Cat. Foto's met een verhaal

HIP-TIME MAGAZINE 134

Heerenveen 262, 479, 540, 499, 510, Breedpad 11

Inderdaad, deze magische getallen betreffen allemaal datzelfde pand op de hoek van de noordwestelijke hoek van het Breedpad met de Molenwijk, sinds 1934 Gedempte Molenwijk. Het zijn de huisnummers, welke het pand in de loop van de jaren van 1809 tot heden op de deurpost heeft gehad. Die hernummeringen zijn kort voor 1880, 1900, 1910, 1920 en 1930 van kracht geworden op basis van een bestuurlijke afspraak in de gemeente Schoterland.

De uitwerking daarvan in 1879 staat in een ‘akte van aanbesteding’ door de gemeente onder inventarisnummer SCO 1127. De ‘voorwaarden waarop door de Burgemeester der Gemeente Schoterland zal worden overgegaan tot de aanbesteding bij gesloten briefjes van een geheel nieuwe vernummering van de gebouwen in die Gemeente. Het achtste perceel betreft de gebouwen onder Heerenveen, 540 in getal.” Het is aanbesteed op 1 november 1879 aan Jan Willems Kampen, verwer te Nijehaske, voor 83 gulden, met als borg Jan Ankerman, mandemaker te Nijehaske.

Deze maatregel komt eigenlijk dertig jaar later nadat het op aandringen van de gouverneur in 1851 op de agenda van de raad der gemeente is gezet. Op 9 maart 1852 wordt namelijk een verordening afgekondigd, waarin wordt bepaald, dat huizen die zullen worden bijgebouwd een a., b. of c. etc. krijgen toegevoegd aan het voorgaande huisnummer. Wel blijft de doorgaande nummering door heel Heerenveen (Schoterland) bestaan.

Het bovenstaande fragment van een kleurenfoto is gemaakt van de in het museum Heerenveen tentoongestelde maquette, welke in het jaar 2000 de animatiefolder ‘Licht op historische Heerenveen’ siert met de bedoeling de werving van sponsoren te activeren. Plaatsgenoot Syb Braaksma  heeft de vererende opdracht voor de illustraties daarvan gehad. Graag willen we deze voor ons verhaal toepasselijke situatie van het Breedpad aan de vergetelheid van de folderstatus ontrukken. U weet dat het meeste linkse dak op deze foto toebehoort aan het pand met de kadastrale nummers A-383 tot en met A-386, waarover we eerder schreven in HIP-Time 131.

Allereerst belichten we - als het kadaster in 1832 effectief is geworden - het kadastrale nummer A-383. Het is dan de koopman Bote Spandaw, die het huis - met huisnummer 262 - en het erf met een grootte van 3.50 are aan het ‘Breedepad’ tot zijn eigendom mag rekenen.  Trouwens ook de kadastrale nummers A-384, A-385 en A-386, waarvan het vaststellen van de bewoning aanzienlijk moeizamer gaat dan van huisnummer 262. De drie achterliggende bewoonbare panden hebben soms drie, soms vier en tenslotte twee gezinseenheden onderdak te bieden. Dat gaat nog door tot in het jaar 1865 beide gezinnen, die 262(a) en 262(b) gebruiken c.q. huren, naar elders verhuizen en de woningen niet langer terug te vinden zijn in het bevolkingsregister van die periode. We komen daarop terug.

 Het koopmanschap van Bote Sibles Spandaw komt in de eerste jaren niet tot een duidelijke omschrijving, maar uit aantekeningen van vroegere onderzoekers van Heerenveens historie wordt gesproken over handel in graan en vervoer over het water. Een relatie met graan vindt zijn bevestiging in januari 1842. De Leeuwarder Courant van 7 januari 1842 zet dan de volgende advertentie: “Uit de Hand te Huur, op den 12 Mei 1842: Eene beklante BAKKERIJ, te Luinjebert; te bevragen bij B. Spandaw, te Heerenveen”. Eigendom ? Bemiddeling ? Leveranciersbelang ? Dat valt hier niet uit af te leiden. Maar wanneer je in december 1843 dezelfde bakkerij te Luinjebert opnieuw ziet geafficheerd door B. Spandaw ga je daar wel aan denken.

Zijn familieleven is door het vroege overlijden van zijn eerste vrouw Trijntje Jacobs de Boer op 35 jarige leeftijd, die hem 6 kinderen (geboren tussen 1814 en 1826) nalaat, natuurlijk stevig overhoop gehaald. Hij is evenwel zo fortuinlijk vrij snel te kunnen huwen met Wiebrigje Fokkes Veenema. Deze neemt tevens de zorg op zich van een zich sterk uitbreidend gezin door daaraan 9 kinderen (geboren tussen 1828 en 1841) toe te voegen, waarvan slechts eentje (Fokje 1) op jonge leeftijd overlijdt. 

Op welstand van het gezin Bote Spandaw krijgen we in 1856 meer zicht na het overlijden van Bote Spandaw op 28 oktober 1856. Notaris Arjen Binnerts in Heerenveen gaat samen met candidaat-notaris J.G. de Jongh te Gorredijk bij logementhouder Jorissen op de Dracht op 16 december de nagelaten vastigheden verkopen.  Het gaat natuurlijk om een ‘ruime Koopmanshuizinge, met twee daaraan verbonden woningen en een pakhuis’ aan het Breedpad en de Molenwijk. De overledene heeft daar een lange reeks van jaren een succesvolle ‘handel in granen, dranken en kruidenierswaren gedreven’, mede door de gunstige ligging voor allerlei soorten bedrijven geschikt. Verder komt in de verkoop een winkelhuis met grond en tuin, vlakbij de kerk van Nijehaske. Op dit ogenblik is Jacob Spandaw (geb. 1824) daar de bewoner. Hij is vrijgezel. Als derde perceel wordt de ‘huizinge, nieuw gebouwde schuur en bakkerij, met grond en tuin in Luinjebird, welke wordt bewoond en gebruikt door S. Heinsius, aangeboden. Heinsius is daar al enige tijd bakker, maar het jaar na de verkoop vinden we zijn naam als kastelein in ‘De Pijlaars’ te Tjalleberd.

De Hervormde familie Spandaw heeft zowel in de Hervormde Kerk van Heerenveen als in die te Nijehaske een stoel-of vrouwenzitplaats. Ook deze zal worden verkocht. Dat er aan het bedrijf vervoersaktiviteiten blijkt uit de laatste kavel: “Een fraai en voor korte jaren nieuw gebouwd Jagt of Veerschip, groot 22 ton, met 1 Zeil, 5 Fokken en verdere inventaris”. In de acte van 2 december 1856 van notaris Binnerts (akte 387) lezen we een opbrengst van de verkoop van fl.5148.10. In een voorlopige toewijzing van een schip op 16 december 1856 wordt deze ‘De Jonge Bote’ genoemd. De weduwe blijft actief als winkelierster in granen en sterke drank, mede dankzij de hulp van een viertal geldschieters die een obligatie op haar affaire afsluiten, o.a. bakker Rodenburg te Heerenveen, bakker Boltje in Bovenknijpe en kastelein Hendrik Zandstra in Oudeschoot.

Zij overleeft haar man nog 4 jaar en overlijdt op 9 december 1860, precies 60 jaar oud. Dat betekent een kadastrale scheiding, welke in het dienstjaar 1862 wordt afgesloten.

Haar jongste zoon Bote Botes Spandaw (geb. 1841) wordt de eigenaar van A-383 (huis en erf aan het Breedpad no. 262) met een gebouwde waarde van fl.120.-. In het Bevolkingsregister Heerenveen 1850-1860 (SCO 1895) staat overigens als hoofdbewoner ingeschreven Fokke Botes Spandaw (geb. 1834) met als ‘affaire’ het grossierschap, en zijn vrouw Catharina de Jong. Tot 4 juli 1864 ook zijn zuster Fokje. Deze gaat dan naar Nijehaske verhuizen; zuster Klaaske gaat naar Ternaard; zuster Martha blijft deze periode nog en eigenaar broer Bote woont er ook bij in. In het familiebericht waarin F.B. Spandaw ‘uit aller naam’ in de Leeuwarder Courant mededeling doet van het overlijden van hun moeder, laat hij weten dat ‘de affaires op dezelfde voet gecontinueerd worden’.  Vlekkeloos verloopt dat niet altijd, want anders zou een borgtocht van Albert Rodenburg, mr. bakker op de Lindegracht, voor Fokke en Bote Spandaw, die de handel in sterke dranken drijvende willen houden ‘ten behoeve van en tot zekerheid van de ontvanger der belastingen in-en uitgaande rechten en accijnzen te Heerenveen terzake van een doorlopend krediet wegens de omslag van binnenlands gedistilleerd’ van fl.4000,- niet strikt nodig zijn. Notaris A. Binnerts formuleert dit in acte 229 op 15 juli 1870.

Eerder hebben we U toegezegd terug te komen op de bewoning van de andere woningdelen van huisnummer 262, omdat die bewoning zou eindigen in het jaar 1865. Over het waarom van dat einde kunnen we alleen maar speculeren. Mogelijk hebben de broers Spandaw de al oude huisjes nodig gehad als ‘bergplaatsen’ of als ‘pakhuizen’ ?  We weten het niet !

Aansluitend op de Volkstelling van 1830, waarvan we U de bewoners van alle wooneenheden al hebben gegeven, moeten we nu een beroep doen op de ‘Staten van de Loop der Bevolking’. De eerste die ter beschikking is in het gemeentearchief is van 1836.  Dat er van de Personele Omslagen van de jaren 1831 tot en met 1835 geen gegevens van de bewoners van nrs. 262a tot en met 262d zijn te vinden, heeft te maken met hun geringe belastbare inkomen. Slechts oud-Amsterdammer Pieter Fredrik Stuwe moet voor fl.2,32 personele omslag betalen, maar hij is dan ook “oud-visiteur” (belasting-inspecteur) en weduwnaar, 67 jaar oud. Zijn dochter Johanna Berendina trouwt met Johan Leonard van Schaijk, controleur der Rijksbelastingen, die in Heerenveen een zeer bekende persoonlijkheid blijkt.

De twee families die in de Volkstelling van 1830, nog wel staan: Feite Berends Schotanus, 27 jarige arbeider, en 31 jarige arbeider Lucas Prinsen, vinden we in de Personele Omslagen van 1831 tot en met 1835 niet terug. Zij zijn beide niet aangeslagen.

In de Staat van de Loop der Bevolking van 1836 wonen zij ook niet meer op dit adres bij Spandaw. Lucas Prinsen en zijn vader Lammert Everts Prinsen zijn allebei op 30 maart 1834 ‘s avonds om elf uur ‘in het water verdronken’. Vader Lammert is dan 68 jaar en zijn zoon Lucas is 35 jaar. Lucas zijn weduwe woont in 1836 op huisnr. 259 aan het Achterom (SCO). Feite Berends Schotanus is dan inmiddels weduwnaar en in 1836 net opnieuw gehuwd. Hij woont dan in Aengwirden.

Lijst van Bewoners van huisno. 262 (a), huurders van Bote Sibles Spandaw c.s.

1836   262a   Wiebe de Boer  zonder beroep  3 personen

1837   262a   Wiebe de Boer  zonder beroep  3 personen

1838   262a   Wiebe de Boer, koopman  13 personen

1839              geen gegevens beschikbaar

1840   262a   Wiebe IJntzes de Boer  zonder beroep  2 personen

1841   262a   Jacob Rinderts Scheepstra  arbeider  2 personen

1842              geen gegevens beschikbaar

1843   262a   Jolle Durks Jager arbeider  6 personen

1844   262a   wed. Broer v.d. Werf, zonder beroep  2 personen

1845   262a   Manus van den Berg  arbeider 3 personen

1846   262a   Manus van den Berg  schoenmakersknecht 3 personen

1847   262a   Manus van den Berg  schoenmakersknecht 3 personen

1848   262a   Harmanus van den Berg   schoenmakersknecht 3 personen  

1849   262a   Hermanus van den Berg   schoenmakersknecht 3 personen

1850   262a   Hermanus van den Berg   schoenmakersknegt 3 personen tot 1855

1855   262a   Marten Willems v.d.Tempel  timmerknegt 4 personen

1856   262a   Marten Willems v.d. tempel  timmerknecht  2 personen

1860   262a   Marten Willems vd Tempel   timmerknecht  2 personen

1865   262a   Marten Willems v.d. Tempel, vertrekt 12 mei 1865 naar Aengwirden.

            N.B. De verhuur door de Spandaw’s stopt !

Lijst van Bewoners van huisno. 262 (b), huurders van Bote Sibles Spandaw c.s.

1836   262b   Dirk J. Cuiper  gruttersknegt  6 personen

1837   262b   Johannes Nauta timmerknegt  3 personen

1838   262b   Johannes Nauta timmerknegt  3 personen

1839               geen gegevens beschikbaar

1840   262b   Johannes Jans Nauta  timmerknecht  3 personen

1841   262b   Johannes Nauta timmerknegt 2 personen

1842   geen gegevens beschikbaar

1843   262b   Johannes Nauta  timmerknegt  4 personen

1844   262b   Johannes Jans Nauta  timmerknegt 4 personen

1845   262b   wed. Popke F. v.d. Werf  arbeidster  2 personen

1846   262b   wed. Popke F. v.d. Werf  zonder beroep  2 personen

1847   262b   wed. Popke F. v.d. Werf  zonder beroep  2 personen

1848   262b   wed. Popke F. v.d. Werf  zonder beroep  1 persoon

1849   262b   wed. Popke F. v.d. Werf  zonder beroep  1 persoon

1850   262b   Louw Louwrens de Boer   leerlooijersknecht  7 personen

1855   262b   Jacob Jisses Leertouwer   pottebakkersknegt    2 personen

1856   262b   Jacob Jisses Leertouwer   pottebakkersknecht  2 personen

1860   262b   Jacob Jisses Leertouwer   pottebakkersknecht  4 personen

1865   262b   Jacob Jisses Leertouwer,  vertrekt 1 juni 1865 naar Aengwirden.

                      N.B. De verhuur door de Spandaw’s stopt !

Lijst van Bewoners van huisno. 262 (c. en/of d.), huurders van Bote Sibles Spandaw c.s.

1836   262c   Tjitte D. de Jong arbeider 6 personen

1836   262d   Anke Blom  spinster 1 persoon

1837   262c   Tjitte D. de Jong arbeider  6 personen

1846   262c   Tiete Pieters van der Zee   koperslagersknecht     2 personen

1847   262c   Tiete Pieters van der Zee   koperslagersknecht     3 personen

1848   262c   Tiete Pieters van der Zee   koperslagersknecht     2 personen

1853   262c   IJsbrand v.d. Werf               conducteur                  2 personen

Nota Bene: Anke of Antje Blom is een oudere ongehuwde vrouw van 67 jaar, die op 18 december 1836 overlijdt in een huis van eigenaar en timmerman Abe Dirks Mulder. Het huisje staat in de Zwarte Steeg en kent minimale voorzieningen. In haar overlijdensacte staat ‘arbeidster’.

Kort voor 1878 wordt er door de gebrs. Spandaw een herschikking van hun bezit uitgevoerd, waarbij de kadastrale nummers A-384, A-385 en A-386 worden samengevoegd met A-383. Daardoor ontstaat - door wat men noemt - “dj. 1878 vereenigd” een perceel met huis en erf ter grootte van 4.34 are. In dat dienstjaar 1878 is dus ook het kadastrale nummer A-1550 toegekend. Op het kaartje van het netteplan 1887 is dat duidelijk te zien.

De periode in het bevolkingsregister van 1870 tot 1880 (SCO 1913) voorzover het Breedpad 262 betreft, levert de namen van de bewoners Fokke en zijn vrouw Catharina de Jong op. Broer Bote als vrijgezel woont erbij in; zus Martha is voor een korte periode even weer ‘thuis’ (14 nov. 1887 tot 2 juli 1888) en een nicht Minke Sterkenburg is eveneens reeds vaste bewoner sinds juni 1864.

In 1879 wordt een hernummering van de Heerenveense huizen administratief tot stand gebracht. Dat is voor het eerst na de invoering van de huisnummering in 1809. Huisnummer 262 krijgt nu een veel hoger huisnummer, nl. nummer 479. Voortaan laat het grietenijbestuur bij iedere volkstelling (om de tien jaar) de huisnummering aanpassen aan de uitbreiding van het woningarsenaal door nieuwbouw.

De periode 1880-1900 (SCO 1929) levert opnieuw een ander bewoningsbeeld op. Het bevolkingsregister heeft het overlijden van Fokke Botes Spandaw op 8 juli 1885 verwerkt, waarmee zijn weduwe Catharina de Jong het hoofd van het gezin wordt. Uiteraard in de bedrijfsvoering bijgestaan door zwager Bote Botes Spandaw. Nicht Minke (36 jaar) treedt uiteindelijk toch nog in het huwelijk op 9 mei 1889, wat meteen haar vertrek betekent naar Tjerkgaast waar haar echtgenoot Hendrik Meines, koopman is (38). Nieuwe bewoner in nr. 479 is Catharina’s neef Kornelis IJbes de Jong (geb. 1871), die als commissionair werkzaam is. In 1900 wordt Catharina’s zuster Janna (Janke) ook op dit adres ingeschreven.

Overigens krijgt de firma F. en B. Spandaw nog wel te maken met de vestiging van de slagerij van Jan Jans Smilde op no. 480, waarvoor zij vanwege de toestemming voor een hinderwetvergunning ook worden gehoord. Zij willen niet tegenwerken, maar hebben wel bezwaren. Zo vinden zij net als andere belanghebbenden, dat er geen stalling van vee mag worden toegestaan en evenmin een mestbult mag worden aangelegd. Bovendien moet het bloed van de slacht direct worden verwijderd.

