmiddelen in de regio: orthopedie, elastische kousen, hoortechniek, orthopedische schoenen, diabetes hulpmiddelen, wondmaterialen, incontinentiematerialen, stoma materialen.

En ze zitten in een prachtige, hergebruikte school ! In de Erfgoednota is het aangewezen als Beeldbepalend Pand 235.

2012, aug.26 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 61

R.H.B.S.met conciergewoning en gymnastiekzaal c.1975

Het oog van fotograaf Henk Bruyns voegt beslist iets toe aan deze afbeelding door de focus van de camera op de scheiding van het gebouw met de begane grond te richten. Dit camerastandpunt maakt het mogelijk door het bladstille wateroppervlak een imposante, scherp gesneden afbeelding én haar spiegelbeeld te maken. Museum Willem van Haren heeft met fotonummer 01726 (formaat van  14.0 bij 11.9 cm) een fantastisch beeld van de laatste jaren van de Rijks Hogere Burgerschool in haar kluis.

Op deze foto zijn alle uitbreidingen en verbouwingen gerealiseerd. Er zijn een flink aantal bouwvergunningen nodig geweest om tot dit uiterlijk te komen van het pand op de 2e Fok. De eerste accommodatie is gericht geweest op de faciliteiten voor een 3 jarige hogere Burgerschool. Notaris Arjen Binnerts, die tevens lid is geweest van de Gemeenteraad van Schoterland, vertelt in een brief van 25 februari 1867 aan zijn in Leiden studerende zoon Halbe. dat de raad van Schoterland een verzoek heeft ingediend bij de minister om oprichting van een hogere burgerschool ten koste van het rijk. Bovendien heeft hij ‘officieus vernomen’ dat op de staatsbegroting 1867 een hogere burgerschool Heerenveen voorkomt. Daarmee is de raad van Schoterland niet de initiator voor een dergelijke opleiding, want eerder heeft de burgemeester van Aengwirden Jhr. mr. F.H. van Beyma thoe Kingma, tevens schoolopziener, in de raad van Aengwirden al plannen gepresenteerd voor een drie jarige opleiding. Dat is al geweest op 22 april 1865. Door van Beyma thoe Kingma is voorgesteld het ‘Slotsje’ op de Oude Koemarkt daarvoor aan te kopen, doch Aengwirden is niet in staat alleen de kar te trekken. Schoterland en Haskerland geven aan dit plan geen medewerking.

Het kadastrale ontstaan van de gebouwen aan de Fok op de foto ligt in een ver verleden. Oliemolenexploitant en koopman Jacob Woltman gaat in op het bod door ‘s Rijks Domein gedaan op een stuk weiland van 17.40 are. De afsplitsing vóór 1869 wordt geregistreerd onder het kadastrale nummer Tjalleberd A-4260. De Staat der Nederlanden - waartoe ‘s Rijks Domein behoort - heeft meer bezit aanpalend en brengt via een tweede ‘splitsing’ en een ‘overboeking’ een perceel weiland tot stand van 28.10 are.  Na veel vergaderen achter de schermen wordt tenslotte in de Staatscourant de aanbesteding van het “Bouwen van eene Rijks-Hoogere Burgerschool te Heerenveen” aangekondigd. Op 26 februari 1869 wordt in de aanwezigheid van de Hoofdingenieur van de Waterstaat in het Provinciehuis de enkele inschrijving gehouden.

In de Leeuwarder Courant van 1 juni van dat jaar staat een berichtje: ....”aan het gebouw voor ‘s rijks hoogere burgerschool wordt met kracht gewerkt. De fondamenten zijn reeds gelegd en enkele kozijnen geplaatst. Met het einde dezes jaars moet het werk opgeleverd worden.”  Maar zover is het nog niet, want er komt op 10 september 1869 nog een tweede aanbesteding voor “het leveren en stellen van Meubelen, Gas-en Waterleidingen, enz.”. De 12e september schrijft ook nu weer de Leeuwarder Courant erover.  De aannemer J. Jaarsma te Sneek is voor fl.14.150,- gekozen uit 12 inschrijvingen. Drie maand later - op 2 januari 1870 - opnieuw een berichtje. “De hoogere burgerschool (te Heerenveen) nadert met rassche schreden hare voltooijing en maakt aan den straatweg van hier naar Leeuwarden eene uitmuntende vertooning.” Iedereen begrijpt dat het tot een finale komt, als je op 8 april 1870 in de krant leest dat de te openen hoogere burgerschool over de 100 sollicitanten heeft voor een docentschap.

