HIP-TIME MAGAZINE 117                

Voor de geschiedschrijving van de wijk Heerenveen-noord is deze foto van november 1930 - de bomen werken mee door hun bladerloze uiterlijk - een uitstekend begin van hun zoektocht naar authentieke beelden van hun oorspronkelijke leefgebied. Fotonummer 01980 van het Heerenveen Museum is misschien fototechnisch gezien niet het beste exemplaar van de onbekende fotograaf, maar gevoelsmatig zou het best eens een opname kunnen zijn van de in die jaren actieve Christiaan Weijer (1894-1947). De opname heeft zelfs de potentie een uitstekende illustratie te zijn voor een boekje als ‘Heerenveense fotografen in de 19e en 20e eeuw’, welke nu als titel draagt “Verstilde tijd”. Het heeft niet zo mogen zijn !

Dit panoramische beeld van een groot deel van de Heerenveense horizon of met een hedendaagse term ‘skyline’ is tot stand gekomen vanaf een positie ten noorden van de westelijke dwarswijk van de Pastoriewijk ergens tussen het arm-en verplegingshuis aan de Pastorielaan en de Thialfweg. Die dwarswijk ligt tegenwoordig parallel met de huidige van Beyma thoe Kingmaweg, achter de bebouwing van de Primulastraat. Rond 1930 liep die vaart bijna tot aan de latere van Maasdijkstraat door. Een poging om de plaats van het fotostatief vast te stellen, rekening houdend met de volgorde waarin de kenmerkende gebouwen langs de horizon zijn gerangschikt, levert - bij benadering - de slootkant in de nabijheid van het schoolplein op van de in 1921 gebouwde en begin 1922 in gebruik genomen Openbare Lagere School Heerenveen (Aengwirden) of kortweg School Tuinstra, later wordt dit de Maasdijkschool (aan het begin van de Thialfweg of eigenlijk het eind van de Thialfweg bij het hek van de ijsbaan). De notitie achterop de op fotokarton geplakte foto vermeldt slechts: Thialfweg, maar die aantekening is pas enkele jaren geleden in potlood er achterop geschreven.

Op de foto is nog goed waarneembaar een sloot (smalle wijk), die van het midden-rechts door de weilanden loopt in de richting van globaal gezien de Kleine Kerkstraat en doodloopt op de nieuw aangelegde aardebaan voor de buiten de bebouwing langslopende tram. Het is nuttig om dit fotobeeld te vergelijken met luchtfotonummer 7143 uit 1931 van de publicatie “Oud Heerenveen vanuit de lucht”.

Laten we eerst eens de kenmerkende bebouwing van rechts naar links benoemen. Opvallend is de (nep)geveltoren van het oliepakhuis van fabrikant Woltman naar het ontwerp van E. Schaap uit Roordahuizum, waarbij een hoogte van 15.70 meter wordt bereikt. (AEN Bouwvergunning 1915, no. 394). De machinekamer met ketelhuis daarnaast is ietsje lager, maar de schoorsteen van de oliefabriek met een hoogte van 22 meter (AEN Bouwvergunning 1912, no. 311) wedijvert met de kaphoogte van de in 1898 verhoogde molen Welgelegen. Vervolgens naar het centrum van de foto zien we hoog opgaand geboomte met de daken van een aantal herenhuizen aan de eerste Fok, waarbij het meest prominent uiteraard is de voormalige villa “Mariënbosch” van jhr. F.H. van Beyma thoe Kingma. Daarna vestigt er zich notaris jhr. S.W.H.A. van Beyma thoe Kingma en is het sinds 1920 kantoor en woning van notaris J.W. Schippers geworden. De onderpui van de spitse toren van de Nederlands Hervormde Kerk (Schoterland) wordt in het beeld afgedekt door de gevel van het voormalige Hotel Jorissen aan de Oude Koemarkt, welke in 1926 onder de hamer komt en verkocht wordt aan de Roomsch Katholieke Parochie van den Heiligen Geest. Voor de bouw van een roomse kerk met twee torens en annexen betekent een besluit tot sloping voor een groot deel van het complex een flinke amputatie. Anno 2015 horen we van voornemens om door afbraak van het huidige gebouw “‘t Skûtsje” de rooilijn van de noordelijke gevelhelft van het voormalige hotel Jorissen weer naar voren te halen. Zal het ooit mogelijk zijn die gevel in harmonie te herstellen zonder het zuidelijke deel daarin te betrekken ?

De grandeur van Crackstate maakt de horizon van de plaats Heerenveen in 1930 praktisch vanuit iedere hoek tot ‘oh ja, dit is Heerenveen’. In deze opname is zelfs het ‘aangehechte huis van bewaring’ terug te vinden. Enkele jaren later kan ook de lagere horizon kenmerkend worden genoemd door de in 1934 gebouwde Schouwburgbioscoop met toneeltoren. De naar het oosten lopende dakenlijn wordt vooral gedomineerd door het langs het Haringspad staande Hotel Groen.

Tenslotte volgen dan nog drie door de afbraak gesneuvelde ‘skyliners’, te weten het slanke torentje van het postkantoor, de kolossale watertoren medebepalend voor het Heerenveense luchtruim en - in alle bescheidenheid - het in etages opgebouwde houten torentje met luidklok van de Rooms Katholieke Kerk aan het Gemeenteplein.

Terugkomend op het maken van deze opname brengen we nog graag in herinnering één van onze  eerste HIP-time afleveringen, namelijk nr. 9 van 12 mei 2012, welke als prentbriefkaart ‘Gezicht op Heerenveen’ is verkocht. In dat geval wordt de datering mede bepaald door de datumstempel uit 1924. De breedte van de horizon maakt in dat geval slechts een gedeelte uit van bovenstaande horizonbreedte. Niettemin zijn er enkele parallellen aan te geven. Het beeld van de Nederlands Hervormde Kerk tot en met dat van de Rooms Katholieke kerk, met alles wat daar tussen zichbaar is, komt exact overeen met dat van de bovenstaande foto.

De aanwezige bebouwing achter de Fok betreft niet alleen de achterkanten van de gebouwen daar, maar er kan ook worden gezocht naar de “Hepkema’s nieuwe weg’ zoals de voorloper van de Hepkemastraat wordt genoemd. Die straat is vanaf 1916 in ontwikkeling genomen. Het eerste pand, dat daar is gebouwd betreft het woonhuis met werkplaats van de verver Albert Gerbens Landstra. De bouwvergunning stamt van 29 februari 1916. Dat eerste pand staat o.a. op die schitterende kaart van de te vormen gemeente Heerenveen uit 1918 en staat letterlijk in de ‘schaduw’ van de Tjepkemamolen, thans Molen Welgelegen. Later in de tijd krijgt het huis de veelzeggende naam ‘Molenschauw’. Zie HIP-Time 102 voor een uitgebreide beschrijving van dit pand.

In 1922 volgt de dubbele woning van E. Westerhof (bouwvergunning 580) en in 1923 worden er meerdere panden gesticht. R. van der Wijk is een bouwkundig opzichter en sticht een dubbel woonhuis, hetzij voor verkoop of misschien voor verhuur.  M. Joustra, kleermaker, gaat het woonhuis (nr. 124) betrekken. Theodorus Groothoff, smid aan de Heerenwal, bouwt er ook een woonhuis, maar blijft lekker op de hoek van Dubbele Regel-Heerenwal wonen. G. Kamminga, brievenbesteller (nr. 139) en H. Loopstra, in 1922 nog kleermaker en in 1928 reiziger (nr. 139a) bouwen samen een dubbel woonhuis. H. Dijkstra blijkt in 1928 bankwerker en sticht in 1923 een woonhuis in de Hepkemastraat (nr. 133). F.A.H. Clemens, typograaf,  laat een dubbel woonhuis (132) bouwen en bewoont daarvan zelf eentje. R. van der Wijk en H. Been bouwen samen een dubbel woonhuis kennelijk eveneens als huurobject of in opdracht. De huisnummers komen uit het Algemeen Adresboek van de Provincie Friesland ± 1928 (Tresoar) en het adresboek van 1922 en 1927 (Heerenveen Museum).

2015, oktober 4 - wibbo westerdijk - hip-backup

De hoofdbrug van 1880 mag dan niet de breedste zijn geweest, het heeft beslist het meest siermeedkundige, elegante uiterlijk gehad van de Heerenveense centrumbruggen. Kijk naar die prachtige bijna ‘jugendstilachtige ornamentering’ van de ronde  boog van het brugportaal. De eigenaar sinds 11 juli 1843 is ‘het Rijk’, die het eigendom van de hoofdbrug bij contract heeft overgenomen van de Dekema-, Cuyck-en Foeyts Veencompagnie. Boven de portaalboog bevindt zich in het midden het gekroonde Koninklijk-en Rijkswapen, met op het wapenschild “een klimmende leeuw van goud getongd van keel op een veld van azuur, bezaaid met gouden blokken”, vermeerderd met “in de rechter voorklauw een opgestoken zwaard en in den linker een bundel pijlen met gouden punten, de punten omhoog en de pijlen met een gouden lint te zamen gebonden” (citaten uit T. van der Laars: ‘Wapens, vlaggen en zegels van Nederland’, 1913, met tekst van het K.B. van 24 aug. 1815, pagina 138)

Op deze foto - Museum Willem van Haren nr. 01834 - met een formaat van 15.8 bij 10.8 cm is de brug in de nadagen van haar bestaan. Het is namelijk het jaar 1931 en we weten niet door welke fotograaf deze opname is gemaakt. De niet zo sterk aanwezige schaduwen wijzen ons op een redelijk vroeg tijdstip van de dag (zon uit het oost-zuid-oosten?). Dat jaar 1931 is niet uit de lucht gegrepen. Door een oud-medewerker van de Oudheidkamer c.q. Museum  is dat jaartal op de inventariskaart terecht gekomen. Het valt bovendien te documenteren met de verkiezingsbiljetten op de verticale steunstijlen van de hoofdbrug. Zo staat er op de linkse paal: ...Boer 22 April ... en op de rechter: Stemt op 22 April ....Lijst 13 ....Visser, maar ook ‘3 ... De Boer. Het Nieuwsblad van Friesland van 17 april 1931 laat ons kennismaken met een advertentie van het gewest. De federatie van de S.D.A.P. Friesland maakt zich sterk voor nummer 1 van lijst 3 de heer H. de Boer en de aanbeveling is ‘Breng uw stem uit op 22 april voor de Provinciale Staten. In een advertentie van de R.K. Staatspartij valt woensdag no. 1 van lijst 13 M. Visser die eer te beurt. Zelfs vinden we op lijst 12, no. 1 de persoon van onze plaatsgenoot sinds 1928 Burgemeester Falkena namens de Vrijzinnig Democratisch Partij. Heerenvener F. Bokma is lijsttrekker van lijst 11 namens de Plattelandersbond, die met bezuinigingen, goedkoper elektrisch licht, tegengaan van te dure waterschappen en het bevorderen van bestaansmogelijkheden op het platteland een plaats in de Staten heeft bereikt. Op donderdagmorgen 23 april verschijnt er een verkiezingsnummer van de Hepkemakrant met de totaaluitslagen met tevens een pagina met de portretten van 48 gekozen statenleden. Een dag later blijkt dat ook Heerenvener W.W. van der Kam voor A.R.-partij nog zitting mag nemen als statenlid.

Vlak naast de brug aan de kant van het Haringspad ziet U een paal met donker en lichte kleurvlakken (was de foto maar in kleur ...) met daarboven een breed langwerpig wit bord met tekst onder een driehoekig bord met misschien?ook wel tekst (maar niet te lezen!). De tekst op het witte bord luidt: “Verboden / voor voertuigen waarvan / door eenig wiel een / grooter gewicht op de / brug wordt overgebracht / dan 2400 kg”.

Dan is er de wegwijzer die het verkeer in de richting van Garstenbrug stuurt met de bestemmingen: Oranjewoud 4.6 / Gorredijk 10.7 /Beetsterzwaag 18.3. Natuurlijk worden de afstanden in kilometers weergegeven en uiteraard via de Heideburen, ‘t Meer, Veensluis naar de afslag ‘Wâldsterbrêge’ en Woudsterweg; verder ‘by de feart lâns’ de tramrails volgend naar Bovenknijpe en bij het café richting Gorredijk en Beetsterzwaag.

Is het U ook opgevallen, dat het begrip ‘hangjongeren’ al een tamelijk lang historisch gegeven is ? Ook in 1931 dus al ! Misschien is de man van de kruiwagen met de bezem net even buiten beeld of staat hij aan de andere kant van de brug met de rug tegen het hek even uit te blazen ? De meer dan kordate en wilskrachtige pas van de stevig doorstappende persoon, die van het Haringspad komt, lijkt niet de bedoeling te hebben de veegwerkzaamheden aan te pakken.

Het hoekpand Vleesmarkt-Lindegracht is in 1931 het lijdend voorwerp van een verbouwing van de woning. Bij vergunning nr. 2238 heeft P. Palma bij besluit van 5 maart 1931 daarvoor toestemming gekregen. Het gaat om het maken van een zitkamer van ± 2.60 bij 3.60 meter. De timmerlieden J. Schaap en Zn. ramen het op fl.60,-. In het dossier is geen tekening aangetroffen. Gemeenteopzichter is in die tijd K. Straatsma is kennelijk geen dossiervormer.

Na enig zoeken in de krantenlegger van het eerste halfjaar van 1931 in het Museum Willem van Haren vinden we ook nog een advertentie van P. Palma over de opening van zijn nieuwe Groenten-, Fruit-en Viswinkel. Op vrijdagavond de 13e maart kondigt hij die gebeurtenis aan voor  zaterdagmorgen de 14e maart. Als cadeau voor de koper, die fl.2,- besteed, geeft hij een bus sperziebonen en iedere koper die voor fl.1,- koopt, krijgt er gratis een pond appels bij. Verder somt hij nog even wat topics uit zijn assortiment op.

De dames Rinske, Janneke en Hiltje de Jong, modistes, hebben daar sinds 18 juni 1909 hun"Maison Moderne" gehad met als specialiteit dames-en kindercostumes, blouses, costuumrokken, corsetten, handschoenen. Van deze gezusters - waarvan Janneke (1865) hen al is ontvallen op 4 juli 1926 - getuigt nog een advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 28 maart 1930, waarbij ze hun etalage met een schitterende expositie hebben ingericht van “Eerste Klas Fransche Modelhoeden”. Het doek voor de twee overgebleven zusters lijkt zakelijk te vallen op de 26 februari 1931 wanneer ze deurwaarder J.D. Jongsma zowel hun inboedel als hun winkelopstand met een boelgoed te gelde laten maken.  Een week later zijn Rinske en Hiltje van beneden naar boven verhuisd (huisno. 2a), waar Hiltje op 26 maart 1931 op ruim 59 jarige leeftijd overlijdt. Rinske, van geboorte de oudste (1862) wordt uit haar woning gedragen na haar verscheiden op 17 januari 1933.