Het jaar 1900 begint weer met een volkstelling en de Schoterlandse bestuurderen zien voldoende reden om de huisnummering weer te actualiseren.  Nu wordt nr. 479 omgenummerd naar nr. 540. Nieuw is ook dat Bote Botes Spandaw als hoofd van het gezin op nr. 1 staat in het bevolkingsregister 1900-1910 met het beroep ‘koopman’.  In 1905 schaart de firma F. en B. Spandaw zich bij een groep Heerenveense handelaren, die de vrachtrijders en vrachtschippers en anderen verzoeken ook na juni zaterdags Heerenveen te bezoeken. De zaterdagmarkt wordt dan namelijk op initiatief van de Kamer van Koophandel om meerdere redenen verplaatst van zaterdag naar donderdag.

Het kadaster licht ons achteraf in over de herbouw van het lange pand A-1550 in het dienstjaar 1907. De krant geeft ons daarover geen nieuws, maar in de kadastrale regel is sprake van een ‘pakhuis’ waarover eerder geen melding wordt gemaakt. Het meest zuidelijke gedeelte van het pand kan een functie als pakhuis hebben gekregen, en is de meest aannemelijke optie.

Drie jaar later - in het kadastrale dienstjaar 1910 - wordt het gehele kadastrale perceel A-1550 verkocht aan Egbert Jans de Jong. Die verkoop is terug te vinden als advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 9 december 1908. De veiling van het koopmanshuis met pakhuizen, graanzolders, erf en turfhok is groot 4.34 are is in het koffiehuis Prinsen op de noordoostelijke hoek van Molenwijk met Breedpad bij de Spandawbrug. Het huis heeft een zijkamer, keuken en achterhuis, waarin een regenwatersbak. Bij de finale veiling wordt op 19 december uitgegaan van een bod fl.5525,-.

Egbert de Jong is op dat ogenblik koopman in Oudehaske en gezien het gegeven uit het bevolkingsregister, dat hij per 18 mei 1909 het huis met zijn vrouw Nennigje Jacobs Huisman en hun vijf kinderen gaat bewonen, geeft weer eens aan dat het kadaster standaard achterloopt op de werkelijke situatie.

De 9e Volkstelling in 1910 is het  de aanleiding om opnieuw het huisnummer aan te passen. Deze keer wordt nr. 540 omgenummerd naar nr. 499. Egbert Jans de Jong geniet slechts korte tijd van zijn bewoning, want op 29 april 1913 overlijdt hij op 41 jarige leeftijd. (SCO 1964. Zijn weduwe Nennigje Jacobs Huisman vertrekt enkele maanden later op 22 juli 1913 met haar kinderen weer terug naar Nijehaske. Zij worden opgevolgd door Andries Bootsma, een kaaskoopman uit de Stellingwerven, die van een ander adres in Heerenveen hier naartoe verhuisde in mei 1913.  Samen met zijn vrouw Pietertje Heida en zes jonge kinderen, waaraan in 1914 nog eentje wordt toegevoegd, blijven ze niet zo lang. Immers ze verhuizen al weer op 11 mei 1915 om naar Huizum te gaan. Tot onze verrassing zijn de nieuwe bewoners oude bekenden, want Nennigje Jacobs Huisman, wed. Egbert Jans de Jong, koopvrouw, vestigt zich hier opnieuw vanuit Nijehaske. Dat is slechts voor enkele maanden, nl. van 22-5-1915 tot nov. 1915. Een andere woning in Heerenveen is hun bestemming.

Dan komt als nieuwe bewoner Willem Boerrigter met zijn dochter Maria elders uit Heerenveen.  Hij is expediteur bij Van Gend en Loos en weduwnaar. Maria doet de huishouding. Zij vertrekken per 1 mei 1917 naar Goor om te worden opgevolgd door Antonius Johannes ten Pas, eveneens expediteur bij Van Gend en Loos. Hij is afkomstig uit Goor. Zijn vrouw en twee dochters vergezellen hem. Tijdens de bewoning van ten Pas wordt eind 1920 opnieuw hernummerd. Deze keer van nr. 499 naar nr. 510.

Uit de verkoopadvertentie van notaris Schippers van 2 februari 1923 in het Nieuwsblad van Friesland van 8 februari 1920 blijkt het ruime koopmanshuis aan het Breedpad en de Molenwijk met een grootte van 4.34 are nog eigendom te zijn van E.J. de Jong. Het kantoor van Van Gend en Loos is er weliswaar in gevestigd, maar er wordt toch goed op geboden. Op 20 februari 1923 bij de provisionele veiling wordt het ingezet op fl.9400,- en bij de finale veiling op de 23e daaraanvolgend wordt koopster de ongehuwde Aukje Adriana Theresia Doedijns te Leeuwarden eigenaresse voor fl.9701,-. Zij blijft wonen in Leeuwarden en zal dit als een beleggingsobject hebben beschouwd. De expediteur A.J. ten Pas met zijn kantoor van Van Gend en Loos heeft kennelijk besloten per mei 1923 twee panden verderop - op Breedpad nr. 512 - zijn bedrijf voort te zetten. Dat blijkt uit zijn gezinskaart en uit verschillende foto’s, waarop te zien is dat aan de muur een bedrijfsreclame is bevestigd. Mevrouw Doedijns aanvaardt vervolgens als huurder per mei 1923 Pier Bos, koopman in touw. Hij woont eerder op Heerenveen no. 610 (Korflaan) en trekt nu met vrouw Romkje Geertsma, twee kinderen en een dienstbode naar het Breedpad 510.

Zijn eerste opdracht aan het Nieuwsblad van Friesland vinden we in het exemplaar van 8 juni 1923 met een grote advertentie met een opsomming van zijn assortiment:

“Het adres voor LANDBOUWBENOODIGDHEDEN is P.K. BOS, Breedpad, Heerenveen (Naast Café Prinsen). 1e soort Hooitiemen, 2-paards, fl.15,-; Achter-en Voorlijnen, per 10 vaam, per paar fl.3.- of fl.4.-, groote Paardedekken fl.3.-; Legerdekken fl.5.50, Koedekken, gestreept, 85 cent, Leidsels met knippen vanaf fl.1.50; Wagenvet per bus fl.1.25, complete luxe Tuigen fl.85.-, alles inbegrepen. Verder alles wat tot het het boerenbedrijf behoort in Leer-en Rouwwerk. Beleefd aanbevelend.”

Bij het selecteren van de berichtgeving in de krant met als zoekwoord “Breedpad 510” worden verrast met een grote advertentie, welke we na lezing willen afdoen met de kreet ‘dat zal wel fout zijn !’. Wat is namelijk de kop van een grote advertentie: “BEKENDMAKING - BOAZBANK.” Hun boodschap aan de Heerenveense bevolking is: “Met ingang van 1 October j.l. (1923) benoemden wij tot directeur onzer instelling den Heer L. BROUWER, voorheen procuratiehouder der Boazbank te Sneek.” Tenslotte als laatste in het oog springende zin lezen we dan: ‘BOAZBANK, BREEDPAD 510, HEERENVEEN’.

Bij een eerdere gelegenheid hebben al eens vastgesteld aan de hand van een bericht in de Hepkemakrant van 21 november 1919, dat met ingang van 17 november 1919 de Coöp. Spaar-en Voorschotbank “BOAZ” voor Heerenveen en Omstreken kantoor gaat houden op de Verlengde Dracht 269 en dat is het woonhuis van A. Borkent zoals blijkt uit het kohier van de Personele Omslag 1919 (ten noorden van de Koornbeurs).

Wat schetst onze verbazing wanneer we in de Hepkemakrant van 23 maart 1923 ook nog een advertentie vinden met de overduidelijke tekst: “Kantoor Boazbank Heerenveen verplaatst met ingang van heden van Lindegracht naar Breedpad no. 510”.  De vraag is dan: “Waar op de Lindegracht is het kantoor van de Boaz-bank dan wel geweest ?” Dus opnieuw gezocht ... en gevonden: “Kantoor “Boaz”-Bank (kassier-boekhouder A. Borkent), tijdelijk verplaatst naar Lindegracht 81, ten huize van F. Koksma, Banketbakker”. Zo luidt het bericht in het Nieuwsblad van Friesland van 1 mei 1923.

Teruggrijpend op deze datum 23-3-1923 komen we tot de bevrijdende conclusie dat de Van Gend en Loos-man Antonius J. ten Pas onderdak heeft geboden aan het kantoor van de Boazbank in Heerenveen. Nu er op 1 oktober 1923 een - echte - directeur is benoemd zal hij zich volledig moeten richten op zijn Van Gend en Loos -taak. Die gedachte wordt nog versterkt als we een advertentie van 5 februari 1924 zien in het Nieuwsblad van Friesland, dat de Boaz-Bank-Heerenveen nu staat gevestigd op Breedpad 511. Met als exploitant op nr. 511 de slager Reinske Smilde (1880) en op de bovenwoning nr. 511boven zijn vader Jan Jans Smilde, zonder beroep, maar ooit ‘vleeschhouwer’, lijkt de Boaz-bank langzamerhand toe te zijn aan een eigen gebouw.

Met het raadplegen van de gezinskaart van Berend Nijenhuis, winkelier in suikerwerken en tevens ‘gemeubileerde kamerverhuurder’ staat op volgnummer 11: “Brouwer, Leendert; geb. 4 juni 1901 Leerbroek; ongehuwd; geref. kerk; Directeur Boaz-bank; ingekomen 29 december 1923 van Sneek; vertrokken februari 1928 naar Heerenveen 207boven.” Daar wonend wordt voor hem ook een ‘eigen’ gezinskaart aangelegd en waar als eerste wordt bijgeschreven op 14 augustus 1929 zijn kersverse en nagelnieuwe echtgenote Geertje van Lith (1908), waarmee hij diezelfde dag in Beverwijk in het huwelijk is getreden. Nog diezelfde maand verhuist het echtpaar naar het adres Heerenveen 321 op de Verlengde Dracht (één van de Feitshuizen), waar hun dochter Tonny wordt geboren op 28 mei 1930. Krap een jaar later lonkt het pand Oranjewoud 15, waar ze per 1 april 1931 zich vestigen. Hun laatste adres in Heerenveen is de Lindegracht 23, omdat de Boaz-bank is opgegaan in de Noord-Friesche Middenstandsbank (met huisnummer Lindegracht 25) en Leendert Brouwer daarvan de directeur wordt. Dat is per 1 november 1934. Op 23 november 1939 ‘emigreren’ ze naar Beverwijk.

Bij toeval vinden we ook nog een vermelding in een minuutakte van 2 april 1924 door notaris Jan Willem Schipper. Het blijkt te gaan om een wissel(brief), waarbij de Coöp. Spaar-en Voorschotbank Boaz voor Heerenveen en omstreken is betrokken en waarvoor directeur Leendert Brouwer binnen drie dagen een notariële acte moest laten opmaken om protest aan te tekenen.

Na deze afdwaling naar de Boaz-bank en Leendert Brouwer terug naar het Breedpad in 1923. De advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 27 november 1923 vlak voor het aanstaande St. Nicolaasfeest is voor Pier Bos een prima gelegenheid zich opnieuw te presenteren aan het Heerenveense, kopende publiek: “St. Nicolaas. Zoekt U fijne lederwaren ? Voor billijke prijzen  Ga dan naar P.K. Bos, Breedpad, Heerenveen. Ruime keuze in damestassen, portemonnaies, sigarenkokers, portefeuilles, enz. Vriendelijk aanbevelend !”

Op 16 januari 1924 ligt in een persbericht de nadruk op ‘Schaatsen, Schaatsen tegen de allerlaagste prijzen bij P.K. Bos, Heerenveen, Breedpad. Tevens Leerwerk voor Schaatsen, fl.1,- per stel ‘.

In mei 1926 wordt het op Breedpad 510 een stuk drukker. Het aantal bewoners breidt zich uit als de moeder van Romkje Geertsma (Hiltje Jans Mulder (1860) en haar zuster Grietje Johanna (1901), en bovendien hun commensaal Jelle Molenaar (1902), die rijwiel-en motorhersteller is, zich hier ook vestigen. Zij hebben op Het Achterom (oostelijk van de Molenwijk) gewoond (thans klompenhandel Bouwhuis).

In het kadastrale dienstjaar 1929 verkoopt mejuffrouw Doedijns het pand aan Pier Klazes Bos, die het sinds mei 1923 in huur heeft gehad. Het blijkt uit talloze advertenties, welke met de steekwoorden “P.K. Bos” en “P.Bos” en Breedpad bij de website <www.delpher.nl> zijn te vinden, dat het koopmanschap van Bos een breed assortiment artikelen omvat. We hebben uit de periode mei 1923 tot mei 1933 het aantal advertenties bekeken en komen dan op een aantal van 85 stuks. In het begin afficheert hij zich als ‘touwhandel’ en richt hij zich voornamelijk op de veehouderij met artikelen als ‘hooitiemen, achter-en voorlijnen, leidsels, hoorntouwen, koehalsbanden’, maar ook paardedekken, legerdekken, koedekken, tuigen. Met andere woorden ‘leer-en touwwerk’. Ten gerieve van de veeboeren faciliteert hij hen ook met wagenvet, muggenverdelger RIDS voor veestallen, Bosoline tegen tongblaar, helende zalf voor koeienuiers. De winkel aan het Breedpad wordt bovendien regelmatig wegens de ‘fijne lederwaren’ (damestassen, portemonnaies, sigarenkokers, portefeuilles, dames-en herenschoenen, schaatsschoenen). Zelfs de zomervakantie wordt aangegrepen met artikelen voor reizen en kamperen (allerlei soorten koffers, rieten manden, rugzakken, veldflessen, thermosflessen, padvindersriemen en -fluiten, sportartikelen, kap-en scheerdozen). Ook de schoolgang wordt gestimuleerd met schooltassen, aktetassen. In juni 1931 noemt hij zijn winkel zelfs het ‘Hengelsporthuis’ met snoeren en hengelstokken. Als een geregeld terugkerend onderwerp komt het ‘Schaatsen’ in de advertenties teug, met b.v. in 1927 de alleenverkoop van de Kampioen Schaats van E. Vonk, schaatsenmaker te Oudeschoot. Pasen, kermis, winkelweek, vakantie, Sint Nicolaas en Kerst zijn kapstokken voor bijzondere advertenties voor o.a. geschenken, parfumerieën, rookstellen, likeurstellen, vazen en kannen.

Op 14 september 1931 registreert de Dienst Gemeentewerken de aanvraag voor een bouwvergunning ten behoeve van een “uitbreiding van de winkel’. De raad oordeelt op 16 september positief met vergunningnr. 2323. J. Schaap en zoon, timmerlieden en aannemers zullen dat uitvoeren. Er wordt in korte tijd verbouwd, want op 7 october 1931 lezen we: “Hedenavond HEROPENING van onze nieuwe zaak in alle soorten Lederwaren en Koffers, parfumerieën, enz. Tevens is aan onze zaak verbonden een afdeeling in Goudsch kunstaardewerk. Vriendelijk aanbev. P. Bos, Breedpad, Heerenveen”.Van ‘koopman’ in schaatsen gemaakt door andere schaatsenmakers ontwikkelt Pier Bos zich ook tot producent van schaatsen. Dat blijkt voor het eerst uit een advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 6 december 1933, waarin hij de “PB Schaatsen” introduceert met als slogan: “Geen massaproduct. Iedere schaats een meesterstuk.”

Als kroon op zijn inspanningen publiceert het Nieuwsblad van Friesland in haar nummer van 5 juni 1934 een groot artikel over de in werking zijnde Schaatsenfabriek aan de Badweg. De journalist mag - een half jaar na de start van de fabrieksmatige aanpak van de productie - het hele procédé van de fabricage uitgebreid uit de doeken doen, en dat doet hij met verve. Bij het artikel is een afbeelding gevoegd van het fabrieksgebouw en een interieurimpressie van de polijsterij en de slijpafdeling. Voor zover we hebben kunnen nagaan in de kadastrale leggers van Heerenveen heeft Pier Bos de voormalige vetsmelterij van koopman Reinske Jans Smilde op het perceel Badweg A-2976 in gebruik genomen. Smilde heeft daar vanaf 1925 op een perceel van groot 3.09 are geen gemakkelijke tijd gehad door de tegenwerking van de ‘grote’ N.V. Smilde, hetgeen leidde tot een slepende rechtszaak en uiteindelijk tot een faillissement. In het dienstjaar 1936 wordt het overgeschreven op naam van de N.V. Friesche Schaatsenfabriek te Heerenveen en vastgelegd als fabriek en erf, met een grootte van 3.03 are. Een klein stukje grond van 0.06 are wordt als ‘ pad’ bijgeschreven bij houthandelaar Johannes Anskes Siebenga. Deze verandering rechtvaardigt een nieuw kadastraal nummer: A-3440, waarvoor als dienstjaar van toekenning uiteraard ook 1936 geldt. Eén van de eerste veranderingen, die directeur Bos doorvoert is “dj. 1936 opbouw”. En in dienstjaar 1942 wordt gesproken van ‘bijbouw’ in de zin van een ‘kantoor’. Daarvan is een bouwvergunning uit 1941(dossier 11-41), waarin - tot onze stomme verbazing - een vergunning wordt gevraagd door S. Geertsma en toegekend d.d. 17 februari 1941 voor het vergroten met een kantoor van plm. 50 m2 op Badweg 46, kad. Heerenveen, sectie A-3440, door de Friesche Schoenklompenfabrieken te Heerenveen. Aannemer F. Sietsma van de Paul Krugerkade mag dat voor fl.480,- uitvoeren.