Kort voor de start van de eerste cursus bericht het Algemeen Handelsblad op 2 augustus, dat een benoeming van een beoogd docent is ingetrokken en per 1 september aangenomen is J. Bubberman uit Veere. Hij is de laatste van het team, waarvan de directeur en leraar dr. H.J. Nassau Noordewier uit Dordrecht - conrector gymnasium - al bij K.B. van 10 april 1870 is benoemd. De andere docenten zijn Dr. J.E. Enklaar, W.H. Wisselink, J.N. Valkhoff, J.H. Muller van der Haas en J. van der Berg. Twee klassen melden zich de eerste schooldag - 24 voor de eerste klasse en 7 voor de tweede - om het nagelnieuwe gebouw langs de drie granieten stoeptreden via de imposante entrée in het middenrisaliet te mogen binnengaan.

Wat betreft de accommodatie is er in de loop van de honderd jaar wel het een en ander veranderd. We beschikken gelukkig over de Waterleidingkaart uit 1913, die heel duidelijk laat zien dat alleen het meest linkse deel van onze foto als school in gebruik is.  Fortuinlijk bezit van het museum is de toespraak gehouden ter gelegenheid van het vijf en twintig jarig bestaan der R.H.B.S. te Heerenveen door de Directeur W.H. Wisselink.  Dit pamflet is verluchtigd met een foto van het gebouw uit 1895 door uitgever A. Binnert Overdiep. In een onvoorstelbaar ‘kale’ setting -  slechts jonge bomen in bladerloze toestand, maar tot onze vreugde ook het contour van de Tjepkemamolen - staat het forse gebouw aan de Fok - in feite een gebouw met annexen. Daartoe behoort ook het gymnastieklokaal, waar Johannes van der Berg niet alleen de leerlingen van de H.B.S.  les heeft gegeven o.a. in wat men noemt de ‘wapenhandel’. Hij spant zich vanaf 1873 ook erg in - uiteraard om voor zichzelf een beter bestaan te verwerven - om de gemeentebesturen en plaatselijke schoolcommissies te overtuigen van de noodzaak om de kinderen van de minvermogende stand de gelegenheid te geven op regelmatige en gesubsidieerde basis (SCO 289) aan gymnastiek en exerceren te doen. De raden van Schoterland en Aengwirden willen graag van hem weten onder welke voorwaarden hij genegen is dat onderwijs te geven. De Schoterlandse schoolcommissie omarmt het idee en adviseert positief. Het voorstel van Van der Berg is om 40 kinderen uit Heerenveen tegen fl.100,- ‘s jaars twee keer per week te laten oefenen. Aengwirden wordt iets later benaderd o.a. met de zinsnede, dat er “eene uitmuntende gelegenheid tot het ontvangen van gymnastiekonderwijs” is, die “zoo door particulieren als van gemeentewege, namelijk die van Haskerland” wordt gebruikt. Hij legt ook hier een plan voor van 40 minvermogende kinderen; 2 uren ‘s weeks telkens 20 leerlingen. Hij benadrukt de omstandigheid van een uitmuntend lokaal, het kosteloos genot van vuur en licht, de mogelijkheid buiten de schooluren of in overleg les te krijgen en het grote aantal te plaatsen leerlingen. Het college van de gemeente Aengwirden verwacht een gering aantal deelnemers uit hun gemeente en wil alleen leerlingen op basis van een bewijs van toelating van B. en W. én tegen een vergoeding van  fl.3,- ‘s jaars per leerling daarvan laten profiteren. Van den Berg probeert Aengwirden nog te overtuigen, dat het hem niet goed lijkt de schijn te wekken Aengwirden voordelen toe te kennen ten opzichte van Schoterland (40 à 2 uren ‘s weeks) en Haskerland (35). Het ‘exerceren’ en de ‘wapenhandel’ zijn twee aktiviteiten ter bevordering van de weerbaarheidsgedachte onder  burgers, studenten en ook leerlingen van middelbare scholen. Het wordt in die tijd beschouwd als een voorbereiding op de krijgsdienst gericht op de landsverdediging. Er wordt dan geoefend in het marcheren, exerceren en met ‘wapens’ omgaan. Drs. W. Prosé vertelt in “De Heertjes van ‘t Veen. 100 jaar Heerenveense R.H.B.S.” in 1970, dat een aantal antieke ‘achterladers’ op de zolder van het af te breken gebouw in 1969 zijn geveild door de inspecteur der Domeinen te Leeuwarden. In het depôt van het museum Willem van Haren is in ieder geval nog één van die ‘wapens’ uit de R.H.B.S. opgeslagen als historisch voorwerp.

De omzetting van de 3-jarige naar de 5-jarige opleiding in 1916 maakt een grote verbouwing noodzakelijk. De Rijksbouwkundige voor de gebouwen van Onderwijs, enz. te ‘s Gravenhage wil een conciergewoning en een nieuw gymnastieklokaal realiseren. De gemeente Aengwirden geeft op 9 juni 1916 z’n fiat aan de aanvraag en bewaart daarvan nog steeds drie bouwtekeningen onder no. 422. De gymnastiekzaal wordt meer verplaatst naar het zuiden aan de achterzijde, zodat het geheel een winkelhaakmodel krijgt. De conciergewoning met uitzicht op de Heerensloot vervangt de inpandige woning.