Overigens hebben de dames de Jong volgens de Hepkemakrant van 29 juni 1928 er blijk van gegeven een moeizame relatie te onderhouden met de burgemeester én een commissie, die bezig zijn geweest een trottoir van 1.80 meter breed aan te leggen langs de gehele Lindegracht. Zij weigeren de stoep vóór hun woning daarvoor af te staan en in de kosten van aanleg bij te dragen. Uiteindelijke komt het trottoir er wel zoals dat eerder ook gebeurd is op de Dracht in 1926.

Aan de overkant van de Vleesmarkt is in 1931 al sinds lange tijd de naam van de bakkersfamilie De Jong (zoals we hebben vastgesteld op een gevelopschrift) verbonden. Het is op 25 januari 1855, dat in het kantoor van notaris Arjen Binnerts op het Breedpad de voogd van vier minderjarige kinderen van wijlen het echtpaar Durk Piebes Sjollema en Anna Margaretha Braaksma en Jelte Faber als vader en voogd van de vier kinderen van hem en Anna Margaretha Braaksma, weduwe Sjollema bijelkaar komen. Zij zijn met Kornelis Klazes de Jong, mr. bakker te Heerenveen, overeengekomen, dat deze het huis en bakkerij te Heerenveen, sectie A., nr. 3, groot 2.42 are, voor fl.4800,- koopt. Uiteraard gaat deze zijn ‘meesterschap’ in dit ambacht volledig bewijzen en neemt daarvoor de verantwoordelijkheid gedurende bijna twintig jaren. Dan komt het moment dat hij de zaak overdoet aan zijn zoon Johan Christiaan de Jong, de oudste zoon uit zijn tweede huwelijk met Anna Dupon. Het kadaster legt dit vast in het dienstjaar 1874. Deze laat in het dienstjaar 1885 een volledige herbouw uitvoeren, zodat de gebouwde waarde stijgt van 165 gulden naar 400 gulden. Uit zijn huwelijk met Alida de Haan is rond 1910 zijn zoon Kornelis zover, dat deze het bakkersambacht ook voldoende in de vingers heeft en het pand in het bedrijf in het dienstjaar 1910 overneemt.

Eén van zijn eerste ingrepen in het bedrijf is het aanbesteden van verbouw van het woon-en winkelhuis naar bestek en tekening van architect Servaas H. Zwarts te Heerenveen. Die aanbesteding is op 29 januari 1910 en hoewel de aanvraag pas op de 3e februari is gedaan, krijgt hij praktisch per ommegaande - binnen een week - de verbouwvergunning. (SCO, dossier 321) De Hepkemakrant meldt op 16 februari 1910, dat de onderhandse aanbesteding is gegund aan bouwmeester-aannemer K. de Groot te Heerenveen. Korte tijd later ziet Kornelis de Jong kans het oppervlak van het pand uit te breiden van 2.42 are tot 4.02 are, wat ook weer gevolgen heeft voor de gebouwde waarde: van fl.400,- naar fl.498.-.

Belangrijk voor het bakkersbedrijf is de keuze, die de familie De Jong maakt voor de toekomst. Sinds het begin van de 20e eeuw ligt in Heerenveen de nadruk op ‘samenwerking’. De rechtsvorm die daarbij wordt gekozen is meestal die van de Coöperatie en is in het begin vaak gelieerd aan de socialistische denkwijze. Niet alleen kiest men politiek-ideeële samenwerking, maar ook praktisch gerichte oplossingen. Zo werd op 17 april 1919 door een grote  meerderheid van de kleinere bakkersbedrijven besloten tot de oprichting van een N.V. De Centrale Bakkerij te Heerenveen. Aengwirden faciliteerde het initiatief door toestemming te verlenen aan de Fok een daarvoor bestemd pand te bouwen. De familie De Jong, die op dat ogenblik in Heerenveen een drietal bakkerijen in exploitatie heeft, kiest haar eigen oplossing door zelf een naamloze vennootschap op te richten. De Nieuwe Rotterdamse Courant meldt op 11 juni 1920, dat de Staatscourant o.a. de statuten bevat van “de Naamlooze Vennootschap ‘De Jong’s Bakkerijen’ te Heerenveen”. Albert Hoogkamp, afkomstig van Noordwolde, maar ‘t laatst van ‘s Gravenhage, die vanaf 1911 als bakker is verbonden aan het bakkerijpand Dracht-oost nr. 217, thans Dracht nr. 15 (waar eerder Gerhardus de Jong de broden bakte) wordt benoemd als directeur van de N.V.  In 1921 verhuist hij naar het grote pand op de Vleesmarkt. Hij is als 26 jarige jongeman in 1797 getrouwd met Jette de Groot (Heerenveense). Deze overlijdt in 1911 en hij hertrouwt in 1914 met Jacoba de Haan uit Langezwaag. In 1931 - het jaar van onze foto - wonen zij hier op de Vleesmarkt, maar hebben tevens een gemeubileerde kamer verhuurd aan mevrouw Dr. Mietje Rosenbaum, lerares Duits aan de R.H.B.S. Zou zij één van de dames kunnen zijn, die zich op het balconnetje bevinden achter de linkse brugpilaar ? Zeker is dat de N.V. een liefhebber is van naamreclame, gezien het zwarte bord (aan de waterzijde van de bakkerij) met o.a. de tekst ....De Jong’s .... erop. De geur van vers brood zal stellig de omgeving van het pand hebben beheerst. De open deur naar de bakkerij nodigt wat dat betreft uit en het is duidelijk dat de ‘echte’ bakkerskar daar niet weinig toe bijdraagt.

Aan de race van herbouw, verbouw en vernieuwing is het sigarenzaakje van het kadastrale nummer A-4 lang ontsnapt, maar in 1928 is het door vergroting van het terrein door toevoeging van grond van de gedempte kerkhofshaven dan toch zover, dat Berend Noppert en Sietske Jonkers, voor hun vergrote perceel het reeds hoge kadastrale nummer A-3199 krijgen toegewezen. Misschien is de gevelaankleding en het straatmeubilair (fietsenrek met reclame, zonnescherm, markies, gevelreclame) in de loop der tijd aangepast geweest aan de modetrends, maar wezenlijk zijn er niet echt veel wijzigingen geweest. De enige bouwvergunning van dit pand dateert van 18 augustus 1926 als Berend Noppert toestemming krijgt voor een interne verbouwing van keuken en bijkeuken. Op dat ogenblik bereidt het stel zich voor op een huwelijk, want ze gaan in ondertrouw in de week van 24 tot 30 october 1926. De relatie heeft maar zeer kort geduurd. In de legger van hun pand op de Vleesmarkt 3 wordt in het dienstjaar 1928 al gesproken van Sietske Jonkers, gescheiden echtgenote van Berend Noppert. Een familiegenealoog op internet beweert zelfs dat Berend nimmer gehuwd is geweest ! Vaststaat dat het adresboek 1934 als bewoner Berend Noppert kent, en dat het exemplaar van 1938 als bewoners mej. S. Jonkers en mej. T. Visser, resp. als winkelierster en als winkeljuffrouw heeft geregistreerd. Berend Noppert woont dan in de Compagnonstraat 18 in bij de weduwe Tj. Zwart-Bloemhof en als beroep geeft hij aan ‘commissionair in obligatiën’ te zijn.

Zeer dominant is de metalen telefoonmast op de Oude Koemarkt, welke in augustus-september 1905 is opgericht ten dienste van een dertigtal telefoonabonné’s. Ook dominant maar slanker is de afsluitboom voor de brug, wanneer deze aan de Vleesmarktzijde openklapt moet worden. Prachtige stoffering van het beeld zijn de transportfiets met dubbele framestang en pakjesdrager boven het voorwiel, de kruiwagen met bezem en de achterzijde van een automobiel vlak voor de gevels van de oostkant van de Vleesmarkt. Zien we daar het reservewiel ?

Aan de gevel van de bioscoop - naast de sigarenwinkel - zit een groot bord, met daarop een flinke filmposter, waarmee eigenaar Jan van der Wal, zaalchef  Sjoerd Brouwer en operateur E. Couperus hun publiek naar binnen lokten.

2014, aug. 17 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 75     

Dit is weer zo’n exemplaar van een prentbriefkaart, waarvan het museum Willem van Haren meerdere in zijn collectie heeft. Het is een kleurenfoto met aan de afzenderzijde - de linkerhelft van de deelstreep aan de achterkant - ‘Heerenveen. Nieuwe Buren Heide Buren’. Als uitgever van dit mooi’s wordt aangeduid: MUVA Valkenburg (L.), onder welke afkorting A. H. Muurmans uit Valkenburg talloze prentbriefkaarten het licht heeft doen zien. Hoewel de betekenis van het codenummer (onder het postzegel) 1523/5 ons ontgaat, moeten we het doen zonder een exacte datering. Het enige gestempelde exemplaar met een postzegel van 20 cent geeft al aan dat het inderdaad is gebruikt als ‘brief’-kaart. Jammer genoeg geeft de tekst van de afzender evenmin een aanknopingspunt voor een nadere datering. Blijft nog over om met de loep het stempel van de kaart te ontwarren: 7-VI-1971.

Die datering is al een stuk nauwkeuriger dan de aanwezigheid van de skylinebepalers: watertoren en torentje van het postkantoor aan het Gemeenteplein. Inmiddels hebben we daarvan de laatste dagen zo vaak beleefd, dat de sloop van de watertoren in 1980 geen geheimen meer heeft voor de Heerenveners. En de klap van het opblazen van het torentje van het postkantoor op 17 december 1974 is bijna aan een 40-jarige herdenking toe.

Duidelijk is dat de fotograaf heeft gebruik gemaakt van het natuurlijke podium van het viaduct over Schoterlandse Compagnonsvaart in de Rijksweg 32 naar Zwolle. Hij heeft daarbij de uitzonderlijke omstandigheid van prachtig zomerweer met vroegochtendlijke kenmerken (zijlicht) optimaal benut. Het is meer dan duidelijk dat de infrastructurele afronding van het zogenaamde ‘Kolkplan’ - waarbij de Kolk door de plannenmakers van de demping van de Compagnonsvaart is opgerekt tot het afsluitende parkje tegenover de waterzuiveringsinstallatie (zuidelijk) en de tuinmanswoning van het buiten Voormeer (noordelijk), is voltooid. De kademuur verheft zich ‘spic en span’ tot wegdekniveau van de sterk verbrede Heide-en Nieuwburen. Het is kennelijk nog niet zo lang klaar, want de jonge boompjes zijn nog maar net geplant. Het laatste stukje wal aan de Heideburen is bewust niet meegenomen in de bemuring en lijkt zelfs nog niet de juiste glooiing te hebben gekregen van een gemeentelijke wegwerker met de schop. De overweging voor deze afwerking kan niet geweest zijn dat er opnieuw woonarken afgemeerd gaan worden, want vanuit beide richtingen is het ‘teplak’ komen daarvan afgesneden. De Compagnonsvaart vanaf Bovenknijpe is gedempt en dit stuk Compagnonsvaart staat door de overkluizing van de Nieuwstraat - Van Kleffenslaan nog slechts via een duiker in verbinding met de Kolk.

De ‘upgrade’ van de passage langs de loge ‘Ken U zelven’ van de Heerenveense vrijmetselaars werkt kennelijk inspirerend op het ingehuurde schildersbedrijf, dat zijn ladders tegen de gevel heeft opgesteld. Ook voor diens opdracht is het uiteraard ideaal weer. De vroegere pastorie van de Nederlands Hervormde Gemeente - is ooit bij koopcontract van 6 mei 1890 door de kerkvoogdij aangekocht van mr. M.Mz. van Heloma en in 1956 voor fl.20.000.- verkocht aan de Vereniging van Vrijmetselaren onder het Grootoosten der Nederlanden, gevestigd te ‘ s Gravenhage. De predikant moet dan nog verhuizen, maar op 27 september 1958 wordt de ‘nieuwe’ tempel van de Loge “Ken U Zelven” ingewijd door de Grootmeester van de Orde, ir. C.M.R Davidson, bijgestaan door zijn Grootofficieren en in de aanwezigheid van ruim honderd vrijmetselaars. Het Broedermaal wordt na de inwijding in de Schouwburg genuttigd onder voorzitterschap van de heer E. Doorenbos, onderwijsinspecteur. De adresboeken van 1960, 1964 en 1966 geven als ‘permanente’ bewoner de naam van K.H. Bosma, die als amanuensis vermeld staat en optreedt als beheerder van het gebouw.

Inmiddels wordt er op de kade geparkeerd, maar er is aan beide kanten nog geen sprake van een parkeerprobleem. En het schoonmaken van de stoep wordt op de Nieuwburen in ieder geval door één bewoner serieus genomen. Een eerder ‘incident’ van een aanwonende om zijn overtollige platencollectie aan het water van de Compagnonsvaart toe te vertrouwen zal toch zeker niet meer door de buurt worden getolereerd !!!

De totstandkoming van wat het ‘Kolkplan’ wordt genoemd als onderdeel van het Prinsewijkplan is bestuurlijk een olifantsdracht geweest. Op 23 november 1948 installeert burgemeester G.H. Kuperus derhalve 7 objectieve deskundigen voor de ‘Commissie van Advies inzake de demping van een gedeelte van de Schoterlandse Compagnonsvaart’. Een ‘zware’ delegatie getuige de volgende namen: R. Buisman, voorz. der Friese Kamer van Koophandel, die het voorzitterschap zal waarnemen. Mr. E. Foppes, directeur van het E.T.I.F., P. J. Moll, Rijks Inspecteur van het Verkeer in Friesland, A. Vondeling, bestuurslid Fryske Lanbou-Stifting en de Friese Mij. van Landbouw, Ir. D. T. Wouda, oud hoofd-ingenieur van de Prov. Waterstaat, Ir. J. E. Wiersma, Stedenbouwkundig ingenieur, A. G. M. Boost, dir. afd. Wegen en Verkeer van de A.N.W.B. Als adviseur is toegevoegd Ir. H. Baars, directeur Gemeentewerken Heerenveen.

Het groeiende Heerenveen, de aanleg van de hoofdverkeersweg Noord-Zuid langs Heerenveen met een aftakking naar de plaats en de wegen langs de Compagnonsvaart worden samengebald in de onderzoeksvraag “Zal de Kolk te Heerenveen worden gedempt?” Daar zullen zowel alle practische als aesthetische bezwaren aan de orde komen door emotioneel niet vooringenomen personen.