De vraag is dan: Wat is hier aan de hand ? Gelukkig is er dan de site van de Koninklijke Bibliotheek met <www.delpher.nl> . Deze vindt voor ons een eenmalige advertentie in de Leeuwarder Courant van 8-10-1938 :

Dit mysterie heeft dus door de heer S. Geertsma een vervolg gekregen in 1941. Moeten we veronderstellen, dat om de toestemming voor schaatsenproductie te krijgen een ‘nuttige mist’ moest worden opgetrokken voor een mogelijk argwanende overheid ? Zouden er ooit in Heerenveen schoenklompen zijn geproduceerd ???

Uit het naslagwerk met de titel “Friese Schaatsenmakers. Van ambacht tot industrie” door drs. Wiebe Blauw, een uitgave van de uitgeverij Van Wijnen, Franeker, 1994, kunt U zowel over de fabricage van de schaats als over de makers - o.a. over Egbert Vonk te Oudeschoot en Pier Bos & Siebe Geertsma, sinds 1934 de N.V. Friesche Schaatsenfabriek te Heerenveen - allerlei details te weten komen.

Blauw noemt na 5 jaar een aantal van 20 personeelsleden en na in 1940 is dat verdubbeld tot zelfs 40 medewerkers. In een advertentie van 9 oktober 1939 voor directe indiensttreding van 2 schaatssmeden, 1 machinale houtbewerker, 1 leerling-Schilder en 1 leerling-Smid geeft de ambitie duidelijk weer. De bedrijfsvoering kent ook risico’s. Zo zijn er kot na elkaar in 1940 twee ernstige arbeidsongevallen gemeld. In januari is de zoon van de heer P. Bos het slachtoffer van de fraismachine. Zijn hand raakt bekneld en van twee vingers moet het voorste kootje geamputeerd worden. Twee maanden daarna eist de fraismachine opnieuw zijn tol met een ingrijpender gevolgen voor Kath. Post van Kortezwaag. Hij geraakt in het ziekenhuis en moet tenslotte vier vingers en het voorste deel van zijn duim door deze beknelling missen.

Waardering voor de N.V. De Friesche Schaatsenfabriek komt o.a. door een voorstel van B. en W. van Haskerland, die de raad voorstelt subsidie te verstrekken voor uit te keren wachtgelden. De leiding van het bedrijf is eveneens actief op het terrein van een nieuw fenomeen, nl. het bedrijfsappèl, een initiatief van het Nederlandse Verbond van Vakverenigingen. Een bijeenkomst in het schaftlokaal op 15 april 1942 ontvangt de provinciaal leider van de N.V.V. de heer IJ. Steensma, de heer G.Tilkema van de afdeling beroepsontwikkeling en de heer B. Brouwer, districtsleider van het district Heerenveen. Directeur Siebe Geertsma is gastheer en legt in een openingstoespraak de nadruk op samenwerking tussen ‘medewerkers’ en ‘leidinggevenden’. Vervolgens krijgt de heer Steensma de gelegenheid een socialistische maatschappij te schetsen, waarbij de verhoudingen stellig beter zullen uitpakken voor het Nederlandse Volk.

Aan het eind van dit appèl stelt de heer Geertsma het voltallige personeel een bedrijfsuitstapje in het vooruitzicht. Deze ‘unieke’ gebeurtenis vindt plaats op 8 juli 1942 in samenwerking met de Werkgemeenschap ‘Vreugde en Arbeid’ van het Nederlands Arbeidsfront, een organisatie bij decreet van Rijkscommissaris Seyss-Inquart waarbij per 1 mei 1942 alle bonden van werkgevers en werknemers zijn opgeheven en ondergebracht in dezelfde organisatie.

Men gaat met de trein naar Kampen en vandaar per boot naar Urk voor bezichtiging van de plaats en het nuttigen van een lunch. Terug in Kampen wordt er gedineerd in de stadsgehoorzaal, maar ook geredevoerd. Enkele personeelsleden brengen hulde aan de organisatoren en terug op het station in Heerenveen worden directeuren  Geertsma en Bos met een ovationeel applaus bedankt.

Naast krantenadvertenties voor nieuw personeel valt ook op, dat het moeilijker wordt aan voldoende materialen te komen. Met name zijn talloze advertenties gericht op het willen kopen van iepen-en beukenbomen.

De ‘idealistische’ sympathieën van de beide directeuren voor de Nationaal Socialistische Beweging (1931-1945), c.q. hun lidmaatschap daarvan, heeft hen en hun familieleden na de bevrijding van het Duitse bewind flink in moeilijkheden gebracht. De Heerenveense Koerier bericht op 20 juli 1945, dat de heren Siebe Geertsma, Pier Bos en de Friesche Schaatsenfabriek bij twee Koninklijk Besluiten door de Militaire Commissaris in het District Drachten onder financiële curatele werden gesteld door de benoeming van een ‘beheerder van vermogens’. In hun geval is dat  Mr. L. Mulder te Heerenveen.

In 1946 worden de maatregelen tegen N.S.B.-leden en sympathisanten door de nieuwe Nederlandse Regering aangescherpt door de instelling van tribunalen. Internering in kampen, gevangenisstraf, boetes en ontzegging van het kiesrecht blijken als vergeldingsmiddelen in ruime mate te worden gebruikt. De verslagen in de plaatselijke en provinciale pers getuigen daar meerdere keren van. Met deze rechterlijke procedure zijn ook de vrouw van Pier Bos, t.w. Romkje Geertsma en hun dochter Hiltje Bos

Overigens krijgt het adres Breedpad 11: winkel en woning van de familie Bos er in 1945 een nevenbestemming bij. In een Heerenveense Koerier-advertentie van 19 december 1945 is dit ook het kantooradres van de E.V.C. - de Eenheidsvakcentrale Heerenveen. Die werkt met een vacantiebonnensysteem, welke in een boekje (kosten 20 ct) moeten worden geplakt en aldaar collectief worden verzameld om te worden ingeleverd. Deze organisatie organiseert vervolgens op Vrijdag 15 februari 1946 een Openbare Feestvergadering in “Het Posthuis”, waar de landelijk voorzitter Berend Blokzijl zal spreken over “De strijd om de eenheid”. Kaarten voor dit gebeuren zijn o.a. ook weer te verkrijgen op Breedpad 11, maar ook op Schans 11b bij J. Peetsma. er afronding melden we U dat de zoon Klaas Bos (geb. 1919) als zaakwaarnemer de verantwoordelijkheid krijgt voor de schaatsenfabriek. Daarvoor ontvangt hij toestemming van de Gemeentelijke Commandant I o/l Chef-Staf van 27 april 1945 om uit de woningen van Geertsma en P. Bos goederen van de fabriek op te halen, o.a. weegschaal, schrijfmachine, schaatsen, leerwerk, e.d. Ruim een maand later op 30 juni verhuist hij tevens van de Badweg 43 naar Breedpad 11.

Onder zijn leiding gaat het bedrijf naast schaatsen maken ook zoeken naar nieuwe producten en vindt die in het maken van bouwpakketten voor verschillende typen zeilboten.

In 1947 komt Breedpad 11 - in ieder geval voor wat betreft de bedrijfsvoering - in andere handen. Pier Bos staat op de woningkaart per 15 april 1947 als vertrokken naar ‘a/b’ (aan boord) van een woonboot. Zoon Klaas vertrekt per 16 september 1947.

Kopiefoto Popke Timmermans in collectie Museum Heerenveen, nr. 10542.

Links N.V. De Friesche Schaatsenfabriek

Onder de Badweg; met in midden Siebenga’s molen plus houtloodsen;

 De woningkaart van de bovenvertrekken (11 boven) heeft sinds haar bestaan ook onderdak geboden aan een aantal Heerenveense personen of families. De kaart geeft aan “In verenigd gebruik met no. 11 ben.(eden)”. Van 12 mei 1936 tot 13 maart 1939 is dat de familie Geert Prins, die eerst in de Kleine Kerkstraat woont en na afloop van de huurperiode gaat naar de Ged. Molenwijk 1. Twee maanden later komt naar 11-boven Jantje Lemstra, wed. Wietze Broersma van de Nieuwburen de ruimte overnemen, blijft bijna drie jaar en gaat 8 januari 1942 naar de Badweg 75. Vervolgens wordt de rest van oorlogsjaren de bovenverdieping vermoedelijk gebruikt als ‘gastenverblijf’. Per 7 december 1945 geeft Klaas Bos 11-boven in huur aan Johan H.C. van Renssen, die eerder op Schans 124 woont, en op 4 juli 1947 naar de Munnikssteeg 3a vertrekt. Tegelijk is tevens onderhuurder van de familie Bos de uit Havelte afkomstige Tjebbe van der Wal, die op 18 februari 1946 in de gemeente Doniawerstal een plek vindt samen met Hiltje Piers Bos.

Sjoerd Postuma is in 1934, na zelfstudie in het electriciteitsvak, in de Pastoriedwarsstraat nr. 11 gevestigd. Aanvankelijk als nevenbedrijf. In 1939 komt hij als zelfstandige met een electrazaak in de Munnikssteeg nr. 4, na zijn compagnonschap met K. Zwigt te hebben opgezegd. Na zijn start aan het Breedpad heeft hij daar in 1951, 1955 en 1959 verdere moderniseringen doorgevoerd.

Electriciën Sjoerd Postuma richt de zaak in voor zijn electriciteitsbedrijf met winkel en adverteert voor het eerst in de Heerenveense Koerier op 28 november 1947.

In 1948 spreken de advertenties ons al aan met de aanbeveling ‘Technisch Bureau Postuma’ met als business-model: electrische apparaten - verlichtingsartikelen - radioartikelen. Het installatiebedrijf is aanvankelijk gevestigd in de oude boerderij achter de garage van Jager en Wierda aan de Gedempte Molenwijk, maar door medewerking van de directeur van de N.V. Batavus krijgt hij de beschikking over de kantoorruimte boven de Batavus-showroom aan westkant van de verbrede Dracht, waarvoor hij tevens grote opdrachten heeft uitgevoerd. In 1959 bij het zilveren jubileum van de zaak heeft hij 25 man gekwalificeerd personeel in dienst. Zijn landelijke erkenning verschaft hem ook klandizie in o.a. Scharsterbrug en Bolsward (Hollandiafabrieken) en in Wolvega en Oosterwolde (bejaardentehuizen). Het bedrijfsoppervlak is in die jaren gegroeid van 10 m2 naar 600 m2.

Het pand aan Ged. Molenwijk - Breedpad heeft in 1959 vier etalages aan de oostkant en twee aan de noordkant. Het eigenlijke winkeloppervlak is dan 200 m2 en heeft een door Afzelia-hout een voornaam aanzien gekregen. Inmiddels zijn natuurlijk aan het assortiment toegevoegd de televisies met (centrale) antennes e.d. Hal, kantoren, tekenkamer, magazijn en een kleine werkplaats voor radio-en televisiereparaties completeren het geheel. Grundig, A.E.G., Miele, Inventum zijn door hem te leveren overbekende merken. Dankzij een knipsel uit de Heerenveense Courant van 20 november 1959 onder het ‘Zakennieuws” kunnen we U de inhoud verkort weergeven ‘Van Lichtbron tot Lichtpaleis’.

De laatste grote verandering van het pand langs de Gedempte Molenwijk is de bouw van de zuidelijke uitbreiding van kantoor en werkplaats, zoals omschreven in bouwvergunning nr. 62 uit dat jaar 1959.  Het prijskaartje wat daar bijhoort, is volgens de begroting fl.9900,- .

Een advertentie voor personeel maakt in de Friese Koerier van 4 maart 1961 - onder de titel: ‘Elektro-Techn. Installatie Bureau Postuma’ - ongetwijfeld indruk op kandidaat-sollicitanten.

Voor de toekomst van twee zoons richt Postuma zich zo langzamerhand op zijn opvolging. Daarop anticiperend opent hij Vrijdag 20 november 1964 een nieuwe zaak op Dracht 62-64 in Heerenveen. Winkel en technisch centrum worden daarheen verplaatst. Hoewel ... in 1965 staat nog in een paar advertenties ook het adres Breedpad 11 vermeld, terwijl op 1 februari 1965 de woning boven de winkel door S. Postuma is verlaten (Woningkaart). Zelf gaat hij dan ook wonen op de Dracht 62. Breedpad 11 blijft nog lange tijd in gebruik bij het bureau Postuma, tot ......de Kopieerinrichting “Vitesse” - jarenlang gevestigd op Dracht 23 en geleid door bedrijfsleider Roel Heemstra - in 1966 de kans krijgt van Postuma het Ged. Molenwijk deel 2-4 te huren.  “Vitesse” heeft dan al een geschiedenis vanaf 2 augustus 1933 aan de straat “Achter de Kerk” nr. 6, waar Florus A. Féléus, als directeur van “Bureau Vitesse” een kantoormachinehandel begint. De startadvertentie van de  uit Zeeland afkomstige Féléus ziet U hiernaast. Wanneer we het adresboek 1934 raadplegen dan staat Féléus als boekhouder - met specialisatie leraar steno-en typen - vermeld, maar op hetzelfde adres Achter de Kerk 4 woont ook de handelsreiziger R. de Vrij en de ambtenaar bij de N.T.M. G. Hartmans. De woningkaart maakt dan melding van een huisnummerwijziging van nr. 6 naar nr. 4.

In 1945 verkast de heer Féléus met zijn ‘Bureau Vitesse’ naar de Dracht nr. 23 en hij wordt op de woningkaart van dat adres ingeschreven op 15 mei 1945. Vanaf begin 1963 wordt in de dienstverlening ook kantoorbediende Roel Heemstra betrokken, zoals uit b.v. een advertentie van 6 februari blijkt: R. Heemstra en F.A. Féléus staan beide als leraren typen en steno paraat. Inmiddels is het woonadres Dracht 23 verlaten door Féléus en is Heemstra bewoner van Dracht nr. 23. Féléus geniet op de Burg. Falkenaweg 62 van zijn pensioen (tot hij op 4 maart 1971 op 73 jarige leeftijd overlijdt.

Ook bij het vervolg van de carrière van Heemstra biedt een bericht in de Friese Koerier ons de helpende hand. De 11e  februari 1967 wordt hij genoemd als eigenaar van de copieerinrichting en winkel in kantoormachines, kantoormeubelen en -artikelen genoemd. De bovenverdieping, waar Heemstra heeft gewoond tot 4 januari 1967, wordt voor de copieerafdeling in gericht en daarmee heeft de benedenverdieping dubbel zoveel ruimte beschikbaar voor te etaleren bureau’s.

Op 25 februari 1972 is ‘Bureau Vitesse” pas verhuisd naar de hoek Gedempte Molenwijk-Breedpad en heeft een aantrekkelijke etalage. Roel Heemstra heeft tijdelijk een deel van Atje Keulen-Deelstra haar schaatstrofeeën kunnen lenen om ’belangeloos’ ten toon te stellen. Daarvoor heeft hij een reconstructieverzekering moeten afsluiten, d.w.z. de verzekeringsmaatschappij dient ervoor te zorgen dat Atje precies hetzelfde terugkrijgt als ze heeft beschikbaar gesteld.

Het bestuur van het Thialfstadion strijkt in 1976 in tegen de haren van het vaste personeel (6 man) aan wie was toegezegd, dat ze inspraak zouden krijgen bij de benoeming van een directeur. De Leeuwarder Courant brengt namelijk op 27 april 1976 het bericht, dat - zonder inspraak - tot directeur is benoemd Roel Heemstra, die leiding geeft aan het ‘Bureau Vitesse’, de copieerinrichting aan het Breedpad. Uit protest hebben de vaste personeelsleden toen geweigerd kennis te maken met Heemstra.

Sinds die benoeming is er van de kantoormachinehandel in de vorm van advertenties in de Friese kranten niets meer te vinden, tot 16 december 1981.  Op die datum maakt de griffier van het Arrondissementsrechtbank te Leeuwarden bekend, dat op 10 december in staat van faillissement is verklaard: Kantoormachinehandel Bureau Vitesse Heerenveen BV, hoek Breedpad” Ged. Molenwijk 2-4 te Heerenveen. Curator is mr. L.A.M. Barendregt, Oude Koemarkt no. 10, Heerenveen.

De heer en mevrouw Postuma besluiten het leegstaande pand te gaan gebruiken voor hun beider passie: Antiek en Curiosa. Een eerste advertentie treffen we aan in de Leeuwarder Courant van 16 november 1984. Slechts een deel van de week kunnen belangstellende kandidaat-kopers enkele uren terecht op Breedpad 11 nl. donderdag, vrijdag en zaterdag. Nota Bene: De eerste advertentie van de heer en mevrouw Postuma uit 1984 voor Breedpad 11 en de eerste van 13 oktober 1988, waarbij ze voor de clientèle gereedstaan op de Hiddingastraat 2 in de oude groenteveiling. Overigens is daar inmiddels ook het ‘Technisch Centrum Postuma’ gevestigd. Het laatste wapenfeit van de heer en/of  mevrouw Postuma is de “Grote kunst-, antiek-en curiosaveiling bij ‘Bon- Apart’ , Heerenveen,” op de Hiddingastraat 2-4, Heerenveen door Joop van den Enden’s Veilingen, erkend  veilingmeester en taxateur R.G, uit Groningen. Op vrijdag, donderdag en Woensdag 9, 10 wn 11 september zijn de kijkdagen voor 900 kavels en de week daarna op maandag tot en met woensdag de veilingdagen vanaf ‘s avonds 19.00 uur. Zelfs het Nieuwsblad van het Noorden en de landelijke Telegraaf hebben een forse advertentie.