 De eerste conciërge Jacobus Engelsma Mebius staat ingeschreven onder het huisnummer 6 aan de Fok en woont dus inpandig. Zijn overlijden op 3 mei 1879 maakt ruimte voor zijn opvolger Douwe van Dijk, die van 1879 tot 1915 de school samen met de elkaar opvolgende directeuren runde ! Zijn inpandig adres is een drietal keren gewijzigd wegens vernummeringen door de uitbreidende woningbouw. Van 6 naar 8, van 8 naar 18 en van 18 naar 41. Pieter Postma, die per 17 juni 1915 als concierge wordt ingeschreven, heeft eventjes buiten de school gewoond maar kan op 9 mei 1917 in de gloednieuwe conciergewoning op het ‘campus’-terrein huisnummer 41a inwijden. Op 25 september 1929 is Pieter Postma rijp voor pensionering en wordt zijn opvolger Pieter Nicolai geïnstalleerd.  Deze wordt op 26 september 1929 ingeschreven vanuit Warffum, niet in huisnummer 41a maar in huisnummer 115. In 1931 wordt dat nummer Fok 33.  Noodgedwongen ontruimt hij op 7 december 1942 de woning én de school, die door de bezetter geconfisqueerd zijn voor kazerne en later voor lazaret. Op 1 juni 1945 komt hij weer terug om per 11 oktober 1951 te worden opgevolgd door Hessel Bosma. De wooncarrières worden korter na diens vertrek op 15 augustus 1968. Dat zal te maken hebben met de voorgenomen afbraak van het schoolcomplex, wat aanvankelijk nog weer als noodonderkomen van de van start gegane MEAO heeft gediend.

Fok 33 is één van de vier huisnummers die in 1934 aan het scholencomplex zijn toegekend.  De bevoegdheid van de burgemeester van Aengwirden voor het vaststellen van de huisnummers in zijn gemeente legt hij voor wat betreft de daadwerkelijk aanwijzing in handen van de man, die daarover de meeste kennis heeft: de gemeenteveldwachter. Deze vereert de hoofdingang met nr. 31, de zij-ingang achter de conciergewoning met nr. 32, de conciergewoning met nr. 33 en tenslotte een ingang of uitgang van de in 1920 nieuw gebouwde gymnastiekzaal met het nr. 34. Deze nummers blijven geldig tot de afbraak. Spijtig genoeg hebben we geen tekening kunnen vaststellen van de oorspronkelijke bouw in 1870. Onze hoop op het gemeente-archief van Aengwirden blijkt ijdel en waarschijnlijk omdat het om een ‘rijksgebouw’ gaat. Bovendien is er in 1870 nog geen wet over bouwvergunningen.

Van een drietal ingrepen in het bouwkundig aanzien van de school bewaart de gemeente Heerenveen uit 1919, 1920 en 1921 wel nog een aantal blauwdrukken. Het in 1916 verplaatste gymnastieklokaal krijgt een metamorfose naar drie lokalen (no. 490),  een uitbreiding naar de ideeën van rijksbouwmeester J.A. Vrijman (no. 500) betreft een winkelhaakvormige zuidwestelijke verlenging. Daarin bevinden zich ondermeer toiletten, trappenhuis, gang, dienstruimten en de brede en hoge schoorsteen voor de afvoer van centrale verwarmingsdampen en ontluchting van de toiletten. En ... een nieuw gymnastieklokaal (de derde !!!) met toestellenbergplaats en op twee plaatsen kleedkamers. In de zichtbare uitbouw zit een buitendeur, die toegang geeft tot de garderobe voor de ‘buitenleerlingen’. Moeten we denken aan laarzen, klompen, regenkleding, e.d. ???

De uitbreiding volgens een tekening van bouwkundig ambtenaar Hendrikus Willem de Nekker (no. 520), betreft o.a. een verbouwing van het middendeel naar de nieuwe vestibule met aanpalend de kamer van de concierge aan de oostelijke gang, een wachtkamer voor bezoekers, de directeurskamer en een leslokaal. Op de eerste verdieping zijn eveneens drie leslokalen gecreëerd.  Laatstgenoemde heeft zelfs van 12 mei 1920 tot 6 januari 1922 ingeschreven gestaan als inwonende ‘rijksopzichter’ onder het huisnummer 116 van het gymnastieklokaal. 

Anno 2013 is ter plaatse er enkel nog de straatnaam ‘HBS-straat’, welke herinneringen kan oproepen aan de meer dan 100 jarige aanwezigheid van de Rijks Hogere Burgerschool in Heerenveen. (zie Gemeenteplattegrond - 7e editie - kwadrant 8-E9)

2013, juli 14 - wibbo westerdijk - hip-backup