Een jaar later in november 1949 wordt een uitgebreide rapportage gepresenteerd. De kern van de conclusie is dat de Kolk van grote aesthetische waarde is en bepalend voor de structuur van Heerenveen. Een detail behelst het meer naar het zuiden verplaatsen van de noordelijke walmuur . Dat zal een profielverbetering tot gevolg hebben. De Lindegracht krijgt de status van een prachtige promenade met het vooruitzicht van in blad zijnde bomen.

Na het bekend worden van de aanbevelingen van de commissie van advies breken de discussies los door sympathisanten van de conclusies, maar minstens even fel van tegenstanders van de plannen. Zo meldt de directeur gemeentewerken in een krantenartikel uit 1953, dat nog niet is uitgemaakt of er een brug komt op de plaats waar de Nieuwstraat op de Compagnonsvaart uitkomt of dat er een dam zal worden aangelegd ter plaatse. Die beslissing hangt af van het definitieve standpunt over wel of niet dempen van de Kolk !

Op 15 maart 1957 plaatst de Leeuwarder Courant een ontwerp-plattegrond van de kruising van Nieuwstraat - Van Kleffenslaan met Heideburen - Lindegracht én Haringspad - Nieuwburen, uitgaande van de optie dat de Kolk inderdaad wordt gedempt. Een pleinachtig ontwerp met een rotonde-vormige verkeersafwikkeling. Bijna twee jaar later gaat dezelfde krant nog eens in op de gecompliceerde toestanden van zo’n megaplan - het Prinsenwijkplan - voor wat betreft waterschapskwesties, polderplannen, bemalingsinstallaties en kadastrale werkzaamheden. De verschillende overheden zitten nog steeds niet op één lijn. Een complicerende factor doemt op door de aanwijzing van het begrip ‘kerngemeente’, waarin de gemeente Heerenveen kansen ziet voor een versnelde industriële ontwikkeling. Het Kerncomité belegt eind oktober 1959 een zogenaamde ‘Kernavond’, waarbij honderden inwoners belangstelling toonden voor een inleiding door mr. C. Stapel én een forum bestaand uit burgemeester Kuperus, wethouders P. Wisman, R. de Boer en K. de Wilde, de gemeentesecretaris H. van der Velde, kernvoorzitter Tj. de Zee, Jasper D. Boot, ir. H. Makkinga en uiteraard mr. C. Stapel. Ook bij de vragenronde komt de demping van de Kolk aan de orde. Daar betoogt de burgemeester, dat de vaarrechten van de Schoterlandse Compagnonsvaart een vertragende belemmering in de besluitvorming opleveren. Schadeloosstelling en vervangende plannen zijn zeer kostbaar. De door de gemeente opgemaakte balans is, dat het rapport van de commissie van advies van 1949 zwaar is verouderd. Het Kerncomité (zakenlieden) wil de demping van de Kolk, doch het in de arm genomen bureau van de stedenbouwkundige jhr. ir. J. de Ranitz uit Rotterdam is daar gemotiveerd faliekant tegen. Halverwege augustus 1960 neemt de raad van Heerenveen het principebesluit: de Kolk wordt niet gedempt, maar versmald; de kademuren van Lindegracht-Haringspad en Heideburen-Nieuwburen worden vernieuwd; er komen vaste oeververbindingen (overkluizingen) bij de Dracht en Nieuwstraat. Uiteraard worden daaraan een aantal infrastructurele verbeteringen voor bewoning (uitbreiding ten westen van het spoor), centrumwinkelstand, parkeermogelijkheden, verkeersvoorzieningen gekoppeld. Ir. de Ranitz gaat de plannen daarvoor uitwerken. Practisch gevolg van de besluitvorming is o.a., dat door de Hoofdbrug geen pramen en dergelijk meer in de richting van de Knipe zullen kunnen varen.

Opnieuw treedt er vertraging op - en u raadt het al - door de in 1964 haperende financiële mogelijkheden: het rijk moet teveel leveren en de gemeente beschikt over te weinig ! Inmiddels is er een burgemeesterswisseling geweest: de heer H. Huisman moet de gemeentelijke kar trekken. Deze bruist van energie en ziet kans de staatssecretaris van Economische Zaken drs. J.A. Bakker eind juli 1965 naar Heerenveen te laten komen om 4 miljoen los te praten voor het Kolkplan. De tijd verstrijkt tot op 11 juni 1966 een somber artikel verschijnt in de Leeuwarder Courant met nieuws over financiële maatregelen van het rijk, welke worden geïnterpreteerd als - in feite - een bestedingsbeperking.  Krap een maand later kan er een klein vlaggetje in top op Crackstate bij het bericht, dat de eerste fase van het Kolkplan annex aanleg weg over de te dempen Schoterlandse Compagnonsvaart te Heerenveen mag worden gestart. Vervolgens duurt het toch nog weer een flink aantal maanden alvorens de veertig fraaie lindebomen langs de Lindegracht  worden gekapt als introductie op de daadwerkelijk bouwkundige werkzaamheden.

Het moet gezegd: er wordt keihard aangepakt. Vanaf april 1967 tot de officiële feestelijkheden van de 20e april 1968 staat het centrum op de kop, is er veel overlast maar ook veel nieuwsgierigheid van de bevolking. Ontwateren, uitgraven, slib afvoeren, riolering aanleggen, kademuren metselen, opnieuw bestraten, nieuwe bomen planten, memoriestenen inmetselen in de overkluizing, bankjes langs de gracht en op twee plaatsen pittoreske bruggetjes monteren, inclusief het verkeersluw maken van de Lindegracht (geen fietsen, brommers en auto’s meer, alleen wandelaars)

De Heerenveense ‘Middenstandskern’  - een samenwerkingsverband van alle winkeliersverenigingen neemt het voortouw voor een week lang viering van de ‘Compagnonsfeesten’. Enkele middenstanders voelen zich bovenmatig gedupeerd, o.a. rijwiel-en bromfietshandel H. Bakker. Supermarkt Nieuwe Weme gaat verhuizen naar een in aanbouw zijnd winkelcentrum aan het Burgemeester Kuperusplein. Die mededeling wordt later achterhaald, want in 1972 wordt voor Nieuwe Weme plaats gereserveerd aan het ‘Molenplein’ aan de Gedempte Molenwijk. Aanvankelijke tegenstanders W.J. van der Kam, modezaak, en A. Tof, textielzaak, zijn zelfs redelijk enthousiast geworden en hebben er vertrouwen in dat de nieuwe situatie snel zal wennen.

Het is overduidelijk dat deze gigantische infrastructurele operatie een bestuurlijke en ambtelijke megaklus is geweest, getuige de dossiers 333-2 en 333-3 onder de titel ‘Schoterlandse Compagnonsvaart - demping De Kolk 1947 - 1975’ met een omvang van in totaal ca. 10 cm (circulaires, brieven, ambtelijke stukken, rapporten, tekeningen, etc.) in een zuurvrije Amsterdamse archiefdoos. Bovendien beschikt het gemeente-archief over een flinke hoeveelheid fotodocumenten uit die aanlegperiode. In de gemeentelijke fotocollectie bevat ‘Doos 1’ een omslag met de code ‘A-I-1’ en ‘A-I-2’, waarin op ca. 50 foto’s de werkzaamheden zijn vastgelegd. De eerlijkheid gebiedt ons te erkennen, dat we slechts fragmentarisch - zie de twee toegevoegde beelden - van die informatie gebruik hebben gemaakt.

De eindconclusie voor de datering van de door ons gebruikte prentbriefkaart moet - desondanks - nog luiden: ca. 1970.

2014, januari 26 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 47 

Heerenwalster basculebrug omstreeks 1939

Als U de moeite wilt nemen deze foto 0277 uit de collectie van het Museum Willem van Haren te vergelijken met nr. 0170, die op deze website als titel “Breedpad, Heerenwalsterbrug, Posthuis omstreeks 1910” heeft gekregen, ziet U toch aanmerkelijke verschillen. De meest revolutionaire verandering is de vervanging van de romantische (want scheef als oeververbinding gelegen) ‘klapbrug’ door de strakke en zakelijke basculebrug, die weliswaar zo is aangebracht dat het nog een tiental graden afwijkt van de middenas van het wegdek van de Heerenwal. Terwijl het bij het oude bruggetje in de orde van grootte van 45 graden is geweest. De nieuwe brug is in zoverre zeer modern, dat ze nu ‘ophaalbrug’ wordt genoemd met een geavanceerd electrisch mechanisme. Aan de Breedpadzijde is een tandraderensysteem, gekoppeld aan een contragewichtenstelsel, alles verdekt ingebouwd in een betonnen kelder. De beveiliging is opgeschroefd naar een slagboomconstructie aan de Breedpadzijde. De hekwerken (bovenbouw) zijn gemaakt in de smederij van de firma Groothoff aan de Schansterkant van dezelfde Heerenwal. Aan de Heerenwalzijde van de nieuwe brug is de beveiliging dan toevertrouwd aan de draaibare hekwerken, die handmatig door de brugwachter gesloten moeten worden.

Tijdens de bouw van de brug begin 1935 wordt aan de kant van de Veenscheiding op het Breedpad ter vervanging van de houten werkplaats van de brugwachter een nieuw brugwachtershok geplaatst. Die plaats blijkt strategisch minder geschikt. De brugwachter moet zowel de schepen in de Veenscheiding als die in de Heerensloot kunnen zien aankomen. Met een volledig nieuw gemetseld hok met uitzicht op beide aanvoerroutes - geplaatst aan de oostkant van de brug op het Breedpad - wordt dat doel wel bereikt.

D.M. van der Woude, journalist bij het Nieuwsblad van Friesland, verwoordt het algemene gevoel van de Heerenveners en plaatst in de krant van zaterdag 5 juli 1935 t.g.v. de opening door burgemeester Falkena terzijde gestaan door de meisjes Geertje en Corrie Comello, o.a. een strofe met de volgende rijmdichtregels:

 ...Maar nu is het leed geleden, Er ligt daar een nieuwe brug, ...

 ...En we wenschen ‘t “Schilderijtje”, - ‘t Oude brugje - nooit terug! ...

Die nieuwe brug heeft een breedte tussen de leuningen van 4.50 meter en een doorvaartwijdte van 7 meter. Een aanzienlijke verbetering. De Heerenwal heeft nu een échte brugverbinding met het Breedpad, ook geschikt voor vierwielig motorisch verkeer.

Brugwachter-schoenmaker Gjalt Keimpema is met pensioen, maar hij mag wel op Heerenwal 1 blijven wonen. Dat ‘lytse húske’ staat spijtig genoeg niet op deze foto, maar op Hip-Time 29 heeft U daar al kennis mee gemaakt. Na Keimpema’s vertrek naar Franeker in april 1950 en die van zijn huishoudster Wemke Prakken op 13 oktober 1951 naar Oudehorne wordt het huisje afgebroken. Als brugfunctionaris pacht de 54 jarige A.J. Elsinga, oud-varensgezel,  de inning van de bruggelden van de nieuwe brug met ingang van 5 juli 1935 voor de periode tot 1 januari 1938. Hij krijgt daarvoor o.a. een instructie van 11 artikelen (dossier 315.1 van het secretarie-archief). Het te heffen tarief voor een doorvaart mag 10 cent bedragen.

De veranderingen in het aanzien van het eerste huis van de Heerenwal zijn door de vergelijkingsmogelijkheden minder spectaculair, maar het meest opvallende is, dat de boom (leilinde) is verdwenen. De reden zal zijn geweest, dat bij het verleggen van de route over de Veenscheiding de boom als een hinderlijk obstakel wordt ervaren. Duidelijk is wel dat de op oudere foto’s aanwezige houten hokken ten zuiden van het pand en aan de wal van de Veenscheiding ook zijn verwijderd. Nu is het zicht op de witte muur onbelemmerd en er lijkt een kastje te hangen met reddingsmateriaal of is het een ordinaire reclame-uiting?

De voorgevel van het pand, waar in c. 1936 het huisnummer 2 aan kleeft, wordt dan nog wel bewoond door de wed. J. Post-de Groot en haar inwonende zoon W. Post, die net als zijn vader het kleermakersambacht uitoefent. Tegelijk is dat het adres van de groentekoopman Joh. J. van der Laan, die in Van der Schaar's Advertentieblad van 16 mei 1935 meldt: "Opening vrijdag 17 mei van de nieuw ingerichte zaak in groenten, fruit, aardappelen en visch op Heerenwal A 2"

Spijtig is het dat door het plaatsen van een grote etalage met deur de gevel architectonisch in onbalans of in disharmonie is geraakt en de verhoudingen ernstig zijn verstoord. Ook het pand met nr. 3 heeft een dergelijke ingreep ondergaan met iets minder desastreuse effecten. De noodzaak daarvoor moet zijn gelegen in de economische sfeer, die “De Goedkoope Winkel” heeft doen ontstaan. We constateren een brede gevelbalk met grote aansprekende letters. Heeft de daar wonende en werkende houtbewerker B. Huisman daarin de hand gehad ? Een verkoopboekje van notaris J.W. Schippers laat weten op woensdag 10 november 1937 in het Hotel Groen een provisionele veiling te organiseren voor de familie S.H. van de Laan (veehandelaar en oud-bewoner) van een woon-en winkelhuis, met daarachter een grote schuur met stalling op een perceel van 3 are 78 centiare. Beneden zijn een winkel, tussenkamer, achterkamer, gang, kelder en keuken; boven twee kamers en een zolder.  Gezien de verdere ontwikkelingen op dit adres moeten we aannemen, dat Berend Huisman de koper van dit perceel is geworden.

Het grote pand van de vroegere ‘Sociëteit De Eensgezindheid’ is op deze foto weer in gebruik als kantoor van de Raad van Arbeid na een tijd op de Verlengde Dracht (Burg. Falkenaweg 6, later afgebroken voor de doorbraak van de Koornbeursweg) te hebben gezeten en waar inmiddels vanaf 24 december 1934 als ambtenaar Gabe van der Zwaag zijn werkzaamheden verricht. Op 2 december 1940 verhuist hij. De gevel is nog in dezelfde staat als op de foto uit 1910, omdat meelhandel IJme Kuiper nog geen zeggenschap heeft over het uiterlijk van het pand. Die verwerft hij pas in 1940. Hij vraagt op 30 oktober - en krijgt practisch per omgaande - vergunning voor de verbouw van het pand tot pakhuis voor meel en verandering tot woning. De nieuwe voorgeveltekening wordt door bouwmeester R. van der Wijk van de Parallelweg grondig gewijzigd (Bouwvergunning 123-40). Minstens zo ingrijpend is datgene wat er achter het pand gebeurd. Een gigantische ‘platte doos’ van ca. 18 bij 17 meter maakt de eertijds grote tuin tot een ‘tuintje’. Er blijkt voor het hele plan fl.8170,- mee gemoeid.