Inmiddels heeft Jac. Marinus zich in de Leeuwarder Courant van 10 december 1990 gepresenteerd aan het Heerenveense publiek als “SNELDRUKKERIJ MARINUS”.  Hij heeft plaats voor een all-round grafisch vakman, waarvoor hij op korte termijn een gediplomeerde offsetdrukker zoekt die graag wil werken in een klein flexibel team met een prettige werksfeer. Er wordt door het bedrijf zeer weinig geadverteerd, zodat het schrijven van een bedrijfsgeschiedenis nauwelijks mogelijk zal zijn zonder de personen in kwestie uitgebreid over hun ervaringen te laten vertellen. 

Meer dan goede herinneringen aan de hydraulische snijmachine en haar bedienaar Dirk Bruinenberg worden door schrijver dezes gekoesterd wanneer hij zo nu en dan met een ingenaaid boekblok toestemming krijgt deze door Bruinenberg te laten snoeien tot haar definitieve formaat. Dat vindt dan plaats in de ruimte achter de winkel waar ook de offset-pers staat te ratelen. Vanzelfsprekend ben je dan ook klant voor leverantie van bijzondere papierformaten voor wat betreft dikte, grootte, kleur en kwaliteit. Het zal vermoedelijk in 1999 zijn geweest, dat Marinus van deze aktiviteiten afscheid heeft genomen en in dienst is getreden van ‘Brouwer en Wielsma Drukkers en Ontwerpers B.V.’, aanvankelijk op Dracht 150 en later in 2001 is meegegaan naar het Businesspark Friesland aan de Jousterweg 38 in Nijehaske. Een officiële opening en een open dag hebben de start van de nieuwe uitgeverij op woensdag 14 en zaterdag 17 februari 2001 gemarkeerd. Het bedrijf heeft de snelheid van de veranderingen in de ontwerp-en drukkerswereld helaas niet kunnen volhouden. De Gemeentegids van Heerenveen vermeldt in haar uitgave van 2004/2005 voor de laatste keer de naam van het bedrijf. De rechtbank heeft de B.V. tenslotte op 30 september 2009 in staat van faillissement verklaard.

Terugkomend bij Breedpad 11 volgt er een gebrek aan openbare bronnen om de geschiedenis te kunnen beschrijven van het pand - tussen Marinus Sneldrukkerij (1999) en de huidige gebruikers (2013):

“Wij stellen ons graag even aan u voor,  Patrick en Karen Jelsma beide van het jaar 1988 hebben op 7 mei 2013 de deuren van restaurant ANNO 88 geopend. Over de naam hoefden wij niet lang na te denken: we hebben inspiratie gehaald uit onze beide geboortejaren. Samen met ons gastvrije team zorgen wij er voor dat iedere gast verwend wordt. Graag verwelkomen wij u in ons sfeervolle restaurant. Met gastvrije groet, Patrick en Karen Jelsma”. 

Mocht U zich door deze uitnodiging aangesproken voelen dan zult U per 1 juni 2016 te maken hebben gekregen met de door de exploitanten van ANNO 88 gewijzigde ambities: stoppen !

HIP-TIME MAGAZINE 133

Europalaan ca 1960

Het kan haast niet anders of deze foto moet op een vroege en zonnige zondagochtend zijn geschoten. De keurig geklede jongeman loopt daar stellig niet bij toeval. De fotograaf heeft er goed over nagedacht om het serene beeld toch nog iets menselijks mee te geven. Overigens is de persoon op de voorgrond niet het enige levende wezen.  De maagdelijkheid van de Koornbeursweg wordt immers ook nog op twee punten gestoffeerd met een levend wezen. Een loslopende hond heeft van zijn baas een flinke voorsprong mogen nemen niet gehinderd door een lange lijn. U zult er even moeite voor moeten doen, maar recht onder de toren van de Nederlands Hervormde Kerk tegen de achtergrond van één van de lagere bouwwerken van de gasfabriek vindt U de honden- baas. De hond snuffelend langs de grond is op weg naar de meest oostelijke lantaarnpaal. Ook uit de Atalantastraat komt een tweetal mensen lopend net in beeld tegen de achtergrond van het hoofdgebouw van de Rijksskweekschool. Helemaal zeker van het volgende zijn we niet, maar het lijkt erop dat het eerste strookje van de huizen aan de Europalaan zijn gebouwd. Er ligt zo te zien een kersvers trottoir, maar de voortuintjes lijken nog niet aangelegd. Misschien heeft dat te maken met de tijd van het jaar (late herfst, mooie winterdag). We speuren vergeefs naar bomen, struiken, een plukje gras of iets dergelijks. Uit enkele krantenadvertenties eind november 1959 tot begin februari 1960 vernemen we dat Europalaan 9 op 13 november 1959 wordt betrokken door de heer H.A. Woldring, bedrijfsleider van de fa. Binnert Overdiep en op 16 februari 1960 lezen we dat secretaris P. Dol van de toneelgroep “Het Masker” een oproep doet vanaf het adres Europalaan 13. Hij woont er sinds 17 november 1959. De anonieme bewoner van Europalaan 19 heeft een ‘nootjeshaard’ te koop. De woningkaart onthult haar naam: Janke de Mos, wed. van Tjepke G. de Bilkert. Zij woont er sinds 9 november 1959.

U mag zich afvragen wie de maker is van deze goed gekozen diagonale zichtlijnen en de panoramisch aandoende skyline van Heerenveen omstreeks 1960. We zullen U daarover niet in het onzekere laten. Deze keer hebben we het voorrecht gehad zelfs de achterzijde van het origineel te hebben kunnen bekijken, waar de naam van amateur-fotograaf en aannemer van grondwerken Wessel Boltje Jzn staat vermeld. Zou het kunnen zijn, dat hij heeft meegewerkt aan de tot standkoming van dit project? Vooralsnog blijkt dat niet uit het dossier van deze projecten.

Het dossiernr. 156-7 betreft het project van de Bouwvereniging Heerenveen, complex BV 404, waarbij 115 woningen in 1958 zullen worden gebouwd op verschillende locaties in Heerenveen. Allereerst in de Sieversstraat-oost

(getekend 4 mei 1957); vervolgens de Thorbeckestraat (getekend 16 december 1957), Oenemastraat-west en de haaks daarop staande drie blokjes, het eerste blok van de Karst de Jongweg-noord, de Atalantastraat-zuidzijde en het eerste blok van 11 eengezinswoningen aan de Europalaan. (zie plattegrond)

Het bureau van Kuiper, Gouwetor en De Ranitz uit Rotterdam hebben zich hier intensief mee bezig gehouden. Net als met de woningen in de Indische buurt langs de Kempenaerswijk. De vier blokken van 10 woningen tussen Kempenaerswijk / Baronesse de Vos van Steenwijksingel en de Spoorsloot / Surinamesingel.

Laten we ons eerst eens even in wat infrastructurele details begeven. De plannen voor een dubbelstraat van noord naar zuid bestaan al enige tijd als het gemeentebestuur besluit die beoogde verbinding te realiseren parallel aan de Burgemeester Falkenaweg met dwarsverbindingen naar die hoofdader naar het Oranjewoud. De naamgeving voor deze dubbelweg - gescheiden door een brede strook gras - tot ‘Europalaan’ is bedoeld ter ondersteuning van de destijds actuele Europese eenheidsgedachte. Op 17 november 1958 volgt de raad van Heerenveen deze gedachte door tot deze straatnaam te besluiten. En de aanleg wordt in het seizoen 1958/1959 nog ter hand genomen. Aanvankelijk is het doel de volledige lengte als ‘dubbelstraat met middenberm’ van de zuid-oosthoek van het Burgemeester Kuperusplein tot aan de Binnenweg die naam te geven. De moordaanslag op president John F. Kennedy van de USA op vrijdag 22 november 1963 met dodelijke afloop doet de raad vervolgens besluiten het zuidelijke deel vanaf de Jan Mankeslaan tot aan de Rembrandtlaan te hernoemen tot ‘President Kennedylaan’. Met deze wijziging vervalt het plantsoengedeelte aan het meest zuidelijke eind en tevens de op 19 maart 1962 reeds gekozen naam ‘Jan Sluytersplantsoen’. (Straatnamenboek)

Enkele jaren later zal deze brede ‘middenberm’ met een lengte van een kilometer internationale bekendheid verwerven door de filosofische gedachten over biologische, ecologische en verwante processen van wereldburger en Heerenvener Louis le Roy. Zijn inzichten, zijn daadwerkelijke inzet, zijn kracht mensen te overtuigen leiden tot het begrip ‘de tuinen van Le Roy”. De natuur mag zijn gang gaan om goeddeels zelfregulerend te worden. Een grasmat op de middenberm, die twee keer in de week moet worden gemaaid, wordt bij wijze van spreken alleen maar in toom gehouden en leidt volgens Le Roy nimmer tot ‘creatieve natuur’ net zo min als ‘onbedekte aarde’. Deze toestanden mogen we gerust de “gruwel van Le Roy” noemen. Alle grond moet worden bedekt met lage planten, die zichzelf dienen te reguleren. In de chef van de Heerenveense plantsoenendienst Hartstra vindt hij een medestander. Inmiddels is het procédé een veertigtal jaren onderweg en nog steeds worden de basisgedachten uitgedragen door de medewerkers van stichting “De Tijd”. (Wilt U zich daar diepgaand mee bezig houden kijk dan op: <www.stichtingtijd.nl/>.

De foto die de heer Boltje ons heeft nagelaten - waarmee we overigens ook om andere redenen vreselijk blij zijn - kan in de huidige tijd dus absoluut niet meer gemaakt worden.

Terug naar onze foto. Heel erg centraal staan duidelijk de gebouwen van de Heerenveense gasfabriek. Ooit wordt ook in de regelgeving van de grietenijbesturen een soort hinderwetvergunningensysteem geïntroduceerd. In 1811 vertaalt J. Kinker een in het Fransch gesteld boek naar het Hollandsche “Nieuwe Gids der Mairen en adjunkten en der Kommissarissen van politie” waarin het begrip ‘information de commodo et incommodo’ voor het eerst ook in Nederland wordt toegepast. Het oudste in Heerenveen bewaard gebleven dossier stamt uit 1836 en regelt en begeleidt de stichting van de leerlooierij van Lambertus Feits aan de Molenwijk op het punt van overlast voor de naastlegers of milieuhygiene. Ook de tot standkoming van de ‘Gazfabriek’ is aan deze procedure onderworpen geweest. Op 24 juli 1860 zal deze in de kadastrale gemeente Heerenveen, sectie A, no. 859 (gemeentetuin) worden gebouwd. In een verbaal verklaren de kerkvoogden van de R.C. Kerk, eigenaren van de percelen A-777 en A-778, en particulier eigenaar Johannes Hiddinga, van sectie B-650 en B-492, dat ze geen bezwaar tegen de bouw hebben. (SCO 2182)

Twee jaar eerder - op 15 september 1858 - is dit proces overigens al in gang gezet door een brief van de Architecten-Ingenieurs van C. Verloop & Zn., te Utrecht, met het verzoek een ‘conferentie’ te mogen hebben met het bestuur van Aengwirden en Schoterland over ‘het verligten der Gemeente met gaz”. Ruim 100 jaar heeft het onderwerp de Heerenveense bewoners en bestuurders bezig gehouden. De door de HIP-taakgroep van de Stichting Historie Heerenveen samen met de Heerenveense bibliotheek georganiseerde tentoonstelling in 2015 heeft daarover een succesvolle presentatie gegeven.

Onze foto geeft van het enorme terrein tussen de Sieversstraat en Van Kleffenslaan, en tussen de Minckelersstraat en het Burgemeester Kuperusplein een goed overzicht. Neemt U er ook nog eens luchtfoto nr. 30965 uit 1955 van Aerocarta bij, die in “Oud Heerenveen vanuit de lucht” staat afgebeeld en U krijgt een prachtig overzicht van het terrein van boven. Niet alleen van het gasfabriekterrein, maar ook van het sinds 1952 aangelegde Burgemeester Kuperusplein en de nog in aanleg zijnde Van Kleffenslaan.

Welke gebouwen op onze foto ook prima in beeld komen en deze periode markeren zijn natuurlijk allereerst het ‘eerste woonlagengebouw’. Dat is niet alleen voor Heerenveen een primeur, maar zelfs voor heel Zuidoost-Friesland’. Het is zelfs zo nieuw dat de journalist van de Friese Koerier van 13 juni 1953 uitgebreid gaat uitleggen, wat nou precies het verschil is tussen een ‘woonlagengebouw’ en een ‘flatgebouw’. Het draait dan om de vraag of er sprake is van een ‘centrale verzorging’ voor alle bewoners. Die is er dus niet en derhalve is die definitie niet van toepassing.

Wat het dus wel bijzonder maakt is dat er zes woningen allemaal via dezelfde ‘gang’ (hetzelfde trappenhuis) bereikbaar zijn in de drie bovenelkaar liggende lagen. De woningbouwvereniging Heerenveen heeft de firma Hoekstra uit Leeuwarden de bouw toevertrouwd.

De wooneenheden zijn zeer gerieflijk ingericht met veel comfort voor de bewoners. In het artikel wordt verder zeer gedetailleerd ingegaan op de indeling en de beschikbaarheid van een fijne keukeninrichting. Achter het gebouw ligt nog een flink stuk bouwgrond braak, die - na te zijn ingezaaid met gras - door de gymleraren van de plaatselijke technische school bij zomers weer dankbaar gebruikt wordt om verschillende buitenspelen te kunnen beoefenen.

Het volgende opvallende gebouw aan de westkant van de Van Kleffenslaan is het 70 meter lange ‘witte’ noodgebouw van prefabricated bouw-elementen, die volledig wordt ingericht als ‘noodschool’ voor de leerlingen van de Rijkskweekschool. Deze oplossing is gekozen omdat de planning voor de permanente bouw aan de oostkant van de Van Kleffenslaan wegens kritische geluiden en misverstanden in de communicatie over de doelstellingen van de school een behoorlijke vertraging heeft opgelopen. De kweekschool maakt al een aantal jaren gebruik van de lokalen van de Rijks Hogere Burgerschool aan de Fok, maar de landelijke overheid is moeizaam te overtuigen van de noodzaak van de verbetering van de huisvesting. Uiteindelijk is de eerste mijlpaal de ingebruikneming van de noodschool op 12 november 1956. De kweekschool staat dan onder leiding van directeur A.M. van Apeldoorn. Met enig feestvertoon o.a. toespraken van de burgemeester G.H. Kuperus en de directeur in Het Posthuis worden de ‘witte barakken’ geopend.  Het scepticisme van de leerlingen, die boven de hoofdingang aan de westkant van het nieuwe gebouw de spreuk „Wie hier binnen gaat, late alle hoop varen", blijkt bij een rondgang door het gebouw volledig ongegrond, volgens de journalist van het artikel van de Friese Koerier.

Wanneer alle beslissingen ten aanzien van de nieuwbouw van de permanente Kweekschool met dezelfde voortvarendheidzouden zijn genomen als de bouw van de noodschool, dan had deze waarschijnlijk helemaal niet gebouwd behoeven te worden. Achteraf is gebleken, dat ook de bouw van het nieuwe complex ook nog weer twee jaren heeft gekost terwijl bekend was, dat de groei van het aantal leerlingen al veel langer was voorzien.

Niettemin is de Friese Koerier in een juichende stemming wanneer ze op 24 oktober 1958 schrijft: “Rijkskweekschool Heerenveen kreeg een vorstelijk gebouw”. De architect P. de Vries uit Leeuwarden heeft een groot, modern en imponerend complex tot stand gebracht. Onderdeel daarvan zijn een groot en goed geoutilleerd muzieklokaal, bibliotheek en gymnastiekzaal. Ook aan de verfraaiing is gedacht.

Een grote gevelplastiek van de beeldhouwer Cephas Stauthamer en een levendige glascompositie van Harry op de Laak in het hoge westelijke halraam.

Er kleeft na de ingebruikneming en zelfs na de officiële opening gemeentelijk nog wel een klein smetje aan de locatie. De Van Kleffenslaan is nog niet doorgebroken en in verbinding gebracht met de Nieuwstraat.

Je kunt je voorstellen, dat sommigen van U op onze hoofdfoto van het Kuperusplein zich hebben afgevraagd wat de functie is van dat kleine vierkante gebouwtje met plat dak. Wel, het plein is in feite gepland als bode-en marktterrein, waarvoor de technische voorbereiding al in januari 1949 is begonnen. Het bestuur van de N.O.B. wegtransport dringt aan op uitbreiding van een plein. Het gemeenteplein voldoet al enige tijd niet meer aan de minimale eisen en er is in de gemeenteraad als eens geopperd een nieuwe voorziening te treffen aan de Sieger van der Laanstraat tegenover de Van Riesenstraat. De directeur van gemeentewerken wil daarover met het college in bespreking. Dat gesprek mondt uit in een nieuw plan voor een terrein achter de Dracht aan de oostkant, waarmee de directeur gemeentewerken zich op 1 januari 1950 tot het college richt voorzien van tekeningen en een begroting van fl.365.000,-.  Dit basisplan wordt door hem nog aangevuld met een lijstje van ‘kosten voor voltooiing van het plein achter de Dracht’. Daarop staan een muziektent (begroot op fl.12.000,-), urinoirs en w.c.’s ten behoeve van het bodeterrein (en dat is het gebouwtje, waarmee we deze alinea zijn begonnen) en begroot op fl.2500,- en op het gemeenteplein de afbraak van het waaggebouw en het bestaande gebouwtje voor fl.8500,-.  In 1951 in juni mag aannemer G.W. Boltje een offerte uitbrengen voor fl.237.100,-. In de loop van dat jaar worden de puntjes op ‘i’ gezet. Tegelijk wordt ook Gerrit de Beer als belanghebbende vanwege het Centraal Bestelhuis in de procedure betrokken. Hij moet voor 12 mei 1952 een schuur afbreken en vervangen door nieuwbouw. Op  23 november 1952 is het zover, dat burgemeester Kuperus het naar hem genoemde plein kan openen.