Zowel IJme als vader Berend Jan zetten er zich ook te wonen en wel op 1 maart 1941. Vanaf die tijd tot 2010 heeft de pui de kwalificatie ‘monumentaal pand’ niet kunnen waarmaken. De grote ‘garagedeur’ heeft misschien rijkdom gebracht aan de meelhandel, maar culturele ‘armoede’ aan de Heerenwal. Gelukkig is dat nu weer rechtgezet door aannemer Siebenga in opdracht van de nieuwe eigenaar. Chapeau !

Ondanks heel veel vergrotingsopties zijn we er niet in geslaagd de tekst te lezen op het zwarte bord met witte letters aan de gevel van het pand van de Raad van Arbeid. Ja, onze nieuwsgierigheid gaat ver, zelfs zo ver dat we ons afvragen wie die sportieve pedaleuse is, die weet dat de brug door haar alleen gebruikt kan worden en door haar weghelftkeuze laat merken van de voorsorteerregel weet te hebben. Ze wil het Breedpad opdraaien !

2013, maart 3 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME Magazine 27                                             

Waarom is deze foto zo speciaal ?   Allereerst omdat het zich natuurlijk bevindt in het Museum Willem van Haren. In het fotoarchief onder nr. 265. Bovendien is het gemaakt met een telelens met als voordeel dat je objecten ogenschijnlijk dichter bij je netvlies brengt, maar met als nadeel dat de noodzakelijke dieptewerking bij dat proces wel eens wat in de verdrukking komt. Wel weer speciaal is het dat een van de “Drie Gebroeders”, dus één van de Muntflats in de Greiden net aan de andere kant van de spoorlijn dit uitzicht mogelijk maakt. De straat de Munt is aangelegd in 1970 en dat houdt in dat deze foto een relatief jonge foto is. De fotograaf is helaas niet vermeld bij het documenteren. Je mag dan aannemen dat het niet bekend is gemaakt. Het zal voor de datering een ‘leuke’ klus’ zijn om de bouwvergunningen voor de verschillende dakkapellen van de Badweg op te zoeken en dan de foto nader te dateren. Wie voelt zich geroepen ???  (zie aanvulling onder deze tekst)

Natuurlijk zijn enkele typisch Heerenveense skyline-objecten zeer goed te plaatsen zonder uit te hoeven leggen, waar ze precies zich op de foto bevinden. De Rooms-Katholieke kerk met de twee torens, waarvan de klok de tijd aangeeft (12.10 uur of 14.00 uur) en Crackstate zijn de bekendste, maar ook goed herkenbaar is het Posthuis-complex.

De kijkrichting is dus duidelijk naar het noorden.

De huidige bewoners van het straatje op de voorgrond zullen geen enkele moeite hebben met het plaatsen van dit beeld. Het is het middendeel van de Badweg - van rechts naar links de huisnummers 65/63, 61, 59/57 en dan terugspringend van de rooilijn: nrs. 55, 53, 51, 49, 47, 45, enz. We zullen nu niet zover gaan, dat we de klinkerstraat Badweg weer gaan uitgraven om de situatie van omstreeks 1913 terug te krijgen en het slechts mogelijk is geweest over een brugje in het Breedpad het molenterrein te betreden of langs het voetpad langs de oostkant via de ‘Skeane brêge’ bij de Inktpot op het zuidelijker terrein te komen. Gelukkig hebben we nog een tastbaar restant van wat ooit tot de Badweghaven gerekend mag worden. Het deel naar de Veenscheiding - ook wel houthaven genoemd - is gedempt vóór 1933, want de nieuwere huizen aan de westkant van de straat zijn van 1934 en later. 

Het huis links met de langgerekte dakkapel aan weerskanten van de schoorsteen met twee pijpjes staat op een plattegrondkaart van 1968 aangegeven met het huisnummer 32. Het staat aan de westkant van de Badweg net voor het pad dat naar de nieuwbouw van Bouwlust aan de spoorsloot gaat. In 1938 staan daarvoor in het adresboek de volgende bewoners ingeschreven: A. Weda, huisschilder; J.I. Weda, huisschilder, en mej. Th. A. Weda, onderwijzeres. In 1934 kent het adresboek dit huisnummer nog niet. De Weda’s wonen dan nog op numero 69. Als bouwjaar voor nr. 32 wordt door de woningkaart 1937 aangegeven. Albertus Weda overlijdt op 29 november 1939, maar zijn weduwe blijft er nog tot 1958 wonen, vermoedelijk mede door het onderdak geven van kostgangers. Dan komt volgende bewoner Jacobus Hamstra, die in 1975 ruimte maakt voor Dirk Bollema.

De oneven huisnummers aan de oostkant van de Badweg zijn van oudere datum. Badweg 39, 41 en 43 zijn gebouwd bij bouwvergunning van 30 mei 1904 gebouwd door timmerman Kerst Harmens Fokkema, als ‘werkmanswoningen’ op het terrein waar eerder de ijskelder van de heer Taconis op ‘Bouwlust’ heeft gestaan. De eerste huurders van dit drietal ‘werkmanswoningen’ zijn geweest: Tooi, Krul en Vrind. Vanaf huisnummer 45 tot en met 59 zijn allen gesticht in het kadastrale dienstjaar 1900. In veel van deze huizen heeft ook Fokkema de hand gehad. Koopman en ‘huisjesmelker’ Pieter Adams Korf is steeds als investeerder te vinden op plaatsen, waar flink gebouwd kan worden. Op de Badweg koopt hij van Van der Sluis een stuk weiland, splitst dat in 1901 en levert een viertal huisjes met erf af, praktisch tegenover de houtzaagmolen van Siebenga. De huisjes staan twee aan twee met de rug tegenelkaar. Gelijk na de oplevering gaan ze in de verkoop. Ook nu is het Kerst Harms Fokkema die eigenaar wordt. Deze vier hebben de nummers 63 (W), 65 (O), 67 (W), 69 (O).

Eigenlijk ligt de belangrijkste impuls voor het ontstaan van de huizen aan de oostkant van de Badweg bij een initiatief van de Coöperatieve Werkliedenvereniging “Werklieden Bouwlust”. Deze coöperatie wordt opgericht op 8 april 1879 als bouwvereniging. Zij komt in 1882 in het bezit van een stuk weiland van 72.68 are, die koopman Johannes van der Sluis wil verkopen en waar ze een terrein voor een complex van 10 woningen aanleggen. Per stuk moeten die ca. 1000 gulden gaan kosten. Op 16 januari 1883 sluiten Lucas Bunt, Pieter van der Wind en Rinze Comello, als voorzitter, secretaris en penningmeester van de Coöperatieve Vereniging een obligatie met hypotheek voor fl.8500,- af bij Mr. Hans Willem de Blocq van Scheltinga te Oranjewoud. Notaris J.W. Sluiter mag de acte passeren.

Met een systeem van ‘huurkoop’ kunnen de leden van de coöperatie eigenaar worden. De percelen met de huisnummers 11 tot en met 33 zijn de percelen waar het om gaat. Goed geteld zijn dat er geen tien, maar twaalf. De volledige bouwstroom onder één dak heeft heel lang de naam van de coöperatie in een contrasterende kleur dakpannen gekenmerkt. Vanuit de trein heeft dat een bijzonder beeld opgeleverd: 

W E R K L I E D E N   B O U W L U S T .  Op luchtfoto nr. 46239 van KLM Aerocarta in ‘Oud Heerenveen vanuit de lucht’ zijn daarvan nog delen van letters te zien. Wel een flinke vergroting gebruiken, want door de uitbreidingen met dakkapellen is dat moois grotendeels verloren gegaan. En dan spreken we nog maar over het jaar 1956 !

Het complete bouwplan heeft landelijke bekendheid gekregen. Eerst in 1890 in ‘Beoordelend Overzicht van de Maatschappij tot Nut van ‘t Algemeen: “De Arbeiderswoningen in Nederland”,  Amsterdam, Dec. 1890, pag. 61-63’. En in “Friesland en de Woningwet 1902-1912”, door Th. van Welderen baron Rengers en J.H. Faber, 1913, Heerenveen (blz. 55).

Tenslotte zien we nu op deze vogelvluchtfoto het essentiële verschil tussen de sterk gepersonaliseerde woningen van de  Badweg, die onder invloed van ‘eigen bezit’ een geheel eigen ontwikkeling hebben doorgemaakt. Daar tegenover staat de uniforme doorzonwoningen van de Commandeurstraat, die aangelegd zijn door de Bouwvereniging en waar weinig speelruimte voor de bewoners is toegestaan om serres aan te bouwen of dakkapellen te construeren. De straat wordt aangelegd in 1955/1956 en de huizenblokken verschijnen uiteraard in de jaren daarna.

2012, september 15 - wibbo westerdijk - hip-backup    

REACTIE

op de onzekerheid over datering komt op 11 maart 2013 van oud-bewoner van de Badweg: Klaas de Jong.

Hij is er van overtuigd, dat de foto van ná 1975 moet zijn. Hij voert als bewijs aan dat de woning op Badweg 43 met platte dak (achter nr. 32) geen schoorsteen meer heeft. Hij heeft zelf tot juni 1975 met zijn ouders in woning 43 gewoond en toen stond de schoorsteen aan de zuidelijke zijkant achter het schuine dak. Zeg maar: van voor naar achter de woning aankijkend in het midden aan de rechterkant.

Zijn vader Roel de Jong heeft in 1975 het huis verkocht aan Sjoerd van der Wijk, die met de renovatie de schoorsteen heeft verwijderd. Als tweede argument attendeert Klaas de Jong op het niet meer aanwezig zijn van antennes op de daken omdat begin jaren 80 de kabeltelevisie in Heerenveen is ingevoerd. (De officiële ingebruikname van Centrale Antenne Dienst was op 31 oktober 1980.) Het antennepark is toen behoorlijk van de daken verdwenen. Rond 1986 woonde hij zelf op Badweg 18 en toen is de Badweg herstraat.  De afrondende conclusie van Klaas de Jong is dus dat de foto van omstreeks 1986 moet zijn. Wij delen die logica met hem en bedanken hem voor zijn bijdrage aan deze rubriek.

Noot: Met een rode pijl is de plek gemarkeerd waar de schoorsteen heeft gestaan.

2013, maart 14 -wibo westerdijk-hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 7

Het gebied waar de gemeente Aengwirden zijn derde ‘Stratenplan’ wil realiseren biedt kort na 1934 nog een sterk

agrarische aanblik. Het eerste plan is in 1924 gerealiseerd en het tweede in 1928/29. De trambaan krijgt een betere baan buiten om het centrum van de plaats en voor de Schouwburg en de Rooms-katholieke kerk komt er bouwgrond.

Op deze prachtige skyline-foto vanuit het noorden van de gemeente Aengwirden ziet U het tracé van de trambaan gemarkeerd door witte palen met een onderling gelijke tussenafstand. De hoogtepunten van de horizonmarkering zijn er allemaal nog òf nog maar net: de watertoren, het torentje van het postkantoor (beide uit 1914), Crackstatetoren (1648), de kerktoren van de N.H. Kerk van Schoterland (1859) en de beide torens van R.K.-kerk (1934). Spijtig dat de wieken van molen Welgelegen buiten beeld zijn gebleven. Gelukkig compenseert de majestueuse bomenpartij rond Mariënbosch dit gemis.

Het karakteristieke monument van de dertiger jaren als kenmerkend exempel van baksteenarchitectuur - vormgegeven door Heerenveens architect C.J. Wierda - mag gerust dominant worden genoemd, maar wordt door kenners qua bouwstijl in evenwicht genoemd met de daarachter opdoemende R.K.-kerk. Iets meer naar links bedekt de constructie van de gevangenis-achtermuur de minstens zo opvallende dubbele tuitgevels met daar bovenuit het transparante koepeltorentje van Crackstate. Verrassend is het te zien dat de Krugerkade, de Kleine Kerkstraat en Lanenburg eigenlijk volledig aan het zicht zijn onttrokken door een muur van groen. Het eerstvolgende drie verdiep- ingen hoge gebouw moet - gezien de omvang - hebben toebehoord aan het Heerenlogement, hoek Dracht- Haringspad. Met het langgerekte witkleurige pand, zo op het oog een huizenrij bestaande uit meerdere woningen, hebben we enige moeite om deze te benoemen. Voor de sociale huurwoningen aan de Pastoriestraat, die de Bouwvereniging Aengwirden in 1920/21 bouwde, staan ze niet oostelijk genoeg. Kleine Kerkstraat, misschien ?

Wanneer we geloof hechten aan de berichtgeving in de krant dan moet in het landschap een aantal loodsen staan, die in 1933 zijn geplaatst ten behoeve van de Zuid Friesche Tuinbouwvereeniging. Staan ze er ?

Deze keer is de fotograaf - ongetwijfeld ook nu weer Philippus Weijer - nog laat in de middag op pad geweest, getuige de lange schaduwen van de koeienlijven, maar zichtbaar is ook dat de noordelijke wand van schouwburg en gevangenis nog flink belicht worden. Net als de noord-westelijke gevels van de Katholieke kerk en de Watertoren.

Weijer is - gezien de loop van de sloten of wijken op de voorgrond - ver in de richting gegaan van het voormalige arm-en ziekenhuis. Mogen we aannemen, dat het hier ook weer gaat om de koeien van leden van de familie Bouwer, veehouders op de Paul Krugerkade nr. 16. Jacob Sytzes Bouwer (1872) en zijn zoon Auke - genoemd naar grootvader Ybema uit Ferwoude - bevolken in ieder geval beide het Adresboek 1934 op dit adres.