Ter gelegenheid daarvan wordt een defilé gehouden van vrachtwagendiensten en het centraal bestelhuis van G. de Beer in gebruik genomen. De 46 ondernemers met een bodedienst op Heerenveen nemen het plein met graagte in gebruik. (bron o.a. GW.0287/83.3 Marktterrein 01/01/1949 - 31/12/1953)

Overigens komt het urinoir na een ‘inschrijving op uitnodiging’ tussen vier Heerenveense aannemers d.d. 18 september 1953 tot stand. De fa. L. van der Meulen schrijft in voor fl.1579,-, Sies de Haan aan de Hepkemastraat voor fl.1712,- en R. Post en zoon aan de Kerkstraat voor fl.1494,-. K. Telgenhof doet geen opgave. K.R. Post laat op 25 november 1953 weten, dat het gebouwtje in gebruik kan worden genomen.  Overigens blijkt het gebruik en het onderhoud van het urinoir geen onverdeeld succes. Op 19 september 1961 leidt een voorstel tot opruiming en verplaatsing tenslotte alleen tot afbraak. Er komt geen vervanging.

Natuurlijk is U op foto van de heer Boltje al opgevallen, dat het B.P.-servicestation in de noord-oostelijke hoek van het Burg. Kuperusplein er nog niet op voorkomt. Dat klopt met onze datering, want wordt pas geopend op 24 mei 1962. De firma Gouma uit Wolvega neemt dan de exploitatie voor haar rekening van een ruime reparatie-inrichting, een kantoor met een showroom voor de Vauxhall en een ondergronds magazijn. Deden en de Boer zorgen voor bekendheid in Heerenveen. Boven de zaak zijn dan twee woningen gerealiseerd. De architect Thom Wildeboer uit Groningen en aannemer K. Schaap uit Heerenveen hebben deze voorbereid en uitgevoerd.

Op deze bovenstaande opname ziet U de beschreven situatie en U ziet meteen ook, dat er niet alleen wordt geparkeerd door de bodediensten, maar ook door particulieren. Inmiddels is er goed te zien, dat het plein geoutilleerd is voor kermisgebruik met een krachtstroomkast. Bovendien is de laatste dominante gashouder volledig verdwenen. Logisch, want www.serc.nl  dateert deze foto op het jaar 1983. Het is bovendien nog slechts een fragment van de originele foto.

Die grote, dominante gashouder willen we U overigens niet onthouden. Er is al veel over de watertoren geschreven, maar voor deze foto is de aanwezigheid van watertoren in Heerenveen van grote betekenis  geweest. Het uitzicht op dit beeld van fotonummer 06227 van het archief van het Museum Heerenveen is al eens door Dick Bunskoeke gebruikt in zijn rubriek ‘Ut it Feanster Printeboek’ van de Heerenveense Koerier van 11 november 1987. Zijn tekst is begrijpelijkerwijs sterk gericht op die gasfabriek, waarvan hij allerlei aardige feiten aan ons heeft verteld. Over het ontstaan, over de gasprijzen, over de hoeveelheid straatlantaarns, over de bouw van de bedrijfsgebouwen en over de directeuren en hun gasfitters. Volgens de schenker van de foto - misschien zelfs de maker ervan J. Meijer uit ‘t Meer - is deze gemaakt in 1950. En dat is goed te zien: de gasfabriek stond aan de zuid-oostelijke kant van het centrum en de landerijen laten slecht agrarisch gebruik zien.  Er is praktisch nog niets van enige bebouwing waar te nemen. Alleen rechtsboven zien we het uiterste noord-oostelijk puntje van het tuinencomplex van de familie Wagter, welke is ontsloten vanaf de Burgemeester Falkenaweg. Links tegen de rand zien we de algemene, verhoogde begraafplaats - aangelegd in 1850 en inmiddels in 1988 geruimd. Vandaag de dag staat daar het luxe appartementencomplex ‘Minckelersstate’, met ten zuiden daarvan de nog steeds hoger liggende parkaanleg met als enig grafmonument dat van oud-burgemeester J.P. Engelman. Dat gedenkteken is geplaatst op 26 juni 1908 op zijn graf door de Nederlandse Politiebond, waarvan de heer Engelman van 1894 tot 1907 voorzitter is geweest. Op het monument leest men: “De Ned. Politiebond aan zijn onvergetelijken voorzitter J.P. Engelman. Zijn wijsheid leidde ons, Zijn arbeid steunde ons.” Het monument is ontworpen door den architect R. v.d. Weerd te Enschede en vervaardigd door G. en J. Cool te Amsterdam. (bron: N.v.Frl. 27-6-1908, Monument Engelman)

Graag willen we U ook nog even wijzen op de veestalling met hooibergplaats. De bouwvergunning nr. 1466 (SCO 2537) van 5 mei 1925 spreekt van een stelphuizinge van 12 bij 12 meter (144 m2) bij een nokhoogte van 7.50 meter. Timmerman Johannes de Haan, Heerenveen, creëert negen stallen boven een gierkolk van 20 m3 en een behoorlijk hooivak. Een pomp ontsluit een welput voor drinkwater. In 1955 is de veestalling al afgebroken terwille van de demping van de scheidsloot en is er een begin van de aanleg van het tracé van de Van Kleffenslaan. De veestalling kent zelfs een adres. De woningkaart is gesteld op Coolsingel 2.  Stichter-eigenaar is geweest  veehouder W.A. Koopman(s), die destijds zelf aan de Verlengde Dracht woont.

Tenslotte ziet U de boomwallen van het Korflaantje, beginnend achter de Nieuwburen en doorlopend tot de nieuwe begraafplaats aan de Binnenweg (eerder Oranjewoudster voetpad).

2016, juni 18 - wibbo westerdijk - hip-backup 

HIP-TIME MAGAZINE 132 

Boerderij aan de Propstrasingel (1749-1832)

Het is even geleden, dat deze dorpse foto is gemaakt ! U zult het nauwelijks willen geloven, dat dit een beeld uit Heerenveen betreft. Het Museum Heerenveen is de gelukkige eigenaar van dit beeld van een boerderijtje, gesitueerd achter de bebouwing aan het Breedpad en wel achter de latere nummers 11, 13 en 15. De toren van de voormalige Ned. Hervormde Kruiskerk steekt waakzaam zijn spits boven de bebouwing uit. Het lijkt ‘maandag-wasdag’ te zijn en de dag is gevorderd tot in ieder geval het begin van de middag. De zon krijgt de kans zijn droogfunctie uit te leven op de uitgespreide was op de ‘bleek’. En we moeten ons al erg vergissen als we rechts voor de gevel niet een ‘droegrak’ zien staan. Ook bent U ooggetuige van de eerste meters van de Propstrasingel, die zich westelijk tussen huisnummer 15 en nr. 17 (Van Gend en Loos) perst om zijn ‘pad’ verder langs het lattenhek van de bleek te vervolgen richting het zuiden tot de dwarsgracht. 

De data van deze foto willen we U niet onthouden. De foto is afkomstig uit de familie ‘van den Berg’ en is gemaakt omstreeks 1908. Inmiddels is eigenaar geworden een telg van de Taconis-familie - Johannes Hendrikus Taconis - die is getrouwd met Geertje Alberts Propstra. Zij is door een scheiding van goederen in het bezit gekomen en waarschijnlijk hebben de Taconismannen het schuurgedeelte bestemd voor opslag van goederen voor hun tabaksfabriek aan de Munnikssteeg. Daarom zal meesterknecht Johannes Lambertus van den Berg de eer te beurt zijn gevallen het huis te mogen bewonen. In mei 1910 zal hij zijn 50 jarig dienstverband vieren bij de tabakskerverij van Taconis en wordt voor de 61 jarige jubilaris een feest gepland bij Hotel Jager. (NvFrl. 20-5-1910)

De foto van het pand is nog niet eens zolang in het bezit van het museum, getuige het hoge fotoarchiefnummer 14.296.

Voorgeschiedenis van het perceel A-387.

Verder draait het in deze aflevering van onze HIP-Time om de oervorm van dat centraal gelegen perceel op het fragment van de kadastrale minuutkaart uit 1832 van de kadastrale gemeente Heerenveen, sectie A, nummer 387. Steeds nemen we een periode, waarvan we hebben uitgezocht welke personen (persoon, echtpaar, gezin of familie) het boerderijtje met de schuur in huur hebben gehad en er hebben gewoond. Daarbij proberen we vanaf 1832 langzamerhand terug te zoeken naar het ontstaan van het perceel.

De wisseling van het eigendom speelt bovendien ook steeds mee en daarvan willen we U ook op de hoogte brengen. Na de overtuigende boerderijfunctie (veehouderij) heeft het ongetwijfeld ook andere bestemmingen gekend. Wat is niet steeds (helemaal) duidelijk.

1828-1832 Roelof Hendriks van Rheen en Martje Alberts Propstra

In 1832 is het ‘huis met schuur’ met huisnummer 264 weliswaar eigendom van de weduwe Albert Hendriks Propstra met een grootte van 10.20 are en een gebouwde waarde van 45 gulden, maar het wordt bewoond door dochter Martje Alberts Propstra en schoonzoon Roelof Hendriks van Rheen, afkomstig uit Alkmaar en net als zijn vader ‘schipper’. Van welk type boot weten we niet, wel dat hij in 1832 huurder wordt van “De Twee Gebroeders” van 95 ton ‘met reil en treil’ (dus: met alles wat erbij hoort) voor 8 jaar tegen een huurprijs van fl.240,- per jaar. De verhuurders zijn Bartle Pieters Cats en de weduwe van Syger Pieters Cats, scheepstimmerlieden op de Heerenwal op de scheepswerf “De Morgenstond” ter hoogte van de latere Stationsweg.

Roelof en Martje zijn op dat ogenblik resp. 37 en 36 jaar en gebruiken het huis samen met hun vier kinderen: Hendrik van 13 jaar, Trientje van 11 jaar, Jan van 5 jaar en de benjamin Albert van 1 maand oud. De drie oudste kinderen zijn geboren in Nieuwehaske, maar de jongste in dit huis op 15 december 1829. De volkstelling van 1830 heeft hem nog mogen registreren, maar al op 4 januari 1830 overlijdt hij. Overigens is dat het echtpaar Van Rheen-Propstra al eerder overkomen, want kort nadat ze er zijn gaan wonen overlijdt er op 18 juni 1828 hun 15 dagen oude dochtertje Albertje. Haar tweelingzusje Maaike gaat bovendien vier weken na haar geboorte op 4 juli 1828 dezelfde trieste weg. Zelfs buurman J.C. Mann, genees-en heelmeester, heeft dit niet kunnen voorkomen en verzorgt traditiegetrouw samen met de vader de aangifte bij het gemeentebestuur.

1822-1828 Jacobus Suardus Posthuma

De familie die daarvoor in dit perceel heeft gewoond is geweest Jacobus Suardus Posthuma. Hij is getrouwd met Sjoerdje Reitzes Bijlsma. Als zijn beroep wordt afwisselend koopman en winkelier genoemd. Gebruikelijk in die tijd is geweest, dat in de acte van overlijden tevens het nummer van het huis wordt opgenomen. Dochter Suarda Jacoba, die 5 december 1814 is geboren, overlijdt namelijk op 8 juli 1816 op huisnr. 60 in Heerenveen-Aengwirden.  Vader Jacobus Suardus Posthuma zelf overlijdt op 23 oktober 1826 op 46 jarige leeftijd als ‘aanspreker’ wel in huisno. 264 aan het Breedpad. Ook schoonvader - de 86 jarige Reitze Geerts Bijlsma overlijdt een maand later op 26 november 1826 in dit huis (SCO 4170) Spijtig voor onze zoektocht is, dat de familie in de personele omslag geen aanslagen wordt opgelegd en dus in die lijsten niet voorkomen. Of ze na het vertrek van de voorgaande bewoners er direct zijn komen wonen, mag je eigenlijk wel verwachten.

1805-1822 Bonne Oepkes van der Schoot

Van die vorige bewoners Bonne Oepkes van der Schoot (geb. 1775) en Eile Oepkes van der Schoot (geb. 1784) weten we, dat zowel Bonne als Eile tot en met 1822 op dit adres no. 264 voorkomt in de lijsten van de personele omslag. Van het jaar 1823 is geen lijst bewaard gebleven, maar in 1824 vinden we Bonne van der Schoot (die als ‘tromslager’ of ‘plaatselijk omroeper’ of  plaatselijk tamboer’ wordt aangeduid) op het adres nr. 229 aan het Achterom langs de Molenwijk. Eile van der Schoot verdwijnt - van beroep ‘klerk’, kantoorbediende en ‘commies-griffier bij de regtbank’ - even uit dit deel van Heerenveen, maar in 1830 staat hij bij de Volkstelling op Lindegracht 30 (destijds grietenijhuis).

De Franse tijd - met name de periode 1811-1816 - verwent ons niet bepaald met huisnummerlijsten of adresbestanden. Als er dan in de overlijdensacten ook niemand in die periode overlijdt in huisno. 264 valt niet aan informatie daarover te komen. Maar omdat Bonne Oepkes van der Schoot al in 1809 staat ingeschreven op dit adres, nemen we aan dat hij daar de gehele tijd is blijven wonen. Bovendien staat hij, maar nu ook Eile Oepkes van der Schoot, op nr. 264 in het Plan van Belasting van 1810.

Uit de Leeuwarder Courant van 25 oktober 1813 vernemen we, dat notaris Wesselius Balster Kool van Heerens ‘eerstdaags’ dus binnenkort publiek mag verkopen het ‘Groote Huijs’ met nr. 267. Bovendien de “daar nevenstaande Boerenhuizinge en Schure, waarin een aantal Stallen, zoo voor Koeyen als Paarden worden gevonden, Hornleger, Moestuin, Boomen en Plantagien, gequoteerd no. 264, benevens de achtergelegene allerkostelykste uitgang Greidland, grootendeels in Polder, over het geheel groot ongeveer acht morgens.” (In Friesland wordt voor een ‘Biltse morgen’ land ongeveer 92 are gerekend; de Rijnlandsche morgen van ca. 81.29 are tot ca. 8516 vierkante meter heeft de voorkeur van het Franse bewind in Nederland gehad.)

Het lukte notaris Kool van Heerens in 1813 niet de panden nr. 264 en 267 te verkopen. Hij zal de opdracht hebben teruggegeven aan de familie Semler, die het in februari 1815 via notaris Douwe de Vries door een advertentie in de Leeuwarder Courant van 10 februari 1815 nog eens onder de aandacht brengt van de vermogende Heerenveners. Voor ons onderwerp nemen we ook nu slechts dat deel van de advertentie, waar ons verhaal over zal gaan. De Vries beschrijft het in de percelen II, III en IV als volgt:

“II... Eene daar nevens (naast nr. 267) staande Boeren-Huizinge en Schuure, gequoteerd met no. 264, voorzien van een Boeren-woning, Wagenhuis, Stallinge voor 12 Koeijen en 4 Paarden, met en benevens het daar achter gelegen groot Bleekveld of Hornleger en Cingel.

III... Eene uitgestrekte Moestuin, naast de Cingel van het tweede perceel gelegen.

IV... Ongeveer acht Morgens allerbest Weiland, leggende grotendeels ingepolderd, in 5 Kampen of Stukken, achter de voorschreven 3 percelen.” 

Een kleine toelichting is hier op z’n plaats. Die 5 kampen of stukken weiland moet U zoeken ten zuiden van de dwarsgracht van de Molenwijk in het gebied waar later Krugersdorp, Rodedorp en Blauwedorp worden gesticht (dus langs de Molenwijk, Korflaan, e.d. tot de huidige Koornbeursweg). Op ons bovenstaand kaartje ziet afgebeeld het “groot Bleekveld of Hornleger en Cingel”. Ten zuiden daarvan ligt er dan nog een “uitgestrekte moestuin, naast de Cingel van het tweede perceel”.

Deze verkoop lijkt te lukken, want in de advertentie van 8 maart 1815 wordt de finale toewijzing aangekondigd bij de kastelein Dirk Elzinga in de Terbandsterschans op 17 maart daaraanvolgend. Nieuwsgierig als wij zijn, willen we de voorlopige biedingen met u delen: Het grote huis nr. 267 (thans Kuiper) is ingezet op 7000 guldens. Op no. 264 is geboden 1100 gulden en op de daarachter liggende moestuin 560 guldens. Tenslotte moet die 5 kampen weiland (omtrent 9000 vierkante meter) moet 5094 gulden opbrengen. Waar het grote huis en de boerenwoning met schuur op staan zijn 12 mei 1815 te aanvaarden. De stukken moestuin en weiland kunnen direct aanvaard worden na de finale veiling.

Toch gaat de verkoop niet door. De percelen worden opnieuw ingehouden. Kennelijk acht de familie Semler de opbrengst te gering. Dat mag ook blijken uit het feit, dat b.v. het grote huis nr. 267 is verhuurd aan de ontvanger der directe belastingen Helenus Marinus Speelman Wobma, die in het kohier van de personele omslag van 1816 is aangeslagen en ook uit de geboorte van een dochter op 23 september 1816 in huisnr. 267. (L.C. 27-9-1816).

We worden geholpen door het Museum Heerenveen, waar we in een hangmap van de secretaris van het museum een koopcontract van 12 september 1817 aantreffen. Daarbij wordt door schout Frederik Semler, mede uit naam van zijn zuster Frederica Wilhelmina en broer Carel Semler - ‘als gelicensieerd vrijwillig jager gediend hebbend onder het vrijkorps van Prins Frederik’ - verkocht aan Albert Cornelis Propstra en Rinse Stoffel Koopmans een ‘boerenhuizinge, schuur en hornleger’ met nummer 264. Deze bestaat dan uit de boerenwoning, een wagenhuis, stalling voor 12 koeien en 4 paarden, een daarachter gelegen bleekveld (of hornleger) en een een ‘cingel’.

Uiteraard ten noorden daarvan wonen dan Jan Christiaan Mann, Jacob Kerstes Pleunenburg en Johannes Kalverboer c.s. Ten zuiden grenst het aan het derde en vierde perceel (de moestuin en de voorste oosterse kamp weiland. Ten oosten van de boerderij ligt het bezit van Kalverboer en ten westen “een zeer voortreffelijke, zoo wegens derzelver schoonen stand als uitmuntend fraai uitzicht hebbende Heeren Huizinge” oftewel het Groote Huys.

Wobbe Molles Mollema, koopman-grutter op het eerste deel van de Dracht, blijkt de voorlopige koper voor fl.1100,- na tegen elkaar opbieden met Johannes Kalverboer. De finale koopsom wordt tenslotte fl.1400,- voor Hendrik Alberts Propstra en Rinse Stoffels Koopmans.

Op de lijst van de dorpsomslag van Heerenveen uit 1805 staat tussen Sijmen Gosses en J.C. Mann (naar onze berekening dus nr. 264 van de omslag uit 1809) slechts de voornaam van Bonne .......... Dat zou kunnen betekenen - op 5 mei 1805 is hij met Aaltje Jans Piebenga getrouwd in Oudeschoot - dat hij dienstbaar is de heer Jan Georg Semler én in diens boerenhuizinge en schuur mag wonen. Als dorpsomroeper dient dan mogelijk de ‘heerknegt’ (zoals hij in 1813 in een lijst van weerbare mannen -SCO 211- wordt genoemd) het fransgezinde dorpsbestuur.

De quotisatie van 1808 bevestigt in feite dezelfde locatie - weliswaar onder een ander volgnummer 275, maar tussen Georg Luffler (Löffler) en J.C. Mann.

Maken we nu de stap naar het kohier van de speciebelasting uit 1804, dan wordt het met het aanwijzen van een vorige bewoner van het boerenbedrijf met schuur lastiger. Specienummer 128, 129 en 130 vermelden de verwachte namen: Andries de Lang, Sijmen Gosses en J.C. Mann en vervolgens zijn er dan twee specienummers 131 en 132 aangegeven, alvorens het ‘Groote Huys’ van J.G. Semler met specienummer 133 wordt vermeld.

1797-1805 Pieter van Krugten

De meest aannemelijk oplossing is, dat het specienummer 131 met bewoner Pieter van Krugten het boerenbedrijf met schuur is en dat Wyger Sijses Glastra, die juist dat jaar Jacob Klazes wed. opvolgt in specienummer 132 het latere kadasternummer A-395 bewoont of zo U wilt het huisnummer 266 uit de lijst van 1809. Laatstgenoemde veronderstelling blijkt overtuigend juist te zijn. Maar wie is Pieter van Krugten ??? Deze persoon komt in 1797 uit Leeuwarden en neemt op specienummer 131 de plaats over van H. Braunius, die naar Langezwaag in Opsterland gaat. In 1798 schrijft men hem als Pieter van Crugten, eveneens op specienummer 131. Vervolgens blijft hij tot en met 1804 ingeschreven op nr. 131 in de specie. In de Dorpsomslag van 1805 komt hij niet meer voor. Op de site van Tresoar vinden we bij ‘AlleFriezen’ de overlijdensacte van 21 februari 1838 van Leeuwarden. Daarin lezen we dat Pieter van Krugten is geboren te Montfort in Duitschland. Hij is getrouwd met Trijntje Grasman en 71 jaar oud geworden. In Heerenveen is op 21 juni 1797 geboren zoon Hendrik en het gezin blijkt rooms-katholiek. Op een genealogiesite vinden we dezelfde namen, waarbij Pieter zou zijn geboren in St. Odiliënberg in Limburg in 1769 en 68 jaar oud geworden. Trijntje Grasman is daar met haar doopnaam Catharina vermeld. Over een beroep in Heerenveen wordt niet gesproken. In Leeuwarden blijkt hij zich als ‘sleeper’ verdienstelijk te maken. In dat beroep gaat zoon Hendrik zich ook bekwamen.

1796-1798 Henricus Braunius

Voor de bewoning van de boerderij is Henricus Braunius een ‘vreemde eend in de bijt’. Eigenlijk heet hij Hendricus Hermanus Braunius en blijkt predikant te zijn in St. Johannesga vlak voor hij naar Heerenveen komt in 1795. Hij is geboren in 1743 in Menaldumadeel, en in 1772 gehuwd met Janke of Jantje Durks Drijfhout (1740). Braunius staat dan als predikant in Nes op Ameland. Van 1777 tot 1781 staat hij in St. Johannesga om vervolgens een beroep aan te nemen naar Benedenknijpe. In 1796 eindigt zijn verblijf daar en zal hij de pastorie moeten verlaten nog zonder dat hij een nieuwe beroeping heeft. Wel kunnen we vaststellen, dat zijn vrouw Janke een dochter is van houtkoopman Durks Beernts Drijfhout, oud bewoner van het ‘Groote Huys’ op het Breedpad en voorganger van de sinds 1790 daar wonende Jan Georg Semler. Het lijkt erop, dat de familie Braunius - Drijfhout uit een penibele situatie moet worden geholpen. Ze blijven dan ook maar kort in Heerenveen, want in 1797 verhuizen ze alweer. Hij heeft een beroep aangenomen naar Langezwaag, Opsterland en ze vestigen zich dus daar. (**zie verder de herstelstekst onderaan dit verhaal)

1791-1795 Aaldert Sytses vrouw

We vragen ons nu ook af of de vrouw van Aaldert Sytses niet meer in staat is gebleken de huur op te brengen van specienummer 131 en daarom is gaan verhuizen naar specienummer 95 in Heerenveen-zuid om een perceel met verschillende personen te delen. Op dat nummer 95 wordt zij weer herenigd met haar man Aaldert Sytses, die daar nog woont  en waar zijn vrouw naar toegaat als ze op nr. 131 plaats maakt voor H. Braunius. Zij heeft haar thuis al sinds 1791 op specienummer 131 gehad, terwijl zij samen met haar man in 1789 en 1790 deel uitmaakt van de bewoning van specienummer 129.  Waarom zij - althans volgens de speciekohieren - gescheiden hebben moeten leven blijft mysterieus.

1790-1791 Kristiaan Zivenzee

 Op nr. 131 is er dan inmiddels een Groninger met de naam Kristiaan Zivenzee komen wonen. Niet voor lang overigens, want in 1791 is hij ook al weer vertrokken. Over deze persoon is in Heerenveense archieven, noch in die van de digitale bestanden van it Tresoar (allefriezen) niet ste vinden. Ook in de digitale bestanden van ‘allegroningers’ hebben we hem niet kunnen spotten. Google laat ons in de steek en met www.delpher.nl hebben we evenmin succes kunnen boeken. Hij is vertrokken om plaats te maken voor de vrouw van Aaldert Sytses. Terug naar de eerdere bewoners.

1777-1789 Meine Wijbrens

1749-1776 Wijbren Meines  

Twee familiegeneraties - vader en zoon - bepalen de geschiedenis van dit boerderijpand van 1749 tot en met 1789. Vader Wijbren Meints (Meintes, Meines) vestigt zich in 1749 in het pand en wordt in de speciebelasting aangeslagen voor anderhalve schoorsteen en 2 halve hoofden (grondslag minder dan 600 carolus guldens bezit; vrijstelling voor kinderen). Van 1749 tot en met 1752 staat het perceel geregistreerd onder wisselende specienummers, maar vanaf 1753 wordt het consequent onder specienummer 130 belast. In 1766 begint Wijbren Meines een ‘komelkerij’ - een veehoudersbedrijfje met 11 koeien en 2 rieren; twee jaar later zijn dat 9 koeien en 2 rieren; weer twee jaar later is er een daling naar 4 koeien en 2 rieren. Van 1772 tot en met 1774 worden dat 7 koeien en (gemiddeld) één rier.

In 1775 is Grietje Jans, de vrouw van Wybren Meines overleden, waarmee hij sinds 11 mei 1738 is gehuwd. Zoon Meine Wybrens is op 20 mei 1770 al getrouwd met Antje Jacobs en hebben al drie kinderen als vader Wybren Meines in 1776 besluit, dat zoonlief het bedrijf maar moet overnemen. Meine heeft enige tijd gewoond  (1772-1775) op huisnr. 62 aan de Dracht-oost. Deze gaat  op nr. 130 met gemiddeld 6 tot 8 koeien en 2-4 rieren verder. Het gezin breidt zich flink uit. Van de 11 geborenen zijn twee vrij snel na de geboorte al weer overleden. In 1779 wordt het oude nummer 130 hernummerd naar 131. In 1781 overlijdt vader Wybren Meines, die toch nog vijf jaar lang bij hen heeft ingewoond.

Vanaf 1782 tot en met 1789 blijkt Meine Wijbrens een stabiele veestapel te hebben. In het jaar erna gaat Meine Wybrens naar Nijehaske, maar komt in 1791 al weer naar Heerenveen-zuid, maar dan op nr. 39 (dat is een van de bijgebouwen van het meest westelijke Scheltingahuis).

Uit het Bekkengeldregister van de Burgerlijke Armvoogdij Heerenveen vernemen we, dat de boekhouder op 26 mei 1796 fl.0-12-8 (12 stuivers en 8 penningen) ontvangt “bij de begraving in de Bekken op het kerkhof van Meine Wieberen’s vrouw”. Uit andere uitgavenposten zien we ook, dat Meine Wiebrens zelf door de armvoogdij voor bepaalde klussen wordt ingezet als contraprestatie voor ondersteuning. Zo ontvangt hij op 27 mei 1797 tien carolus guldens voor een jaar ‘weegen in de waag’ en samen met Feite Beerents vrijwel jaarlijks 24 carolus guldens voor het ‘opsteeken der lantaarns’. Met Roel Roels gaat hij ook op driewekelijkse basis langs de huizen ‘met de arremschotel’. Meine Wiebrens pacht het ophalen van het marktgeld en betaalt daarvoor per kwartaal fl.50-10-0 aan de armvoogdijboekhouder. Ook wordt hij wel ingezet als ‘armejager’ en verdient daarmee per kwartaal in 1807 fl.23-8-0. In 1809 wordt dat beschreven als ‘tractement voor oppassen om de bedelarij te beletten’.

Triest is het dat hij in die periode twee keer een dochter moet laten begraven. Op 15 september 1801 wordt ‘bij de begravinge van Meine Wiebrens zijn dogter (genaamd Geiske) in de bekken op het kerkhof fl.1-10-8’ ontvangen. En op 29 juni 1802 opnieuw een dochter van Meine Wiebrens fl.0-17-14.

Op de 11e van lentemaand (maart) 1810 wordt Meine Wiebrens zelf het onderwerp van een begraving door zijn overlijden. Hij is inmiddels 69 jaar, gehuwd geweest en heeft nog twee kinders uit één huwelijk. Dit is beschreven in een DTB (Begraafboek in Tresoar, nr. 592 over de periode 1806-1811, met woonplaats Heerenveen.)

Nazaten van deze twee stamgeneraties zijn zich rond 1810-1811 van de toepasselijk familienaam ‘De Boer’ gaan bedienen, hoewel ze de familienaam niet hebben bevestigd bij acte van naamsaanneming. Maar na 1811 gebruiken de nazaten wel deze familienaam. Zo passeert notaris W.B. Kool van Heerens op 26 april 1813 een volmacht van Roelof Keizer uit de Lemmer met toestemming tot het sluiten van een huwelijk van zijn dochter Lijsbeth Roelofs Keizer met Wiebrand Meines de Boer uit Heerenveen. (T26, inv. 55004, akte 123), zowel in het frans als in het nederlands.

************************

**Hersteltekst over de persoon van H. Braunius (1796-1798):

Door alert reageren op de bovenstaande tekst door Wiecher Ponne uit Meppel zullen we diep door het stof moeten. Wiecher Ponne heeft namelijk in zijn stamboom twee naamgenoten, welke een huwelijksverbintenis zijn aangegaan met ene Braunius. Gerrit Pieters Ponne (geb. 1772)huwt  (1795) met Johanna Maria Braunius (geb. 1776), dochter van de predikant Ds. Hendricus Braunius met standplaats De Knijpe-‘t Meer (1782-1808). En diens zuster Hiltje Pieters Ponne (geb. 1774) huwt (1796) met Hermanus Fredericus Braunius (geb. 1773).

Het huwelijk van Hiltje en Hermanus Fredericus wordt kerkelijk gesloten op 10 januari 1796 in de kerk van Benedenknijpe, Herv. Gemeente De Knipe-’t Meer. We mogen aannemen door zijn vader Ds. Henricus Braunius.

Ten onrechte heb ik - zonder daarvoor de juiste aanwijzingen te hebben - de predikant voor de bewoning van het boerderijtje in aanmerking laten komen. Ponne attendeert mij er op, dat hij tot 1808 als predikant in de Knipe c.a. heeft gestaan. Hij noemt daarvoor terecht als bewijs Romeins ‘Predikanten in Friesland’ en ook de vermelding op de site <http://www.theologieportaal.nl/predikantenlijst >. Die gegevens wordt ten overvloede bevestigd door de speciekohieren van Benedenknijpe-Zuidkant 1795 tot en met 1799. Daar staat iedere keer onder specienummer 18 (de pastorie) zeer duidelijk: Ds. Braunius, 2 Sch., fl.6-0-0. 

Met andere woorden we zullen opnieuw moeten zoeken naar de juiste kandidaat H. Braunius voor de bewoning van ‘ons’ boerderijtje achter het Breedpad. De aanwijzingen in de speciekohieren van 1795 tot en met 1797 zijn overduidelijk.

1795: nr. 131: H. Braunius; 1 Sch; en in de kolom: opmerkingen: eerstbeginnende. Hierbij moeten we als noot wijzen op het feit, dat door de wijziging in de belastinggegevens niet meer het aantal ‘hoofden’ en ‘halve hoofden’ meer worden geadministreerd. Dus: we weten niet of hij er alleen ging wonen of dat hij als nog ongehuwde daar samenwoonde. Ponne vraagt zich hardop af:  “Zou dat ongehuwd samenwonen voor een domineeszoon mogelijk zijn geweest?”  Het antwoord lijkt te moeten zijn: Niet waarschijnlijk, wetende uit welke sociale omgeving beide personen in kwestie afstammen. Bovendien is er nog een ‘onzekere’ factor in de administratie van de speciekohieren.

In het deel van het jaar “1796; nr. 131; H. Braunius; 1 Sch; en in de kolom: opmerkingen: eerstbeginnende” vinden we exact dezelfde tekst als in het boekdeel 1795. Dat is zeer merkwaardig en de gedachte, dat deze administratie - mogelijk door de veranderde omstandigheden in de heffing daarvan door de roerige tijd van omwenteling naar het fransgezinde bewind - minder accuraat is bijgehouden.

Het begrip ‘eerstbeginnende’ hebben we steeds kunnen interpreteren als ‘ persoon die voor het eerst als zelfstandig persoon een huis bewoont’. Een inwonende knecht wordt als zodanig tot de ‘familie’ gerekend in deze tijd.

De sleutel tot de echte oplossing zullen we moeten vinden in het speciejaar 1797. De aanwijzing in de kolom ‘opmerkingen’ zijn in alle opzichten van toepassing op de zoon van Ds. Braunius, nl. Hermanus Fredericus Braunius als we lezen: “ Heerenveen-Zuid 1797. nr. 131. H. Braunius, na Langezwagen in Opsterland, nu: Pieter van Krugten”.

Na de huwelijksvoltrekking van Hermanus Fredericus en Hiltje op 10 januari 1796 wordt op 9 mei 1796 hun eerste zoontje Henricus geboren te ‘t Meer en ten doop gehouden op 29 mei 1796 in de Kerk van Benedenknijpe. Dat Hiltje na het kraambed ook naar Heerenveen is gegaan om bij Hermanus F. te wonen, mogen we concluderen uit het ‘Bekkengeldenregister’ van de Algemene (= Burgerlijke) Armvoogdij Heerenveen.  Daar wordt een bedrag van fl.1-3-6 (1 carolus gulden, 3 stuivers, 6 penningen) als inkomst geboekt door de armvoogdijboekhouder op 4 augustus 1796 met de tekst: “Bij de begravinge van het kind van Harmanus Braunius in de Bekken op het kerkhof ...  fl.1-3-6”. 

Op welke manier Harmanus Fredericus Braunius het brood moet verdienen voor hem en de zijnen is nog niet aan de orde geweest en valt uit de bovengenoemde stukken niet te beantwoorden. Laten we daarvoor even naar zijn familie kijken en de mogelijkheden bekijken gezien zijn afkomst. Vader is predikant, moeder is de Janke Drijfhout, dochter van de rijke houtkoopman Dirk Berents Drijfhout (1701-1773). Deze is eigenaar-bewoner geweest van het Grote Huis aan het Breedpad, welke na het overlijden van zijn weduwe Imke Nannes Musculus in bezit komt van notaris en wijnhandelaar Jan Georg Semler. In het speciekohier van 1789 betaalt Jan Georg Semler voor het eerst zijn speciebelasting over dit pand. Bij die eigendomsoverdracht behoorde vanouds het boerderijtje ten oosten van het ‘Groote Huys’, zelfs zoon Frederik Semler heeft daarmee nog te maken bij de verkoop van het ‘Groote Huys’ en het boerderijtje in 1817.