2012, april 26 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 11

Dirk Aartsma schrijft op 8 october 1968 vanuit Ede aan Douwe en Siets Miedema als reactie op het verschijnen van het fotoboekje ‘Heerenveen in oude ansichten’ (blz. 60): “Toen wij jongens waren, stond daar een houten hek”. Dirk Christiaan is geboren op 7 juni 1895 als zoon van journalist Aart Aartsma van de Hepkemakrant.  Dirk woont zelf op het verbrede deel van de Dracht vlakbij de Koornbeurs en gaat dagelijks als scholier langs deze oprit van de boerderij van Marten Leistra. Dirk heeft tot 1908 de loop moeten maken naar het schoolgebouw aan de Oude Kerkstraat. Deze boerderij heeft - ondanks zijn schuilkerkimago van de achteraflokatie - een bepaald rijke geschiedenis. De eigenaresse mevr. de wed. Grovestins-van Haren, die zelf woont op ‘Grovestinsslot’ of ‘Oenemastate’ is betalingsplichtig voor het vee op deze boerderij, in de Reëelkohieren onder nr. 29. Zij laat daar het vee beheren door Sijtze Geerts, die overigens in 1751 een nieuw bestaan vindt in ‘t Meer, doch in 1754 als zetboer terugkeert. Mevrouw heeft een nieuwe plaats laten zetten, die volgens oude kaarten met het front naar het zuiden stond. Tot 1771 - het jaar van overlijden van Catharina van Haren, wed. van Jan Sirtema van Grovestins - verzorgt Sijtze Geerts daar 14 koeien, 9 rieren en 2 paarden. Erfgenaam W.A. Sirtema van Grovestins, die een betrekking aan het Hof in Den Haag heeft,  blijkt geen belang in een zetboerderij in Heerenveen te hebben. Hij verhuurt de boerderij aan Yzak Dirks (een boer uit Akkrum), die het wat groter aanpakt en direct al 20 koeien, 10 rieren en 2 paarden houdt. Deze boer heeft een beangstigende ervaring, die aangrijpend wordt beschreven in de krant van 1774:

"Heerenveen, den 23 Augustus. Gister nademiddag tegens 4 uur ontstond, in den Schuur der Boere Huizinge van den Hoog Ed. Wel Geb. Heer Grovestins, door het extra sterk Broeyen van het hooy, Brand, edog door vigelantie der Ingezetenen, en dat van zommigen niet zonder Levensgevaar, wierde de Vlam door natgemaakte Dekens, van tyd tot tyd gedempt, als wanneer men in het Hooy splitten, en een groot gedeelte (genoegzaam verbrand) Hooy buiten de Schuur droeg en met Water bluste. De grote Iever, waarmede men tot den Morgenstond, dusdanig werkzaam was, is van dat gezegent gevolg geweest dat niet alleen de Boere Huizinge en Schuur is bewaart, maar een groot gedeelte van dit aanzienlyk Vlek, uit een dreigent gevaar, door des Heeren Goedheid is geredt."

Dankzij de rubriek "Ut 'e Lapekoer" van D.M. van der Woude van 31 januari 1974 "Buigend voor de adel" en de sub-titel "Veel ijver bij blussing" kunnen we ons daarin verplaatsen.

Yzak Durks wordt in 1803 opgevolgd door ‘grutboer’ Frans Hendriks Pasma, die naast de 20 hectare om de boerderij ook buiten de plaats Heerenveen land huurt, wel tot een bedrag van 730 gulden.  A. Taconis geeft daarvoor in 1960 een equivalent van 7000 gulden huur. In 1832 verkoopt W.A. Sirtema van Grovestins de plaats aan houthandelaar Hermanus Hiddinga. Door vererving komt het tenslotte in handen van Leonardus Ypey, wiens zoon Haro Caspar Ypey, consul der Nederlanden in Nice, de zathe en landen in 1931 na veel onderhandelen aan de gemeente Schoterland verkoopt. Dat zijn immers de jaren, dat Heerenveen sterk bezig is te expanderen !Inmiddels heeft Pasma in 1831 zijn huur be-eindigd en worden de namen genoemd van Frederik Joustra (1832-1836), en Klaas Freerks Boonstra (1836-1840). In 1841 zit er vervolgens Uiltje Johannes de Haan, die er tot 1879 blijft. ‘Uiltjeboer’ maakt de brand mee en collega-boer Sierdsma uit Rotstergaast schrijft in zijn dagboek van maandag 13 oktober 1851: "Des morgens is de boerenhuizinge te Heerenveen bewoond door Uiltje J. de Haan afgebrand."Bij de herbouw in 1852 - waarbij het woongedeelte wordt gericht op de Dracht - metselt men naast de voordeur een eerste steen in, die na de afbraak in 1958 met medewerking van de Directeur van Gemeentewerken een plaats in de Oudheidkamer heeft gekregen. Dat steentje heeft als tekst: “CORNELIS BIJL / OUD CIRCA 8 JAAR / HEEFT AAN DIT / GEBOUW DE EERSTE / STEEN GELEGD, / IN 1852.”( zie foto onder dit artikel) Voorzover we hebben kunnen achterhalen is Cornelis het zoontje van Jochem Harmens Bijl, slager te Heerenveen, en Sjieuwke Syttes Hoeksma. Hij is geboren op 29 maart 1844. Waarom juist hem de eer te beurt valt om die handeling te mogen verrichten blijft nog in het duister.

In 1879 doet de gemeente Schoterland een eerste poging om de boerenhuizinge met schuur en grond aan de oostzijde van de Dracht aan te kopen van de wed. IJpeij-van Panhuijs. De gemeente vraagt 2 ha grond voor fl.6000,- per ha, en biedt zuidelijker gelegen ruilgrond aan plus nog fl.10.000, - voor verplaatsing van de boerderij, maar de weduwe laat zich niet vinden. In plaats daarvan sluit zij een contract af met Marten Douwes Leistra, die in mei de ‘Boerehek’-plaats (no. 146) betrekt om er meer dan 30 jaar te wonen. In 1903 tijdens de hooiing in juli overleeft hij een trap van een paard tegen de heup, welke gelukkig bevredigend geneest. Als in juni 1908 in Heerenveen het Landhuishoudkundig Congres gepaard gaat met allerlei feestelijkheden krijgt Leistra de ingang voor de tentoonstelling door ‘de Boerehekke’ over zijn erf. De feestelijkheden zijn op het Gemeenteplein, dat met een bruggetje verbonden is met het tentoonstellingsterrein.In 1914 gaat M. Leistra naar Aengwirden en wordt hij opgevolgd door R. Veenhouwer, wiens zoon Jan in diens voetsporen treedt. Ook deze krijgt te maken met aktiviteiten voor de Heerenveense bevolking op zijn weiland achter de gasfabriek. In 1920 ter opluistering van de winkelweek wordt dat gebruikt als opstijgterrein voor de ballon van het echtpaar Boesnach.De teloorgang van deze boerderij wordt versneld als de gemeente Schoterland begin jaren dertig een onteigeningsprocedure opent. Eerst wordt er ruim 17 hectare toch door een minnelijke schikking verworven en later nogmaals terreinen langs de Rijksstraatweg (Verlengde Dracht). Een en ander leidt bovendien tot een huurvermindering voor Veenhouwer. Deze moet zelfs toestaan dat er 25 vierkante meter op zijn erf wordt bestemd voor een transformatorstation van de P.E.B. Jan Veenhouwer gaat in 1947 emigreren naar de U.S.A. Als laatste boer komt Dirk Bakker uit Rottum, die er vier jaar heeft gewoond en toen naar Nieuweschoot is vertrokken. De gemeente had zo langzamerhand alle land voor woningbouw opgekocht. Van de oorspronkelijke 36 hectare die Frans Pasma gebruikt, zijn er onder Dirk Bakker nog maar 12 over. De laatste bewoner - althans volgens woningkaart en adresboek 1954 - is geweest voor Dracht no. 43 zekere opperman Albert Mulder. Hij heeft er nog gewoond vanaf 9 september 1951 tot 10 november 1958. Volgens een mondelinge mededeling van een buurtbewoner is een deel van de woning ook gebruikt als kantoor voor gemeentelijk bouwkundig toezicht o.d.  In januari 1959 valt - volgens de woningkaart - voor de boerderij het doek definitief: het wordt afgebroken. De Minckelersstraat wordt doorgetrokken vanaf de Sieversstraat naar de Dracht. De ‘hikke’ was jaren daarvoor al weggehaald.

Terug naar de foto vragen we ons af: wie zijn toch die kleuters bij het hek ? Frits Klein (1924) vertelt zonder enige aarzeling, dat het jongetje zijn jongere broer Willem (1928) is.  Een jaar of drie-vier oud en stoer op klompjes ! Als dat het geval is dan zal de foto gedateerd kunnen worden op c. 1931-1932. Het meisje kan het dochtertje Tine Louisa (geb.  5 aug. 1929 Heerenveen) zijn van de familie Veenhouwer. En is de vrouw op de achtergrond een bezorgde moeder (mevrouw Klein of mevr. Veenhouwer) of misschien toch de vrouw van banketbakker Pieter Regnery. De familie Klein woont sinds 7 mei 1931 tijdelijk in op de Dracht 45 (bovenwoning) bij de Regnery’s, in afwachting van hun huis aan de Thialfdwarsweg in Aengwirden. Regnery staat in het adresboek 1927. Veel later in 1949 staat banketbakker Oege Ruardi er als zodanig in en tot de verandering van bestemming komen we ook nog enkele keren de banketbakker Gerardus van den Bosch tegen als gebruiker. Aan de andere kant van de ‘Boerehek’, waarvan we hier enkel de zuidelijke zijmuur (met sporen van een of andere reclame-uiting, zo te zien) in beeld krijgen. Bij het maken van de foto is W. Tuinstra filiaalhouder voor eigenaar Johan P. van der Kam. Hij zwaait de scepter over een winkel met de pakkende naam “De Vergulde Hoed”. Een andere en eerdere prentbriefkaart, met datumstempel uit 1917, onthult delen van de tekst op die zijmuur. Met het woord “VESTA”  en de associatie Verzekeringsmaatschappij te Arnhem zal ‘JOH....’ van der Kam te ‘HEER.......’ mogelijk met ‘STEED........’  zijn inkomsten met een verzekeringsportefeuille gunstig hebben willen beïnvloeden (?)( zie foto hieronder) Ook met Willem Tuinstra heeft de familie Klein een band in de vorm van een familieband. De moeder van Frits en Willem is namelijk Baukje Tuinstra (geb. 28 febr. 1898 te Sneek). Na overname van het bedrijf in 1934 door de N.V.  P. van der Schaar’s Kleermakerij gaat directeur Harmen Kremer zich meer specialiseren in herenkleding. Na 1968 vestigt zich op hetzelfde perceel in een compleet nieuw pand schoenenzaak Van Haren.

 

 

2012, mei 27 - wibbo westerdijk - hip-backup

---------------------------------------------

 HIP-Time 0  

   HIP-TIME MAGAZINE 87                           

Dat is ongetwijfeld de medeverdienste van de directeur van damesvereniging Linze de Jong, tevens gymnastiekleraar van de Heerenveense scholen en Bondscommissaris. Bovendien is hij ook nog president van de turnverenging ‘O.D.A.’ in de Knijpe, één van de mededeelnemers.

Uit het hoge objectnummer 12747 van de fotocollectie van het Museum Willem van Haren is geen enkele conclusie te trekken, behalve dat het pas laat is toegevoegd aan de volledige collectie van het museum. Verzamelaar-eigenaar is geweest de voormalige conservator van de Oudheidkamer Heerenveen de heer Leo Leenes, wiens erfgenamen hebben besloten zijn verzameling in langdurige bruikleen af te staan aan het museum Willem van Haren. In de registratie van die Leo Leenes-collectie heeft het de code met nummer ‘LL 1299’ gekregen. Het uiterlijk van de foto vertoont een lichte verkleuring tussen linker en rechterhelft. De ene helft suggereert een sepiakleurige opname en de andere een zwart-wit beeld. Het formaat van 13.6 bij 8.7 cm wijkt nauwelijks af van de standaardmaten uit die vroege periode van haar ontstaan.

Topografisch worden we zeker niet teleurgesteld over dit redelijk duidelijke beeld. Er zijn zeer weinig opnamen vanuit dit perspectief genomen, zodat we in ieder geval op de achtergrond de toegang naar de centrumbegraafplaats mogen veronderstellen. Duidelijk is in ieder geval een gevel zichtbaar behorend tot het gasfabriekcomplex. Daar bovenuit zien we de contouren van een gashouder.

Langs deze straat staan van achteren naar voren eerst het meest zuidelijk lokaal van de 1e Hollandse of lagere school (de dwarse bouw uit 1907/1908), en daarna de in 1882 bijgebouwde twee lokalen van de Mulo-school (meer uitgebreid lager onderwijs), resp. voor 24 en 34 leerlingen. Deze zijn via de noordelijke muur verbonden met de in 1875 gestichte (en in 1890 verhoogde) oorspronkelijke Muloschool, waarin plaats is geweest voor maximaal 60 leerlingen. Vervolgens als afsluiting van het scholencomplex trekt de hoofdonderwijzerswoning van twee verdiepingen architectonisch sterk de aandacht met de naar het plein gerichte ronde hoek met raam, zoals er in Heerenveen ook op andere plaatsen bouwwerken zijn tot stand gekomen (pakhuis aan het eind van de Munnikssteeg) en het zuidelijke hoekpand van de Stationsstraat met de Heerenwal. In de laatste is zelfs kenmerkend geworden de ronde deur. Eerlijkheidshalve moet worden vermeld, dat in de ontwerptekening van 1875 wel de ronding in de beide verdiepingen van de hoofdonderwijzerswoning staat, doch niet het - later aangebrachte - raam.

Barend Cornelis Post als hoofd der (mulo)school no. 1 woont hier in 1916. Hij is op 10 oktober 1907 benoemd, komend uit Delfzijl, als opvolger van Jean Nicolas Joly, die naar de stad Groningen is gegaan. Van 1 september 1875 tot 16 januari 1904 heeft Thomas Kuijper de muloschool geleid als hoofd, maar heeft tenslotte de school moeten verlaten wegens een niet-eervol ontslag.

Over de verbindingsmuur tussen de hoofdonderwijzerswoning en het voormalige postkantoor is bij voorbereidingen voor de aanbouw van de serre in juni 1894 sprake van een incidentje.  Deze schutting staat op de plantekening precies in het verlengde van de serre, maar het blijkt dat daarmee het uitzicht van de onderwijzerswoning door het ronde hoekraam wordt belemmerd. Door die muur 75 centimeter verder naar achteren te verplaatsen is het probleem opgelost.

In de bovenwoning van het postkantoor - u ziet een vrouwelijke vertegenwoordiger van de familie op het platte dak van de serre - woont in 1916 de familie Lieuwe Houkes, concierge belastingkantoor. Is het denkbaar, dat de vrouw van de bewoner van het bovenhuis (met witte blouse) in de deuropening staat van het kantoordeel van het gebouw of moeten we denken aan een werknemer, die op zaterdagochtend niettemin haar dienst vervult voor de inspecteur ? Ziet U al die prachtige kenmerkende houten blinden aan de buitenzijde van de ramen om de zon te kunnen weren ? U ziet ze zowel in geopende als in gesloten toestand.

Rechts kunnen we nog een klein stukje waarnemen van het gemeentehuis van Schoterland (Oenemastate), waar de zaal achter het halve venster zeer lang de functie van raadzaal heeft gehad. Op een foto uit 1934 als de Schoterlandse Raad voor het laatst in dat vertrek in die samenstelling vergadert, hangt aan de zuidmuur van dit oostelijke vertrek de op linnen met olieverf geschilderde allegorische voorstelling van een jonge vrouw met de linkerborst ontbloot en gehuld in een wit geplooid kleed met daaroverheen een lichtblauwe mantel. Ze heeft in de linkerhand een sleutel en haar rechterhand steunt op een schild met het wapen van de grietenij Schoterland. Aan haar voeten sandalen en in het donkerbruine haar een paarlen snoer.  Rechts van haar bevindt zich een vrouw in grijze kledij, met golvende mantel. Op het hoofd een helm met o.a. witte struisveren. Links op het schilderij Mercurius en een vrouw met lauwertak in het haar. In de rechterhand heeft ze een turfsteker (spitter), aan haar voeten enige turven. Voor het bordesje een weegschaaltje. Rechts drie kinderfiguurtjes. De bovenste twee houden een ovaal schilderij vast waarop een grisaille (een schilderwerkje waarbij Franck alleen met tinten grijs op grijs werkt)van een vrouwenfiguur met zwaard in de rechterhand. Het kinderfiguurtje leest in een opengeslagen boek, waarin wetsartikelen. Het doek van Christoffel Fredrik Franck stamt uit de actieve periode van Franck, die leeft van 1755 tot 1816. Het doek wordt in 1881 aangeboden door de douarière van Sminia aan de gemeente Schoterland, welke het met graagte accepteert. Thans is het één der historische pareltjes van het museum Willem van Haren, welke reeds meerdere jaren in de vaste presentatie heeft gehangen.

Nieuwsgierig zijn we ook nog naar de persoon rechtsvoor op deze foto, die stellig niet de standaard pet, strohoed of bolhoed draagt. Het lijkt heel erg veel op een militaire ‘sjako’. Zou hij zijn verlof benutten om zijn liefde voor het turnen te voeden of is zijn geliefde één van de deelneemsters ? Wij willen het graag geloven !

Uit het uitgebreide verslag in de Hepkemakrant pikken we de ‘krenten’ om aan te geven, dat het een heel grote gebeurtenis in die julimaand is. Al vroeg op de dag biedt de Dracht al een feestelijke aanblik. Voor het mooie terrein van Thialf en de indeling daarvan is de krant uiterst complimenteus. Om 1 uur stroomt het schoolplein vol met kinderen, die meedoen aan de demonstraties, met juryleden, leden van feestcomité, gewestelijk bestuur, technische commissie, afgevaardigden van zustergewesten en turnverenigingen. De stoet begeeft zich eerst naar het gemeentehuis van Aengwirden, waar de ‘officials’ door het dagelijks bestuur van de gemeente zullen worden ontvangen. Gastheer is burgemeester J.A. Drijber, die overigens nog maar kort die functie vervult maar in welgekozen bewoordingen o.a. de jubilerende vereniging “W.I.K.” (Willen Is Kunnen) verwelkomt. De heer Plet, voorzitter van Vreemdelingenverkeer en feestleider, dankt het bestuur voor het officiële cachet van deze betoging. Linze de Jong, voorzitter van het gewest Friesland, en de heer Luitingh, namens de Bonds-Technische-Commissie van het N.G.V., bevelen de belangen van de lichamelijke opvoeding van de jeugd aan bij het gemeentebestuur. Deze plechtigheid wordt besloten met het drinken van de erewijn en een toost op het Gymnastiek Verbond.

Het programma op het terrein voor die zaterdag bevat de demonstraties door de schoolkinderen en het spelen van de korfbalwedstrijden door de teams van “Tijnje”, “U.d.I.” van Warga, “Olympia” van Franker, “W.K.” uit Jubbega en “Stânfries” van Gorredijk. De zesde beoogde deelnemer - de Sneeker Gymn. Vereniging - is niet verschenen. Zondags gaan de wedstrijden verder. De ere-avond in het Posthuis staat ook voor een deel in het teken van plechtige toespraken en onderscheidingen. De V.V.V. en het gewest Friesland wensen ‘W.I.K.’ geluk met haar tweede lustrum. De bondsvoorzitter Joh. Heijnen biedt een krans aan namens het N.G.V.  Zelfs de beschermvrouwe de gravin van Limburg Stirum-de Blocq van Scheltinga schenkt een keurig bloemstuk en de verzekering dat ze steun zal blijven geven in de toekomst. De presidente van ‘W.I.K.’, mej. G. de Vries, dankt met name de directeur L. de Jong en biedt als blijk van waardering een wandelstok met zilveren knop aan. Daarna wordt er met verschillende bijdragen van een aantal verenigingen feest gevierd en gemusiceerd door het ‘Heerenveensch strijkersensemble”, maar niet te lang, want .......

Zondagmorgen beginnen de ‘Negen-, Vijf-en Tweekampen’ op het terrein van Thialf al om 7 uur in de ochtend. Als openingsnummer wordt beschreven de estafette-loop van Gorredijk naar het feestterrein te Heerenveen (14 K.M.), die over 70 lopers van elk 200 meter is verdeeld. De brief, die in de plaats is gesteld voor het estafettestokje, wordt vervolgens overgebracht in de tijd van 34 minuten 15 seconden.

Voor de ‘Negenkamp’ heeft de Koningin-Moeder een medaille als ereprijs beschikbaar gesteld en de Minister van Binnenlandse Zaken de wisselmedaille, die verdedigd moet worden door de vereniging ‘Brinio’ uit Leeuwarden.

Die prijs komt nu in het bezit van de vereniging ‘Leeuwarden’ te Leeuwarden, die ‘Lycurgus’ uit Bolsward, ‘Arena’ uit Wolvega en ‘Brinio’ uit Leeuwarden, in haar schaduw stelt. De wisselmedaille van de ‘Vijfkamp Dames’ wordt verdedigd door ‘O.D.A.’ uit de Knijpe, doch deze moet ‘Wilhelmina’ uit Bolsward dit jaar als haar meerdere erkennen. Wel wint ‘O.D.A.’ de 1e prijs: de zilveren lauwerkrans van de beschermvrouwe Gravin van Limburg Stirum. ‘D.O.S.’  uit  Lemmer, ‘W.I.K.’ uit Heerenveen, ‘Hygiea’ uit Joure, ‘Leeuwarden’ uit Leeuwarden en ‘Hygiea’ uit Drachten, plaatsen zich in die volgorde.

Bij de tweekamp jongens-aspiranten is de verguld zilveren medaille voor de g.v. ‘Knijpe’, terwijl bij de meisjes-adspiranten het grote succes is weggelegd voor ‘W.I.K.’. Als derde eindigt in die groep ‘O.D.A.’ uit de Knijpe.

De dames van ‘Olympia’ uit Franeker zijn daar het meest succesvol bij de estafette-loop, gevolgd door ‘O.D.A.’ uit de Knijpe.  De meisjes-adspiranten van laatstgenoemde vereniging scoort op dit nummer net even beter dan ‘W.I.K.’ uit Heerenveen.

Het nummer ‘verspringen’ voor jongensadspiranten levert een andere deelnemer uit Heerenveen ‘Friso’ een vijfde plaats op. Bij het speerwerpen voor de heren zijn slechts twee prijzen uitgereikt vanwege geringe deelname.

Het korfbaltoernooi vindt die zondag zijn afronding in een wisselprijs (zilveren krans) voor ‘Olympia’ uit Franeker en een tweede prijs voor ‘Stânfries’ uit Gorredijk. Juichend is de journalist over de prestaties van de veteranen op het hoogrek. Verder constateert hij dat in de jongere herenklasse de mobilisatie de echte spelbreker is.

Twee persoonlijke prijzen worden uitgereikt. Bij de ‘negenkamp’ behaalt de heer Sutherland Royaard uit Bolsward met 94 punten de verguld zilveren medaille, terwijl bij de dames in ‘vijfkamp’ die eer te beurt valt aan mej. Pietje de Vries uit de Knijpe met 59,5 punten.

Als afsluiting van het weekend sporten is er de feestavond in het Posthuis met een gevarieerd programma en - waar velen naar hebben uitgekeken - na afloop bal met feestmuziek van het strijkorkest D.E.S., ongetwijfeld met haar vaste dirigent E.G. de Vries.

2014, juli 20-wibbo westerdijk-hip-backup                                                                                                                                             

HIP-TIME MAGAZINE 79 

In een vlaag van ongekende nostalgie grijpen we naar deze kenmerkende opname uit 1968. Het is één uit de serie die destijds is uitgegeven om gelden te verwerven voor de restauratie van de kerk. Dat plan is niet doorgegaan, maar de setjes ansichtkaarten van het kerkinterieur zijn door verzamelaars gretig gekocht. Op die manier is er ook eentje terechtgekomen in het fotoarchief van het museum Willem van Haren. Een veel ouder exemplaar van de Leeuwarder fotograaf Charles Gombault (1880- 1961) uit de vooroorlogse periode bevindt zich onder nr. 01884 eveneens in het fotoarchief (formaat 10 x 14 cm) van het museum. Daarop is ook nog een gedeelte te zien van de kansel en zijn omgeving (liederenborden, deuren, hekwerk).

Dit orgel is de eerste in de Nederlands Hervormde Kerk te Heerenveen (Schoterland), dat de predikant Ds. Johannes Wilhelmus Aldolphus Schroeder op 13 oktober 1790 inwijdt. Juist dat jaar wordt de kerk begiftigd met een legaat uit de nalatenschap van wijlen Martha Kinnema van Scheltinga Cornelisdr., echtgenote van wijlen de heer Menno Coehoorn van Scheltinga. Zij is geboren in 1706 in Heerenveen en overlijdt in 1788 te Leeuwarden. Haar man heeft van 1715 tot 28 april 1777 het grietmansambt bekleedt.

In haar laatste wil heeft ze haar tantezegger - ze heeft zelf geen kinderen - Martinus van Scheltinga, die haar man is opgevolgd als grietman, opgedragen als ‘bestuurder en bezorger van de vervaardiging van dat orgel’. Diens zoon wordt betrokken in de ceremonie van de schenking, getuige een inscriptie: “Dese erste Pyp is in ‘t orgel gezet door Menno Coehoorn van Scheltinga, oud 12 jaar. Anno 1790.”

De destijds bekende Leeuwarder orgelbouwer Albertus van Gruisen, die zijn opleiding heeft gehad van Albertus Antoni Hinsz, heeft de vererende opdracht uitgevoerd. Elf dagen na de inwijding wordt het orgel geëxamineerd (gekeurd) door de oud-grietman van Ooststellingwerf en orgeldeskundige Dr. Nikolaus Arnoldi Knock en de organisten S. de Vries uit Leeuwarden en Gosling Jans van Dokkum mogen het bespelen.  Schoolmeester Gerrit Reitsma mag daarna als koster-organist de wekelijkse begeleiding op zich nemen. Hij is volgens het speciekohier van Heerenveen-noordzijde (SCO) in 1777 uit Urk naar Heerenveen gekomen om als schoolmeester te dienen en is sindsdien aan de kerk verbonden als klokluider. Het tractement van de organist komt uit de diaconiefondsen en bedraagt fl.75,- per jaar.  In 1802 vertrekt Reitsma vrij plotseling met onbekende bestemming naar elders vanuit huisno. 9 aan de Oude Koemarkt als inwonende van Johannes Sijbolts. Hij wordt dan voorlopig voor een half jaar opgevolgd als koster en organist door Petrus Jacobs/Jacobus Greydanus en vervolgens tot 12 mei 1804 definitief. Hij staat bekend als ‘coopman’ en in de korte periode dat hij de kerkelijke functies uitoefent blijkt hij ook van ‘het beluiden’ de gegevens ‘te boek te zetten’. Zijn zoon Jelle Petrus Jacobus wordt op 31 oktober 1785 in Aengwirden geboren en twee weken later in Terband gedoopt. Hij beklimt als 18 jarige al het majestueuze orgel om de kerkzang te begeleiden en vervult tevens de kosterswerkzaamheden. In zijn burgerlijk bestaan treedt hij vanaf 30 oktober 1809 reeds op als ‘notaris’. In het Missiveboek van Drost en Geregte wordt hij op 3 maart 1811 als notaris in Aengwirden kandidaat voor de erkenning tot ‘keizerlijk notaris’ opgegeven. Hij is dan 25 jaar en vier maanden oud.  Op 10 december 1811 wordt hij door de baljuw als ‘keizerlijk notaris’ erkend. J.P.J. Greydanus heeft aanvankelijk verzuimd de verplichting van de 25e ventose van het 11e jaar (een aanduiding uit de Franse Republikeinse kalender) om de ‘naamtekening en paraphure’ in te leveren, maar heeft zich voor zijn nalatigheid verontschuldigd. Overigens is hij op 15 juli 1811 wel geregistreerd voor de patentbelasting als ‘notaris’ voor een bedrag van fl.4-0-8, eenzelfde bedrag als zijn vader P.J. Greydanus als ‘kasthouder’ van goud en zilver moet betalen. In 1814 blijkt hij niet meer in Aengwirden te wonen, maar in het Schoterlandse deel van Heerenveen onder nr. 137 (thans Dracht 25). Zijn kerkelijke functies vervulde hij tot augustus 1842. J. Bruinsma schrijft in zijn boek over de kerk, dat in dat jaar het organist zijn en het kostersambt worden gescheiden. Tijdelijk neemt J. Höper - eigenlijk heet hij August Heinrich Friedrich Höper en is muziekmeester afkomstig uit Celle, Niedersachsen - de organistfunctie van augustus tot en met oktober over. Een 42-tal ingezetenen van Heerenveen, die de muzikale problemen hebben zien aankomen, richten zich in een adres tot de Grietman en Assessoren van Schoterland om een muziek-onderwijzer te benoemen. Die zal minstens fl.150,- ‘s jaars moeten verdienen en bij voorkeur het orgel kunnen bespelen in de N.H. Kerk. Samen met de opbrengst van de orkestvereniging (symfonieorkest ‘Het Groot Concert’ genoemd) kan hij dan op een vast jaarsalaris van fl.300,- rekenen. Daadkrachtig benoemt de gemeenteraad Jan Hendrik van Dapperen uit Baarn per 1 october 1842.

Deze muziekmeester blijkt een muzikale krachtpatser, die het muziekleven onmiddellijk een andere richting geeft. Als directeur van het Zangkoor neemt hij pas in 1895 afscheid en op 20 december 1897 overlijdt hij. Hij heeft meer dan vijftig jaar het orgel in de Grote Kerk bespeeld. Zijn verdiensten zijn royaal onder de aandacht gebracht in het standaardwerk “Muzyk yn Fryslân”, Fryske Akademy 1996.