Harmanus Fredericus en Hiltje vertrekken dus in 1797 naar Langezwaag in de Wijngaarde. Daar wordt op 5 september 1797 geboren dochter Janke, en op 30 maart 1799 zoon Henricus. (Tresoar-Allefriezen). Vervolgens vertrekken ze naar Joure (Haskerland), waar dochter Johanna, zoon Pieter (1e), dochter Tetje, zoon Hendrikus, zoon Pieter (2e) en dochter Froukje (1e) worden geboren. In haar geboorte-akte van 5 juli 1812 komt als beroep van haar vader voor: ‘kantoorbediende’. Daarna worden nog geboren Froukje (2e), Gerrit en Imkje.

Speculerend over zijn administratieve opties is het niet ondenkbaar, dat door de omwenteling veel administratief personeel nodig was. Jan George Semler, zelf notaris en medevormgever van de omwenteling in Heerenveen en Friesland, heeft het taalvaardige talent van Harmanus Fredericus (zie de tekst van de overlijdensadvertentie van zijn vader in de Leeuwarder Courant van 27 augustus 1808) voor de vele nieuwe taken onderkend en mogelijk kunnen inzetten. Uiteraard kent Semler de familie van nabij. Hij was immers in 1796 nog de eigenaar van dit boerenspultsje met een knap woonhuis daarbij.

2016, juni 13: met dank aan Wiecher Ponne

***************************************************************************************************

Aan het slot van dit verhaal laten we U een detail zien van een luchtfoto uit 1921 met daarop centraal het vroegere kadastrale nummer A-387 en links daarvan het rijtje huizen, waarachter het altijd verscholen heeft gelegen.

***************************

2016, juni 4 - wibbo westerdijk - hip-backup 

HIP-TIME MAGAZINE 129: 1ste  HEERENWAL vóór 1906

ALGEMENE INLEIDING

Bij het documenteren van de huizen van de Heerenwal (tot 1934 staand in het dorpsgebied van Nijehaske en derhalve in de gemeente Haskerland) is de periode vanaf 1830 tot 1934 (zelfs met behulp van oude foto’s) voor de doorsnee-inwoner van Heerenveen een lastig te nemen hindernis. De eerste problemen worden al opgeworpen bij de start van het kadaster in 1832. De minuutkaartgegevens, waarop de Heerenwal gedocumenteerd zou moeten zijn met de percelen van de woningen en de erven (lees: tuinen), is als aparte uitsnede in een noodzakelijke andere schaal getekend aan de rand van de grote kadastrale minuutkaart. Het vele raadplegen en wijzigen heeft binnen de kadastrale organisatie kennelijk zoveel gebruiksschade aangericht dat het verschrikkelijk moeilijk is een zuiver en absoluut verantwoord beeld daarvan te geven alleen op basis van het kaartbeeld (met in de percelen de handmatig geschreven kadastrale nummers) te ontcijferen.

Met de introductie van de digitale beschikbaarheid b.v. op de HIS-GIS website, is daarom helaas gekozen voor het niet opnemen van deze uitsnede in de bestanden. De hoop, dat er een poging tot reconstructie van de gegevens zou worden ondernomen door deskundige onderzoekers om in dat manco te voorzien, is tot op heden ijdel gebleken. Bij het tot stand komen van de maquette van het Heerenveen (schaal 1:70) voor het Museum Willem van Haren (thans: Heerenveen Museum) hebben de werkgroepleden niettemin geprobeerd - met behulp van kadasterkaarten en kadastrale gegevens én steun van een oud-medewerker met kennis van gebruikte codes  - verantwoorde keuzes te maken. Die pogingen zijn vastgelegd in ringbandmappen en staan ter beschikking voor verdere onderzoeksdoeleinden.

Hiernaast ziet U de uitsnede van de minuutkaart Nije-en Oudehaske 1832 (nr. MIN02064A01) van it Tresoar.

De tand des tijds heeft met name aan de randen van de kaart zijn sporen overtuigend nagelaten.

Met behulp van de O.A.T. , een sterke loep én een flinke dosis gezond verstand valt er nog wél iets van te maken.

Synchroon met de bestudering van de minuutkaartbeelden heeft men gebruik moeten en kunnen maken van de inhoud van de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafels 1832. De beschrijvingen van de percelen, met de eigenaren van de opgemaakte leggers, hun perceelgrootten en hun bestemmingen en de daarvoor aangewezen kadastrale nummers hebben daardoor een beter beeld van de situatie aan de werkgroepleden verschaft.

Ook complicerend is de omstandigheid geweest, dat de Heerenwal in Nijehaske tot 1934 alleen voorkomt in de archiefbestanden van Haskerland. De toegankelijkheid van het archief van Haskerland in Joure is bovendien weer net een tikje afwijkend van die van Heerenveen, waarin we redelijk de weg kunnen vinden. Dat ligt dus bij de Joure iets anders. Niettemin ...

Van al deze inspanningen willen we gebruik gaan maken bij de beschrijving van de bovenstaande foto, die uit het prentbriefkaartenarchief van het Heerenveen Museum afkomstig is. Het blijkt een uitgave van de N.V.  Heerenveensche Boekh. v.h. A.L. Land met als opschrift: “Groet uit Heerenveen. 2700.” De adreszijde is ongescheiden, zoals gebruikelijk is geweest vóór de verandering van de Postwet 1905. De oudste datumstempel van de vier Heerenveense exemplaren is overigens uit het jaar 1906.

Natuurlijk hebben we ons ook even op de hoogte gesteld van het aanbod van het Fries Fotoarchief en zien daar tot onze grote verbazing voor exact dezelfde foto een compleet andere beschrijving. Onder nummer 52032 luidt deze: “Dorpsgezicht van Heerenveen, waarschijnlijk de Schans, maar het kan ook de Fok of de Herenwal zijn. Over het water ligt een brug”. Het opschrift meldt ons: “KIEK te HEERENVEEN”. Als datering wordt een periode gehanteerd “1900-1950”, hetgeen wel erg ruim is genomen ons inziens. Wel bijzonder is dat als fotograaf wordt aangemerkt “Schnabel, Sc.”. De afmetingen 7.5 x 11 cm zijn die van een prentbriefkaart.

Voor Heerenveense begrippen is de beschrijving zeer ruim geïnterpreteerd en weinig gedetailleerd. Voor de standaard van het Fries Fotoarchief loont het de moeite om de ontstaansperiode van deze foto toch nog eens te vergelijken met opnamen uit latere tijd.

Afgezien van het pand met de ronde deur op de hoek van de Stationsstraat met de 1e Heerenwal is en het tweede daarvan ten zuiden staande pand met de tuitgevel is er op het rijtje op onze foto van vóór 1905 geen enkel pand meer in de originele staat. Het stukje straat vanaf de linkerkant van de foto tot aan de Stationsstraat (in totaal 9 panden) is qua bouwstijlen niet meer te vergelijken met de huidige bebouwing. We nemen deze keer een drietal panden uit de serie van negen.

PAND HEERENWAL 64

Het meest linkse pand op onze foto uit het begin van de 20 eeuw oogt als een voornaam pand met een traditionele voorgevel (raam-raam-deur-raam) met een ondiep voortuintje omsloten door een gietijzeren hek en voorzien van een forse dakkapel. De breedte van de voorgevel is in de periode tussen 1887 (het Netteplan) en 1913 (Waterleidingkaart) tot stand gekomen en heeft als gevolg daarvan het kadastrale nummer A-4343 gekregen. In 1887 zijn dat nog twee naast elkaar staande smalle huisjes met de kadastrale nummers A-2856 (huis), A-2855 (huis), plus A-2854 (tuin). Echter, de drie oorspronkelijke nummers zijn A-1573 (huis), A-1574 (huis) en A-1575 (tuin). Twee huisjes en één tuin betekent in dit geval, dat het gaat om een bezit, een eigendom van de Roomsch Catholijke Armen van Heerenveen. De gebouwde waarde van de huisjes voor de belastingaanslag is gesteld op fl.15,- en de bewoners zijn bevoorrecht wegens hun katholieke geloof daar te mogen wonen.

Die bewoners zijn 1830 bij de Volkstelling onder huisnummer 43: het gezin van Anthoon Beekman, plaatselijk commies, bestaande uit 6 personen, en onder nr. 44: Antje Steenbergen, wed. van Andries Hendriks Bleeker, arbeidster, en een kleinkind Johannes Andries Bleeker van een jaar oud. Inwonend noteren we de wed. Johanna Franzes de Jong, 63 jaar oud en eveneens arbeidster. In 1842 wordt de - inmiddels - weduwe Beekman door de R.K. kerk bedeeld en Antje Steenbergen door de armvoogdij van Nijehaske. Bij laatstgenoemde woont in zekere Jan Melijn / Melein. De bewoners uit latere lijsten zijn jammer genoeg niet met zekerheid vast te stellen.

De grote verandering kunnen we waarnemen op de Waterleidingkaart van 1913. Daar blijken alle drie de kadastrale nummers te zijn samengevoegd tot het nieuwe nummer A-4343. En wat in dit verband belangrijk is, is dat dit kadastrale nummer is gekoppeld aan een huisnummer. Dat is overigens gebeurt in het jaar 1911, waarin de raad van Haskerland het besluit heeft genomen een complete vernummeringsronde door te voeren. Er is in de laatste jaren van de 19e eeuw enorm veel bijgebouwd op de Heerenwal, hetgeen in dit geval overtuigend blijkt. Tot 1911 is het huisnummer 55 gangbaar geweest, maar nu wordt het verhoogd tot nr. 79. Plezierige bijkomstigheid is dat de voornaamheid van het pand enigszins wordt bevestigd door een advertentie in de Hepkemakrant van 15 juni 1915. De bewoonster van dat ogenblik Mevr. Korf-Wiegersma, Heerenwal 79, Heerenveen, blijkt de weduwe te zijn van de in 1901 overleden Klaas Adams Korf. Verder blijkt uit het adresboek van 1922, dat het een familiehuis is geworden door de bewoning van zoon Wieger Klazes Korf en zijn gezin. Helaas eindigt op 13 juni 1928 het leven van Wieger Korf op 57 jarige leeftijd in dit huis. Omdat de weduwe met drie nog ongehuwde kinderen niet meer op dit adres voorkomt in het provinciale adresboek van 1928 is de conclusie, dat ze nog datzelfde jaar is verhuisd.

De nieuwe bewoner vinden we in het adresboek van 1934 en heet D. van der Zwaag, die als meubelmaker door het leven gaat. Hij afficheert zich in 1916 als ‘Schoorsteenmantelfabriek”, woont in 1922 op de 1e Heerenwal nr. 83 en adverteert in 1926 met ‘Complete Meubilering’.  Douwe van der Zwaag adverteert voor het eerst in de Hepkemakrant van 7 maart 1930 met “Het Meubelhuis” op Heerenwal 79 en op 17 maart 1933 blijkt hij zijn zaak te hebben uitgebreid met Heerenwal 100. Dat is dan een pand op de tweede Heerenwal.

In 1934 blijkt het huis no. 79 te zijn vernummerd naar no. 64.  Hij blijft in dit pand zeer lang zijn ambachtelijk bedrijf uitoefenen, maar volgens de adresboeken wordt zijn beroep vaker omschreven als ‘meubelhandel’ en ‘meubelhandelaar’. In 1955 meldt de Heerenveense Koerier, dat de seizoenopruiming van de ‘algehele woninginrichting’ van D. van der Zwaag in het ‘Meubelhuis’ plaats zal vinden in de panden Heerenwal 63-64-65. Dat betekent een behoorlijk expansiedrift van deze ondernemer, maar tevens bijna het einde daarvan. Hoewel ... met de Heropening van “Het Meubelhuis’ v.h. Douwe van der Zwaag op dinsdag 17 december 1957 blijkt, dat hij een ‘huurder’ heeft gevonden in de persoon van M.P. Kouwenhoven. Dat wordt bevestigd door de woningkaart, want Douwe van der Zwaag vertrekt 30 november 1957 naar Heerenwal nr. 17. Mattheus P. Kouwenhoven vestigt zich volgens diezelfde kaart vanuit Voorburg in de bedrijfswoning nr. 64 op 2 december 1957. In zijn advertenties als ‘woninginrichter’ spreekt hij alleen nog over de panden nr. 64 en 65.

Aan het annexeren van dat pand nr. 63 zit een ‘vreemd luchtje’. Dat nummer staat namelijk beschreven in de adresboeken van 1936 en 1938 met als gebruiker H. Posthumus, koopman in manufacturen, en in die van 1949 en 1954 als gebruikster  A.T. Posthumus, winkelierster.

Vaststaat dat het “Zakenpand met afzonderlijk pakhuis en werkplaats” op maandag 2 oktober 1967 in Hotel Smid aan de Schans publiek zal worden verkocht. De advertentie van notaris S. Hoekstra geeft enkele waardevolle details, maar blijft hardnekkig alleen Eerste Heerenwal no. 64  noemen. De kadastrale grootte is 6 are 88 centiare en het ruime pand heeft een frontbreedte van plm. 14 meter - dus toch twee samengetrokken panden - en een vloeroppervlakte voor winkel, toonzaal en pakhuis van plm. 300 m2. Opnieuw gaan onze wenkbrauwen fronsen wanneer we nu lezen, dat sedert 1920 in het pand een goed beklante meubelzaak annex gehele woninginrichting is geëxploiteerd. Zou daar sprake kunnen zijn van een zetfoutje: 1920 in plaats van 1930 ?

Die verkoop betekent voor Kouwenhoven een grote opruiming (daarop vooruitlopend is hij op 17 oktober 1966 alvast verhuisd naar Oranjewoud, Brouwerslaan 14). Hij kan natuurlijk in de Minckelersstraat in de winkelgalerij “De Passage” bij de herstart in september 1967, niet beginnen met ‘winkeldochters’. Op 17 oktober 1967 verschaft de Friese Koerier over de nieuwe eigenaar duidelijkheid. De 6.88 are van het zakenpand, met woonruimte, vrijstaand pakhuis en aangebouwde werkplaats, erf en flinke tuin wordt voor fl.49.600,- het bezit van C. Griek. Inmiddels verhuist Cornelis Griek op 27 juni 1968 van de Vuurvlinderstraat naar de bedrijfswoning nr. 64 bij de zaak. De Friese Koerier van 29 juni 1968 volgt het verloop van de inrichting en verhuizing van het Technisch Installatiebureau Griek, die van amper 12 m2 op de tweede Heerenwal 158 nu de beschikking heeft over 100 m2. Met name is geïnvesteerd in etalageruimte voor het assortiment radio's, (kleuren) televisie-ontvangers, kachels, ijskasten, wasautomaten, lampen, droogkappen, enz.  Vader Johannes Griek heeft lange tijd te boek gestaan als ‘lood-en zinkwerker’, terwijl zoon Cor Griek er een moderne vorm en uitbreiding aan gaat geven. Het is bovendien op de groei gekocht.

De rest van de bedrijfsgeschiedenis van het Technisch Installatiebureau Griek kent bijna iedere Heerenvener boven de dertig jaar.  In 2005 wordt een fusie met Haskotherm Installatiebedrijf uit Joure in gang gezet, die twee jaar later in een nieuw onderkomen op bedrijventerrein De Kavels tot meer efficiëntie zal moeten leiden. Dat gaat helaas niet lukken, want de installtiebedrijven Griek TIB BV en Haskotherm BV worden in januari 2008 failliet verklaard. Sietsma installatietechniek BV uit Drachten neemt begin februari de beide bedrijven over, maar de naam Griek Techniek BV onder directie van Johannes de Vries blijft de werkmaatschappij.  De ontwikkelingen gaan zo snel, dat in datzelfde jaar Griek TIB te Heerenveen door ITD (Installatietechniek & Domotica B.V) wordt geannexeerd en Sietsma Installatietechniek in 2014.

Het pand Herenwal 64 / 65 voert op de gevel (Google Maps): ‘JAMA Zonwering Raamdecoratie’. Overigens heeft dit bedrijf volgens Google ook op de Herenwal 183 een vestiging.

PAND HEERENWAL 67

Het tweede pand op onze foto is niet nr. 66, want dat is als huisnummer niet verder gekomen dan de status ‘pakhuis’. Dus richten we ons op Heerenwal 67, maar dat is pas in 1934. Het begint in 1832 met het eigendom van de koopman Jan Hendriks Pasveer. Hij heeft in eigendom de kadastrale percelen A-1576 (huis, met het huisnummer 45), A-1576a (looierij) en A-1577 (tuin). 

De daarbij behorende lijst van bewoners is gedateerd: 1830.  Op dit adres staan die families geregistreerd, te weten Jan Hendriks Pasveer, 41 jaar, koopman en winkelier, en zijn vrouw Trijntje Oeges Veenstra, 40 jaar. In hun huwelijksacte is Jan nog varensgezel en wordt Trijntje naaister genoemd, maar dat is al op 20 december 1815. Ze hebben geen kinderen gehad en hebben zich kennelijk gericht op verhuur of inwoning. Wel is Jan regelmatige klant bij het notariaat. Tot hun gezin behoren dan ook twee kinderen van Abe de Nes: Baukjen van 16 jaar en Trijntje van 11 jaar. Zij zijn familie van Trijntje Oeges Veenstra, want  Elske Oeges Veenstra is hun moeder. Vader en moeder zijn beide al overleden en deze twee wonen derhalve bij Tante Trijntje en oom Jan.