Onmiddellijk na zijn overlijden neemt zijn dochter Jeannetta Wilhelmina (roepnaam: Anna), die kort daarvoor is getrouwd met Jan Libbe Bouman uit Joure, het klavier in de kerk over. Zij doet dat met trouw tot mei 1921. Na haar afscheid dient zich opnieuw een zeer bevlogen organist aan in de persoon van Jan Lieuwes de Jong, geboren in Akkrum in 1889. Hij dient de kerkelijke gemeente van 1921 tot 1953 als ‘oargelist’, maar veegt ook zijn paadje schoon als recensent, componist en schrijver over muziek, met name over de Friese muziek. Zijn archief bevindt zich in Leeuwarden in de Muziekbibliotheek. Tijdens zijn laatste jaren moet hij soms verstek laten gaan wegens ziekte, maar gelukkig kan dan een beroep worden gedaan op mej. Heida, K.J. van der Glas of Ph.M. Sevensma. Het lijkt erop, dat er na de dood van Jan Lieuwes de Jong een ‘organistenloos’ tijdperk is aangebroken. Pas op 6 april 1957 staat er in de Leeuwarder Courant een oproep voor een organist voor de Grote Kerk, waarvoor schriftelijk kan worden gesolliciteerd op het adres Oude Koemarkt 4. Daar heeft opticiën Haaije Beenen zijn zaak en deze zal ongetwijfeld een kerkelijke functie hebben bekleed.

Uiteraard zijn er regelmatig verzoeken geweest van organisten-in-opleiding om het orgel te mogen bespelen. Soms krijgen ze toestemming, maar in bepaalde gevallen ook niet. Wie na de dood van Jan Lieuwes de Jong bij de zondagse diensten het orgel heeft bespeeld is voor een belangrijk deel uit de boekhouding van de kerkvoogden te vinden. Zo treffen we in 1958 twee namen, die krijgen uitbetaald voor hun muzikale werkzaamheden. K.L. of K.J. Vonk ontvangt in de jaren 1958 tot en met 1963 steeds fl.200,- (in 1960 trouwens  fl.207,50) en voor Van der Glas staat er fl.437,50 in de jaarrekening. Zowel K.J. van der Glas als R. van der Glas zitten in een roulatiesysteem met Vonk eens in de drie weken achter het klavier of manuaal.

Zo’n gevoelig instrument - vocht, temperatuurverschillen - maakt een regelmatig onderhoud noodzakelijk. Een aantal jaren na de plaatsing doet de firma van Gruisen dat voor 15 gulden ‘s jaars. Zo moest in 1802 een lekkende ‘poester’ worden gerepareerd, en betaalt administrerend kerkvoogd Elias Hiddinga in 1807 aan A. van Gruisen jr. naast het abonnementsgeld (o.a. voor stemmingen) ook nog 12 gulden kosten “doordien een vreemd muzecant 't orgel te veel had gevergd".

Soms leiden kleine gebreken tot de situatie dat de ‘voorzinger’ weer wordt geïntroduceerd. In 1815 valt de eer te beurt aan Jeene Frisgers Tuinman, turfmeter, en in 1818 aan schoolmeester Jan Peeting. In de daaropvolgende decennia zijn zeer veel verschillende namen uit de rekeningboeken naar voren gekomen, die meer of minder ingrijpende reparaties mogen verrichten. J.A. Hillebrand uit Leeuwarden komt enkele keren voor, maar ook de plaatselijke muzikant J.A. Kattenbeld krijgt de kans meerdere werkzaamheden aan het orgel te verrichten.

Bij de verbouwing van de kerk in 1859 wordt het orgel van de zuidkant overgebracht naar de westelijke kant. Dat karwei wordt volledig toevertrouwd aan de Leeuwarder orgelbouwers L. van Dam en zonen. Ook in de daaropvolgende periode is het steeds de firma Gebrs. van Dam, die alle mogelijke reparaties, verbeteringen en verbouwingen aan het orgel uitvoert. Tot in 1932 - na een weinig succesvolle ingreep van de Van Dam’s - de firma J.C. Sanders te Utrecht het vertrouwen gaat genieten van de kerkvoogden. Als in de jaren zestig de beslissing tot afbraak wordt genomen, wordt het orgel samen met de kansel verkocht aan de gereformeerde Marturiakerk te Assen.  Dertig jaar - van 1972 tot 2002 - heeft het van Gruisen-van Damorgel daar geklonken, maar door het Samen Onder Weg-project is de Marturiakerk afgestoten en komt het orgel in onderdelen in de opslagkisten van de orgelmaker Sicco Steendam in Roodeschool. In 2011 ziet de kerkgemeenschap Assen kans het instrument te verkopen aan het rooms-katholieke ‘Real Oratorio del Caballero de Gracia’ in Madrid. Daar is het orgel inmiddels aan een derde muzikaal leven begonnen.

Bij de verkoop naar de Marturiakerk in Assen kunnen wel de engeltjes mee verhuizen, maar de drie grote beelden - Geloof, Hoop en Liefde - op het orgel passen er niet meer boven. Deze komen in 1977 in het bezit van de Leeuwarder Koepelkerk en verfraaien daar het nieuwe geïnstalleerde orgel.

Nog tijdens hun verblijf in Heerenveen hebben de drie grote beelden in 1895 voor enige beroering gezorgd.  Op 19 oktober 1895 citeert het Nieuw Advertentieblad  een bericht in de Nieuwe Rotterdamsche Courant: "Bij gelegenheid van aangebrachte herstellingen aan het orgel in de kerk der Ned. Herv. Gem. te Heerenveen is gebleken, dat één der daarop geplaatste beelden, voorstellende ‘de Liefde’, een stuk van vrij grote kunstwaarde is. Het dagteekent uit het jaar 1670". De krant zelf meldt niets over de vinder, maar volgens organist J. L de Jong Jzn. is het de schilder Klaas Krikke, die bij het schoonmaken het cijfer ‘70’ en de naam ‘A:Sola’ te voorschijn haalt. Daaruit wordt het jaartal 1670 gedistilleerd. Hoe dit bericht zich verhoudt tot de door kerkornamentenkenner Sietse ten Hoeve gedane mededeling, dat de grote beelden Geloof, Hoop en Liefde moeten worden toegeschreven aan de Leeuwarder vervaardiger-beeldhouwer Hermanus Berkebijl ( overl. in 1787) kunnen we U niet vertellen.

De imponerende interieurfoto van de Madrileense kerk laat zien, dat de engeltjes wel weer een plaatsje hebben gekregen bij het orgel.

Wanneer U het orgel wilt horen bespelen in haar nieuwe setting door organist Don Miquel Bernal stemt U dan af op You Tube door te zoeken naar NUEVO ORGANO DEL REAL ORATORIO.

2014, maart 23 - wibbo westerdijk - hip-backup - met dank aan wijlen Jan de Jong

HIP- TIME MAGAZINE 12

Deze onbekende fotograaf heeft op een volstrekt wolkenloze dag kennelijk een moment afgewacht, waarbij hij het dynamisch element van een drietal voorbijrazende auto’s schitterend laat contrasteren met de groene rustgevende accenten van een vroegzomerse oostkant van de Heerenveense bebouwing. Het lijkt erop, dat hij gebruik heeft gemaakt van een lens, die de achtergrondgebouwen wat naar voren haalt. Het cunet van de ‘oude’ Rijksweg 32 met de afslag vanaf de rotonde naar de K.R. Poststraat ligt boven het maaiveld van het weiland, waar geen koe meer mag grazen. Zelfs een geit-aan-het-harspit in de berm of een pony-aan-de-lange-lijn van een paardenmeisje vinden langzamerhand in het Heerenveen van omstreeks 1960 geen genade meer.

Op twee Aerocarta-foto’s (nr. 46239 en 49976) uit 1958 ontbreken nog de twee jonge boompjes op de voorgrond wat ons een latere datering doet ingeven.

Natuurlijk ziet u de afrit van de rijksweg gemarkeerd met het ‘einde autoweg’-bord en het ’50’-km bord. Die afslag gaat naadloos over in het traject van de K.R. Poststraat. Rechts naast de twee genoemde verkeersborden staat het huis no. 50 op de z.w.-hoek van de Zonnebloemstraat en de K.R. Poststraat, waar in 1964 en 1966 (volgens adresboeken) verzekeringsagent c.q. assuradeur S. de Vries woont. Bouwvergunning 1960-111, d.d. 10 mei 1960 blijkt te naam gesteld van dezelfde heer S. de Vries, die dan nog verderop in de Zonnebloemstraat woont (101). Hij wil een woning met kantoorruimten en een garage, en calculeert dat op ruim fl.30.000,-. Na realisatie ontvangt hij van PTT-post als adres K.R. Poststraat 48 (kantoor) en 50 (woning). In de stukken is geen aannemer bij naam genoemd. In 1983 is er ook nog een verbouwvergunning afgegeven. Op de gevel van het pand staat de symbolische naam ‘Ut ‘t Laberet’ (Frysk Wurdboek: uit moeilijke omstandigheden). Deze naamgeving maakt nieuwsgierig !

Recht onder het torentje van Crackstate ziet u de gevel met de stompe hoek van D.H. Slier’s garagebedrijf op K.R. Poststraat 44, die Heerenveense liefhebbers van het merk VW (Volkswagen) van dienst kan zijn. Slier is volgens zijn eerste advertentie in de Leeuwarder Courant in 1952 begonnen op de Heerenwal 176; zet in 1957 zijn bedrijf voort aan de K.R. Poststraat 44 en in november 1971 prijst hij de VW aan vanaf het adres Ged. Molenwijk 12. Volgens de laatste Google Streetview heet het bedrijf aan de K.R. Poststraat nu: Autoservice Heerenveen (AH).

Bij het raadplegen van de bouwvergunningen, die te maken hebben met het complex, blijkt in 1956 de garage met kantoor, magazijn, toiletten met schaftlokaal als eerste te zijn gerealiseerd. Bouwmeester J.D. van der Molen uit Sneek doet dat in in beton-skeletbouw met als nieuwigheid een zgn. ‘fuséedak’, ontwikkeld door de Ned. Fusée Céramique Maatschappij. Dat vergt een flinke investering. Slier blijft nog even wonen aan het Julianaplein, maar in 1957 gaat de vergunningsaanvraag voor een servicestation met bovenwoning naar de gemeente. In de loop van de volgende jaren worden nog gerealiseerd een stalling voor auto’s, magazijnuitbreiding, showroom/verkoopruimte, en open luifel. 

Het hoge huis - precies naast het linkse jonge boompje - wordt in die tijd bewoond door de wed. G. Jongsma-Jelsma, die in de adresboeken van ‘60, ’64 en ’66 vermeld staat als zijnde zonder beroep. Ook dan al is het adres Zonnebloemstraat 31. Het huis staat er al in 1956 (Aerocarta 46239). Wanneer mw. Geertje Jelsma, wed. T.B. Jongsma overlijdt op 16 januari 1975 is ze nog slechts 54 jaar oud. Ze wordt vanuit de kerk van Terband begraven op de Terbandster begraafplaats. Het huis wordt overgenomen door dochter Alie, die met haar man Jo Geveke en haar zoons Erik en Robert zich daar vestigen.

Overigens is het huis bij verstrekte bouwvergunning 192 van 27 september 1938 al tot stand gekomen. De Zonnebloemstraat heet dan nog Pastoriesingel en opdrachtgever is J.H. ten Hoeve van Heerenveen. Hij laat op perceel Tjalleberd A-7563 - dat deels nog aan een sloot is gelegen en aan de zuidflank aan een ‘reed’ ligt - door Bosma’s architectenbureau Heerenveen van J. Bosma en L. van Houten een degelijke woning bouwen voor fl.3800,-, dat nummert: Pastoriesingel 19. In het adresboek van 1949 bestaat dat nummer nog steeds, maar nu aan de Pastorielaan. Naamgevingsbesluiten van 4 augustus 1949 en 27 december 1956 liggen daaraan ten grondslag. Verdichting van de bebouwing maakt tevens een vernummering noodzakelijk van nr. 19 naar nr. 31.  Om aan de modernere wooneisen te kunnen voldoen is er sinds 1977 enkele keren aan het pand gesleuteld. Voor zaken als  bijbouw garage, verbouw woning; vergroting en dergelijke blijkt dan een vergunning te worden verstrekt.

Eigenlijk is het overbodig te vermelden dat de twee torens behoren tot de Rooms Katholieke Kerk aan de Crackstraat. De overige dakelementen rechts daarvan hebben te weinig kenmerkends om te benoemen, maar wat wel opvalt zijn de lange rij straatlantaarns.

De foto bevindt zich al vele jaren in de collectie van het Museum Willem van Haren onder nr. 21 op een ongebruikelijk formaat van 8 bij 17 cm

2012, juni 2 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-time 22

Wie ontvangt er nou niet graag een tevredenheidsbetuiging ? Wij in ieder geval wel ! Het overkomt onze website als op 20 juli j.l. de heer J. Koopman te Heerenveen mailt, dat hij met veel genoegen onze website heeft bekeken. Als dank en natuurlijk ook omdat hij het zelf een prima tekening vindt, stuurt hij een getekende skyline waargenomen door een raam van één der bovenste verdiepingen van het ziekenhuis aan de Thialfweg. Aan de ondertekening ‘vanuit z’huis heerenveen’ (linksonder) ziet u dat het in ‘66’ is geweest. Zo’n uitzicht van een panoramische kwaliteit benadert een vogelvluchtopname. Het is niet alleen leuk om te bewaren door de Werkgroep Oud Heerenveen, maar zeker de moeite waard om te delen met andere bezoekers van de website. Temeer daar het een betrekkelijk jong beeld is van het Heerenveen met de kenmerkende gebouwen, die velen zullen herkennen.

Laten we ze nog maar weer eens benoemen van links naar rechts. Prominent de ‘Watertoren’, gebouwd in 1914 op de westelijke rand van het Gemeenteplein naar het ontwerp van de gerenommeerde architect Roelof Kuipers uit Gorredijk. Na buiten gebruikstelling door het Waterleidingbedrijf Friesland verkoopt deze instelling in 1974 de 42 meter hoge toren aan de gemeente Heerenveen. Vanuit de Heerenveense politiek en gemeenschap ontstaat er fel verzet tegen de door de gemeente gelanceerde afbraakplannen. Een actiecomité wil het beeldbepalende pand behouden voor het ‘dorpsgezicht’. Na slepende en slopende procedures krijgt sloop de voorkeur van de raad met slechts één stem meerderheid. In 1980 kost het nog flink veel moeite om het gebouw te onttakelen. Op 1 oktober 1980 is de watertoren onthoofd ! Illustratief voor de ontwaarding van de Nederlandse gulden is het gegeven, dat de watertoren is gebouwd voor fl.20.900,- en dat voor de afbraak in 1979 een krediet is beschikbaar gesteld van fl.400.000,-.

Vlak naast de watertoren ontwaren we het spitse torentje van het postkantoor. Daarvan is bekend, dat tijdens de uitvoering van het plan van rijksbouwmeester C.H. Peters nog wordt besloten een toren bij het gebouw te plaatsen voor het invoeren van de bovengrondse telegraaf-en telefoonlijnen. De aanbesteding van het basisplan dateert van 15 januari 1913 en het complete postkantoor wordt in gebruik genomen op 1 mei 1914. Het markante en zelfs deftige gebouw heeft samen met het belastingkantoor, Oenemastate, R.K.-kerkje, watertoren en bewaarschool het aanzien van het plein bepaald. In 1968 is het ruimtegebrek zo nijpend geworden, dat  het door de directeur als niet meer  representabel, verouderd en onpraktisch wordt gekwalificeerd. Een aantal jaren bestaat er onzekerheid omtrent het lot van het verlaten gebouw. De belangstelling voor overname blijkt niet groot genoeg. Zelfs de bouwkundige ingenieurs T. Brouwer en G. Kiestra hebben in 1972 in  een afstudeerproject bezwaar gemaakt tegen de afbraak, maar weten niet voldoende te overtuigen. In 1974 wordt het pand gekocht door projectontwikkelaar Dijkoma-beheer b.v., die de afbraak van het postkantoor uitvoert. Op 15 december van dat jaar sneuvelt het bekende torentje. De op deze plaats geprojecteerde flats weten architectonisch nimmer te overtuigen, niet voor het exterieur,  doch evenmin voor wat betreft het interieur met de nodige niveauverschillen.

De contouren volgend treffen we centraal de ‘trots’ van Johannes Sytses Crack (c. 1600 - 1652): het grietmanshuis ‘Crackstate’, gebouwd in 1648, met een toren welke naar alle windrichtingen - aangegeven door de windvaan - het vrije uitzicht heeft om de familiebezittingen te kunnen overzien. Vermoedelijk heeft in de koepeltoren aanvankelijk één enkel luidklokje gehangen, welke door de Heerenveense gemeenschap - na een vroege poging daartoe in de beginjaren vijftig van de 20 eeuw - tenslotte wordt overklast door een carillon van bijna 50 klokken, welke vlak voor kerst 1962 aan de gemeente wordt overgedragen. Een tweede initiatiefgroep in de beginjaren tachtig heeft zich sterk gemaakt voor aanpassing en verbetering met de Aktie Crackstate Beiaard. Eind oktober 1985 kan dan het geheel vernieuwde carillon, welke zowel handmatig als electronische kan worden bespeeld in gebruik worden genomen met een concert door beiaardier Wijnands.

Zeer prominent, bijna beeldoverheersend zijn de kantige contouren van de katholieke kerk. De toren van de hervormde kerk is in 1964 afgebroken en het kerklichaam van de nog niet afgebroken kerk is vanuit dit perspectief niet meer zichtbaar. Het lijkt bijna symbolisch voor de ontwikkelingen van de komende jaren, immers in 1969 volgt de totale vernietiging van dat godshuis. De jeugdige ‘Heilige Geest’-kerk is in 1932 tot stand gekomen en ondergaat haar consecratie op 15 mei 1933. Sindsdien wordt de skyline van Heerenveen meebepaalt door een 56 meter hoge toren boven de westkant en een kleinere toren boven de oostkant van het gebouw.

Tenslotte vereeuwigt de heer Koopman de duidelijk dichterbij staande molen ‘Welgelegen’ aan de Tjepkemastraat. De molen heeft zich mede door een zeer actief stichtingsbestuur en een niet minder actieve (vrijwillige) molenaar een vaste plaats in de monumentengebeurtenissen van het Heerenveen verworven. Het is bijzonder om te zien, dat achter de naar benedenstaande wiek de arm van een enorme bouwkraan zichtbaar is, die vermoedelijk bezig is in de buurt van Mariënbosch, mogelijk bij de aanleg van de brug die de Trambaan verbindt met de K.R. Poststraat.

Aanvulling door dhr. Koopman : De bouwkraan is naar ik mij herinner gebruikt bij de eerste nieuwbouw van Marienbosch, op de plaats van het afgebroken huis en tuin van dr. Smook.

Zelfs op deze tekening wordt nog eens duidelijk hoe groen Heerenveen is in de lagere regionen van de gebouwde omgeving. De heer Koopman is er uitstekend in geslaagd, datgene wat prominent hoort te zijn er ook belangrijk te laten uitzien. Proficiat en bedankt !

2012, augustus 12- wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME- MAGAZINE 9

 

Dit ‘Gezicht op Heerenveen’ is zonder enige twijfel weer van een professioneel fotograaf. De korte schaduwen van de

HIP-TIME MAGAZINE 13

Natuurlijk kent u het bekende brain-trainingsspelletje ‘Zoek de verschillen !’ De foto van HIP-TIME MAGAZINE 10 en dit exemplaar eisen stellig enige oplettendheid. Duidelijk is wel, dat deze prent van de boerderij van Van den Akker in ieder geval niet op dezelfde dag is gefotografeerd. We zijn verder in het seizoen en dat blijkt niet alleen uit de begroeiing van de bonenstokken, dunkt me. Er lijkt achter de bloeiende begroeiing ook een hooiopper of hooiberg te staan met een afgeronde vorm. Uit de kleding én de pose van de jongedame (zou dat Aukje van 17 jaar kunnen zijn ?), die zich in het gras heeft gedrapeerd, leiden we een mooie nazomerse dag af. De datum waarop de opname gemaakt is - 18 october 1919 - geeft ons gelijk en van deze foto is de fotograaf geweest: Sikke Steensma (Workum 1887). Steensma is dan al ruim vijf jaar inwoner van de gemeente Aengwirden. Hij is op 12 mei 1914 ingeschreven op Fok nr. 158, net ten noorden van het voormalige Mariënbosch, waar hij een huis met atelier huurt van de Leeuwarder fotograaf Gerrit Hesselink. Hij noemt zijn bedrijf in het adresboek van 1922 ‘handel in foto-artikelen’. Wanneer Hesselink in het kadastrale dienstjaar 1933 de zaak verkoopt aan een mijningenieur uit Voorburg, huurt Sikke Steensma het pand van deze Ir. Anton Arthur George Schieferdecker. In 1949 wil deze ‘belegger’ het pand weer kwijt en Steensma mag zich voortaan eigenaar noemen. Heerenveners uit de jaren zestig hebben zijn opvolger Hendrik Westerhof ongetwijfeld wel eens met hun klandizie vereerd.

Vergeleken met de andere foto staat er in ieder geval een vrouwelijk persoon geheel rechts op de foto, die ongetwijfeld door de kinderen wordt aangesproken met ‘beppe’. Zij lijkt in gezelschap van moeder Alarda. De jeugd is goed vertegenwoordigd en het lijkt erop dat zelfs de derde generatie van den Akker de vaardigheden van een goede en veelzijdige veehouder zich eigen maken. Deze keer is er ook iets meer te zien van de bijgebouwen van Hotel Jorissen, terwijl ook de achterzijde iets contrastrijker in beeld is gebracht. Wat er aan de kant van Jorissen nu wel in beeld is gebracht, missen we dus aan de kant van het Posthuis.

Deze familie ‘Van den Akker’ heeft haar ‘wortels’ van afstamming liggen in het Nieuweschoot van omstreeks 1780. Als op 8 juli 1781 in het kerkje van Katlijk Hendrik Roels, afkomstig van Nieuweschoot, onder de geboden gaat met Antje Jolts, afkomstig uit Rotstergaast, wordt hij eerst een drietal jaren boer onder Rottum. Vervolgens verkast hij naar Nieuweschoot 1 (specienummer) en op 2 februari 1796 wordt hij aangesteld als ‘executeur’ van Schoterland in dienst van het nieuwe bewind, met o.a. als taak het innen van gelden voor de burgerlijke armvoogdij (armegelden, stuiverspacht, marktgeld, lantaarngeld).  Zelfs dan is er nog geen sprake van de familienaam ‘Van den Akker’. In het ‘Speciekohier van 1798’ van Heerenveen-zuidkant no. 12 (wonend aan de Nieuwburen) staat hij tot en met 1800 vermeld. De laatste vermelding in 1801 geeft aan, dat hij ‘zwervende’ is. Mogelijk is dat de reden, dat hij in de lijst van de Actes van Naamsaanneming van 1811 niet is terug te vinden. Evenmin heeft hij trouwens achteraf de notaris ingeschakeld om zijn voorkeursachternaam Van den Akker te laten vastleggen. De repertoires van de Heerenveense notarissen uit het begin van de negentiende eeuw vertonen daarvan geen sporen. Mogelijk heeft hij die jaren niet bereikt, net als zijn vrouw Antje Jolts overkomt. Zij is op 14 april 1806 begraven in Mildam (in leven gehuwd met Hendrik Roels), en als gealimenteerde, dus in behoeftige omstandigheden.

Van de acht uit hun huwelijk geboren kinderen is het de allerjongste Jan (1793), die door zijn huwelijk in 1829 met Tetje Siegers de Jong uit Langezwaag, een bestaan probeert op te bouwen in Katlijk. Voor de hand liggend is dan een boerenbestaan, mede omdat zijn vier kinderen daar zijn geboren. Zoon Hendrik - het tweede kind van 1834 - vindt in 1868 een partner in Jantje Veenstra, geboortig uit Langezwaag. Zij vestigen zich in de gemeente Aengwirden op de pas gebouwde boerderij aan de Fok, waar hun drie kinderen ook worden geboren. De snelle uitbreiding van het woningbestand in Heerenveen (Aengwirden) - met name op de Fok - maakt dat ze soms vrij snel een nieuw huisadres krijgen. In 1872 bij de invoering van het bevolkingsregister (Aengwirden heeft tot dat jaar gewerkt met Staten van de Loop der Bevolking, die helaas niet allen integraal zijn bewaard gebleven, dus evenmin te raadplegen) blijkt dat het huisnummer 43 is geworden, gerekend vanaf de Schans. Als referentiepunt hebben we in dat jaar het Posthuis als nr. 45  en het pakhuis van Van der Sluis - die er ten westen van aan de straat staat - als nr. 44.

In mei 1895 gaat zoon Jan een jaar lang naar de gemeente Schoterland om (vermoedelijk) ergens als knecht te gaan werken, maar in februari 1896 laat hij zich al weer bij zijn ouders inschrijven. Op 11 mei 1900 waagt hij de grote stap en trouwt met Alarda Dijkstra (Kortezwaag 1870). Twee dagen eerder heeft ook Alarda zich laten inschrijven uit Nijehaske. Samen vestigen ze zich voorlopig op huisnummer 120 in het Kerkstraatgebied. Daar worden hun kinderen geboren: Hendrik (1901), Aukje (1902), Atze (1905), Albert (1906) en Tette (1910).

Nu we de namen van de kinderen hebben genoemd gaan we ook even speculeren over hun plek op de foto.  Tette, de jongste, 9 jaar staat links van zijn zittende oudere zus; de daarvan links staande in witte blouse zou Albert kunnen zijn. De jongeman met pet bij de koe op de voorgrond schat ik in als Atze. De daar links van staande als Hendrik, de oudste, en vader Jan geheel links op ‘e skammel’.

In 1911 maakt zijn vader plaats voor hem op de boerderij en gaat deze met zijn vrouw wonen in het woonhuis bij het tennisveld van hotel Jorissen naast Crackstate op huisnummer 73 (waar in 1934 de Schouwburg zal verrijzen) om vandaar in 1913 naar Nieuweschoot te gaan verhuizen.

Bij de overname van het bedrijf door Jan Hendriks van den Akker in 1911 blijkt het huisnummer van de boerderij 72 te zijn. Bij een systeemwisseling van huisnummering passeren de familie ook nog de nummers 170 en 171. Hun uitschrijving uit de bevolkingsboekhouding naar Haskerland vindt plaats op 16 mei 1925, waar ze een jaar ‘parkeren’ om vervolgens te gaan wonen onder Terband no. 96. Ook daar is hun verblijf zeer tijdelijk, want op 14 januari 1927 ‘emigreren’ ze naar de kop van Zuid-Limburg. Het plaatsje Ottersum, Kelder (moet dat niet de buurtschap Zelder zijn ?) A 96, ten noorden van Gennep is hun bestemming.

Is hun ter ore gekomen, dat de Rooms Katholieke kerk bezig is plannen voor de bouw van een nieuwe kerk te maken ? Na het vertrek van Jan van den Akker heeft Sjoerd Boersma als laatste veehouder de boerderij beheerd. Hij komt 5 mei 1825 van Wommels en vertrekt weer per 6 mei 1930 naar Oosterlittens. Het inwonertal van Heerenveen wordt op 10 maart 1826 wel vermeerderd met de geboorte van dochter Aukje. Uiteraard staat de familie vermeld in het adresboek 1927 als bewoner van huisnr. 171. Het bericht van de aankoop van de boerderij van Daniël de Blocq van Scheltinga door de gemeente Aengwirden op 30 november 1929 zal hem ook zijn verteld. Of de gemeente het bedrag van 125.000 gulden ook heeft genoemd, zullen we nimmer te weten komen. Dossierno. 52 van het inventarisnummer 547 van de gemeente Aengwirden verbergt nog een aardige anecdotische bijzonderheid. Aan de boerderij zat een naamplaat met de tekst “Daniël de Blocq van Scheltinga” van ongeveer een vierkante meter groot, die de gemeente Aengwirden op 1 mei 1930 ongeschonden aan de verkoper moet leveren.  Er staat nog een transactie te gebeuren alvorens de Rooms-Katholieke kerk, inmidddels eigenaar van Hotel Jorissen, haar plannen naar wens kan uitvoeren: een ruiling van een aantal percelen van het voormalige hotel tegen de boerenhuizinge met erf en schuur. Door de afbraak van de boerderij en de aanleg van de Crackstraat is het adres Fok nr. 77 in 1931 nimmer tot stand gekomen.

Van de drie boerenbedrijven - één in Schoterland  en twee in Aengwirden - willen we door middel van de personele omslagen van beide gemeenten over de jaren 1916 tot en met 1921 een vergelijkende welstandsindruk geven.

Jan Veenhouwer van de ‘Boerehikke’ op de Dracht betaalt over de opgelegde aanslagen (varierend van 3200 tot 5800 gulden) gemiddeld 8,28 % belasting; Jan Hendriks van den Akker van de boerderij aan de Fok (variërend van 2150 tot 3400 gulden) gem. 4.87 % en Jacob Sijtzes Bouwer van de ‘komelkerij’ aan het Achterom (variërend van 1700 tot 2545 gulden) gem. 3,61 %. 

2012, juni 9 -wibbo westerdijk-hip-backup2