De tweede familie, welke onder huisnummer 45 zijn domicilie heeft, is het gezin van Heere van der Schaar, schipper en 30 jaar én zijn vrouw Annigje Joukes Reinderts, 33 jaar. In 1830 hebben ze een dochtertje Antje van 1 jaar oud en in 1831 staan ze in een personele omslag onder huisnummer 45c. En tenslotte is er het derde gezin, dat van de pottebakkersknecht Sjoerd Sjoerds Knaap, 38 jaar en IJkjen Luitzens Wielinga, eveneens 38 jaar. Hun dochter Trijntje van 12 en zoontje van 3 jaar Jacob hebben bovendien nog wat aanspraak van pottebakkersknecht Sijtze IJnzes de Vries, die inwonend is. In een lijst van gezinnen van 1834 staat de bewuste Jan H. Pasveer als winkelier en koopman op volgnr. 61 op de lijst en hij heeft op dat ogenblik ook nog huisnummer Heerenwal 45. De samenstelling van zijn gezin is dan dezelfde als in 1830, namelijk 1 manlijk persoon en 3 vrouwen. Op volgnummer 62 wordt vermeld - maar eveneens onder huisnummer 45: Knaap, Sjoerd J. Zijn zoontje is gestorven 26 september 1833, zodat het gezin nu nog 1 manlijke en 2 vrouwlijke leden telt.

Op de lijst van bewoners van het jaar 1842 van Nijehaske laat Sietse Krikke weten, dat er op huisnummer 45 vier gezinseenheden worden genoemd, t.w. Jan Hendriks Pasveer (geb. 1788) en nog steeds winkelier en koopman; Sjoerd Knaap, op dat ogenblik zonder beroep; Klaas Brouwer, beurtschipper; Janke J. Wijntjes, zonder beroep, en onder nummer 45a: wed. K. Terpstra.

Bij de bewonerslijst van 1852 blijkt het huisnummer van Jan Hendriks Pasveer te zijn gewijzigd in het huisnummer 59 en heeft hij voor zijn bestaan het beroep van schipper weer opgepakt. Onder het nummer 59a staan Jan Douwes Hemstra, timmerman, en ook Antje Wiebes Knijpstra, wed. J. van der Meulen.

De aanvankelijke kadastrale nummers A-1576 (huis), A-1576a (looierij) en A-1577 (tuin) worden op de kaart van 1868 vervangen - van de Heerenwalzijde naar de erfscheiding - door de nummers A-2857 (huis), A-2858 (huis met erf) en A-2859 (pakhuis), terwijl op het netteplan van 1887 en op waterleidingkaart de situatie -van Heerenslootzijde tot de erfscheiding - is vernummerd naar A-3291 (huis), A-3292 (huis), A-3293 (huis) en A-2859 (huis).

Bij de omnummeringsoperatie van Haskerland in het jaar 1911 staan daarvoor als ‘oud nummer’  56c, 56b, 56a en 56, terwijl als ‘nieuw nummer’ geldigheid krijgen A-80, A-81, A-82 en A-83. De letter ‘A’ is het wijknummer ! Als extra aantekening is daarin tevens bijgeschreven, dat A-81 de status van ‘pakhuis’ heeft gekregen. In 1922 wordt weliswaar onder no. A-81 nog de naam van mej. G. Sluiter genoemd, maar zij is beslist de laatste bewoner geweest. Met huisno. 56a is iets vergelijkbaars aan de hand. Dat wordt na die vernummeringsoperatie no. A-82 en wordt in 1922 en 1927 bewoond door de wed. C. van der Werf, zonder beroep. Later wordt van beide nummers nooit meer melding gemaakt.

Over het nieuwe nummer A-80, welke in 1934 bij de Heerenveen-één samenvoeging het nummer Heerenwal 66 heeft gekregen, is er nog sprake van bewoning tot 1938. In het adresboek 1922 (de eerste na 1911) is bewoner van Nijehaske A-80: F.W. Westink, stoker van de gasfabriek. De adresboeken van 1927 en 1928 noemen J. B. van Dijk, zonder beroep, als bewoner, en in de boeken van 1934 en 1936 is de opperman J.N. Kok hoofdbewoner en in 1936 de fabrieksarbeider N. Kok medebewoner. Vanaf 1938 zijn er geen vermeldingen meer van het nummer Heerenwal 66 in de adresboeken. Afgebroken ?

Het oude nummer 56 (tot 1911) wordt gewijzigd in én identiek verklaard aan het nummer Nijehaske A-83 (vanaf 1911).  Overal op de Heerenwal duikt de naam ‘Pasveer’ op. Zo ook in 1919. In een grote advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 14 maart 1919 van de wed. H. Pasveer & Zoon, die op Zaterdagavond 6 uur de opening van de nieuwe zaak ‘Pasveer’s Goedkoope Bazar’ in het vooruitzicht stellen. “Porcelein, Glas, Aardewerk en Galanteriën” worden tegen zeer lage prijzen verkocht. Door een combinatie van zaken in Heerenveen, Meppel en Hoogeveen hebben ze grote partijen kunnen inkopen. Het meest opvallende in deze advertentie is dat ze twee nummers op de Heerenwal bezetten, namelijk nr. A-83 ( en dus eerder no. 56) en no. A-89 (meer naar de Stationsstraat eerder no. 62, maar - en dat is belangrijk - later in 1934 is dat no. 69a/70). Op de originele foto 01187 van Museum Heerenveen is - naast de slogan ‘DE GROOTE BAZAR’ langs de gevelplank - in het bovenlicht van de winkeldeur de naam ‘Pasveer en zoon’ duidelijk waar te nemen. Volgens het adresboek van 1922 is de zaak dan definitief alleen functioneel op het nummer A-89.

D. van der Zwaag is volgens het adresboek 1922 dan de gelukkige gebruiker van dat Nijehasker wijk-nummer A-83. Hij staat aangegeven als winkelier. Een gezamenlijke advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 2 juli 1926 vertelt ons, dat je goedkoop kunt winkelen op de 1ste Heerenwal en o.a. ook bij D. van der Zwaag voor “Complete Meubilering”.  In het adresboek van 1927 wordt hij eveneens onder A.83 genoemd: meubelmaker.  Ook in 1928 geeft het Provinciale Adresboek voor de meubelen als adres D. van der Zwaag. Eerder hebben we D. van der Zwaag in 1930 al laten verhuizen naar Heerenwal nr. 79, zodat er een opvolger moet zijn geweest tussen 1930 en 1934. Groentenhandelaar J. Liemburg wenst zijn clientèle op 31 december 1933 namelijk vanuit de Nieuwstraat nog een voorspoedig nieuwjaar en gaat in de loop van 1934 het pand Heerenwal 67 betrekken. Dat althans is de conclusie uit het adresboek 1934.

Deze acht pas op 15 juni 1940 de tijd gekomen om te vertrekken naar Tjalleberd 263 (woningkaart). Inmiddels heeft hij dan al een tijdje onderdak gegeven aan Sijbren de Vries, die op 6 december 1939 van Opeinde naar de Heerenwal is gekomen om de groentehandel voort te zetten. Hij doet dat 18 jaar lang, want hij vertrekt pas op 24 oktober 1958 naar de gemeente Tietjerksteradeel. Zijn opvolger blijft in dezelfde branche en heet Jan Bijlsma, die op 6 november 1958 de kisten stapelt, maar op 25 juli 1961 naar de Herenwal 112 gaat. Kort daarvoor heeft hij nog een poging gedaan om via een aanvraag voor vergunning (nr. 147-610 gedateerd 15 juni 1961( door aannemer H.R. de Vries van de Dubbele Regel een forse verbouwing ter waarde van fl.26.000,- het winkel-woonhuis te vergroten tot groentenwinkel-woonhuis. Maar ... omdat hij op 8 augustus 1961 de leges nog niet heeft voldaan, valt er een brief van B. en W. in huize Bijlsma op de mat.

De ‘belanghebbend’ verzoekt in verband hiermee intrekking van de bouwvergunning en restitutie van de leges. We moeten aannemen dat hier sprake is geweest van een zeer ernstig conflict ?!

Kennelijk mag hij dan enige tijd wonen in het huis, welke Smilde kort daarvoor van Hendrik van Leuveren heeft opgekocht. Maar eind 1962 heeft hij zich al weer gevestigd op de 1e Heerenwal op het nummer 49. Daarvan maken de adresboek van 1964 en 1966 trouw melding, zelfs de opvolger raakt bekend door een winkelbedrijvenlijst van 1970 namelijk W. van der Schaar, Heerenwal 49. Ook hij is groentenhandelaar.

Heerenwal 67 heeft enige tijd kennelijk geen bewoner gehad, maar pas op 24 maart 1964 wordt op de woningkaart bijgeschreven Pieter van der Veen. Hij is wijnhandelaar en komt dan van Heerenwal 69. Veertien dagen eerder is hij het slachtoffer geweest van joyrijders, die zijn gele Opel Caravan hebben ontvreemd terwijl deze voor zijn huis geparkeerd stond. Bij een inventarisatie van de bedrijven op de Heerenwal in 1998 blijkt P. van der Veen nog steeds op nr. 67 zijn zaak te hebben.

Hoe een en ander te rijmen is met de site van Funda uit 2016, die als het bouwjaar 1945-1959 (men bedoeld denkelijk in de huidige staat gebracht in die periode, dus nr. 67 en 69 onder het tegenwoordige dak) is nog niet duidelijk.

PAND HEERENWAL 68

Dit pand is ooit begonnen als een looijerij (A-1576a) in de tuin. Het is later meer westelijk verplaatst op het perceel A-1576. Het heeft waarschijnlijk in de geschiedschrijving over de plaats van de synagoge veel verwarring gezaaid. In  de concordans op basis van de woningkaarten is er zelfs sprake van ‘paardenstal’, maar wordt later ook ‘pakhuis’ genoemd. Het heeft achter in de tuin “DE GOEDKOOPE BAZAR” gestaan en we mogen aannemen, dat het bij de een of andere verbouwing is opgenomen in de uitbreiding van de nummers 67 en/of 69.

PAND HEERENWAL 69

De Commissie Herziening Grondbelasting Nijehaske (te vinden in it Tresoar onder CHG 523 van het jaar 1832) sluit zich aan bij de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel van kadastraal Nijehaske, wanneer het kadasternummer Nijehaske A-1578 aan de orde is. Dit huis met tuin onder A-1579 wordt beschreven als eigendom van de schipper Jacob Reitzes Roefstra en geschat op een ‘gebouwde waarde’ van fl.30. Overigens is hij nog niet zo lang eigenaar-bewoner, want zijn vader Reitze Frankes Roefstra woonde er in 1825 nog en is in 1828 als weduwnaar overleden. Jacob deelt het huis no. 46 bij de Volkstelling van 1830 als beurtschipper (29) met zijn echtgenote Trijntje Sikkes Vrijmans, 24 jaar. In dat jaar van de Volkstelling heeft Roefstra inwoning van Coenradus Hendricus Barenbrug, een 31 jarige klerk, met zijn vrouw en dochtertje Johanna Dorothea (van 4 maanden).  In een belastinglijst uit 1931 staat deze geregistreerd op huisno. 32a.  Hij heeft dus maar kort bij Roefstra gewoond.

De situatie in 1834 is vervolgens zo, dat het echtpaar nog met zijn beiden is en om de kosten te bestrijden woont eveneens op Nijehaske no. 46 ook de weduwe G. van Terwisga, met in totaal een gezin van vier personen: 2 manlijke en 2 vrouwlijke.  Niets is eeuwig, maar Jacob Roefstra woont ook in 1842 nog op hetzelfde adres nr. 46 op de Heerenwal. Zijn eerste echtgenote is al overleden in 1832, nalatende een dochtertje Sjoerdje. Hij hertrouwt in 1833 met Jeltje Harmens de Bruin. De bijwoning onder het nummer 46a wordt in 1842 gebruikt door Heere J. van der Schaaf.

Tien jaar later in 1852 is een oomzegger van Jacob R. Roefstra, die werkt als veerschipper, de hoofdbewoner van het inmiddels vernummerde huis. Het pand heeft nu nummer Nijehaske nr. 60 en de medebewoner van schipper Johannes Pieters Roefstra maakt gebruik van de ‘bijwoning’. Die persoon is Arend Kolthof. Verder is over hem niets bekend.

Bezien we nu weer de kadastrale kaart van 1868 dan blijken de aanvankelijke kadastrale nummers A-1578 (huis) en A-1579 (tuin) vervangen - van de Heerenwalzijde naar de erfscheiding - door het nummer A-2860. Leggen we het Netteplan van 1887 daarnaast dan geeft deze dezelfde informatie. Zelfs de waterleidingkaart van 1913 bevestigt dat beeld nog eens, maar er zijn in de tuin twee achterelkaar liggende gebouwen, vermoedelijk pakhuizen, opgetrokken en aan weerszijden van het huis bevindt zich een steeg. De zuidelijke daarvan hoort bij dit perceel en de noordelijke heeft lange tijd de toegang mogelijk gemaakt naar de joodse synagoge.

Ook nu maken we een sprong in de tijd en wel naar de omnummeringlijst van Nijehaske uit 1911. Als oud nummer van dit pand wordt gehanteerd het nummer 59. In een register voor de verkoop van sterke drank uit de periode 1882-1885 (arch. HAS 1567) komen we onder nummer 86 tegen Hendrik Kniphorst, Heerenwal nr. 59 met een aanvraag voor een vergunning voor een winkel-woonhuis. Het hernummerde huis wordt in 1911 geregistreerd als Nijehaske wijk A, nr. 85.

In een brief van 10 mei 1997 van Reina Pieters Kniphorst (getrouwd geweest met Rienk Post en destijds wonend in Värmskog in Zweden) sluit zij een foto bij van het betreffende huis. Het is genomen omstreeks 1906 en in de deuropening staat Jacob Albert (1886), de broer van Reina haar vader Pieter Kniphorst (1890). Het huis is eigendom geweest van haar grootvader Hendrik Kniphorst (1849), die is overleden op 18 november 1906 en handelaar en expediteur als beroep heeft gehad. Hij is getrouwd geweest met Janke Wiebes (1848-1909), afkomstig uit Harlingen. Dit huis met een forse dakkapel met op het winkelraam reclame voor ‘De Jong’s Cacao’. Hun  oudste dochter mej. Margaretha Johanna Kniphorst (1876), roepnaam Jantje, dochter van Hendrik Kniphorst en Janke Wiebes, is vanaf 1909 ‘winkelierster’ of ‘kruidenierster’ geweest. Zij blijft ongehuwd en overlijdt in 1931 te Leeuwarden.  Ten noorden van de Kniphorstwinkel voert de steeg met het pand no. 69a (van J.H. Pasveer) je naar de synagoge en het badhuis waar practisch iedere Heerenveense jood ritueel is gereinigd en vervolgens zijn gebeden heeft gememoriseerd (kad. Nijehaske A-2862 en later A-4573).

De winkel van Jantje blijft opereren onder de naam Fa. H. Kniphorst en zij neemt het initiatief om samen met een aantal andere middenstandsbedrijven de clientèle te confronteren met een ‘winkelsluitingsovereenkomst’. Op 1 april 1911 lezen de abonnee’s in de Hepkemakrant: “Ondergeteekenden berichten hunne geachte clientèle, dat met ingang van 1 April, hunne WINKELS alle werkdagen, met uitzondering van den Zaterdag, ‘s avonds na NEGEN uur en des Zondags geheel zullen zijn GESLOTEN. Fa. H. Kniphorst, Albino Mij. (v.d. Hoek), Boersma’s Winkels, U.J. de Jong, Gez. Laagland, Wed. Popma, K. Hovens Gréve.”

Overigens blijft de winkel op nr. 69 ook de uitvalsbasis voor de aktiviteiten van Jacob Albert. Hij heeft een overeenkomst gesloten van de Meppeler Stoom-Wasch-en Strijkinrichting, Electrische Bleekerij van A. Top & Zonen aan de Ruinerwoldsche straatweg te Meppel. Borkent als expediteur op Heerenwal 59 belast zich met ophalen en bezorgen binnen een week.

Op 1 april 1921 vindt er in de Heerenveense expeditiewereld een geruchtmakende gebeurtenis te beleven. De Stalhouderij en het Sleepersbrijf van de Heer J. Tadema wordt overgenomen door een bedrijfsfusie onder de naam “Heerenveensche Stalhouderij en Transportbedrijf”. Het consortium, bestaande uit Jacob Albert Kniphorst, Pieter Kniphorst, Jan Bunt en Gerrit Tadema regelen verhuizingen door het hele land, expediëren goederen in binnen-en buitenland, maken ‘Vigelanten-ritten’ en verhuren paarden en rijtuigen, enz. Zij krijgen de aanbeveling mee van de heer J. Tadema, die de Heerenveense clientèle dank zegt voor het genoten vertrouwen.

Overigens in Jacob Albert Kniphorst al een tijdje woonachtig op huisnummer Nijehaske A-92, na 1934 vernummerd naar Heerenwal 73. Dat is het huis pal ten zuiden van de bakkerij van Th.S. Bakker aan de Stationsstraat.

Bij hun buitenlandse ambities hoort kennelijk een agentschap door J.A. Kniphorst van “Vogelpoel en Noorweegen, binnen-en buitenlandsche Expediteurs te Amsterdam, Rotterdam, Utrecht en Haarlem”. Hun zgn. Snel-Groupagedienst in speciale Koel-en Kaaswagens op Amsterdam, Rotterdam en Den Haag, doen Heerenveen op Dinsdag en Vrijdag aan. Kniphorst kan daarvoor vanaf juni 1924 alle inlichtingen geven.

Op verschillende prentbriefkaarten is de kade van de Heerenwal in de buurt van de Stationsbrug gepavoiseerd met de expeditievoertuigen van de Heerenveensche Stalhouderij en Transportbedrijf. Dat geeft waarschijnlijk toch wel enige overlast en zal mede ten grondslag hebben gelegen aan de aanbesteding op zaterdag 27 november 1926, ‘s morgens om elf uur, ten kantore Heerenwal no. 85 van “het bouwen van een houten Wagenloods op het Spoorwegemplacement te Heerenveen”.  De advertentie maakt nog wel het voorbehoud van de goedkeuring van B. en W. van Haskerland.

Per 1 oktober 1930 draagt J. A. Kniphorst zijn overeenkomst voor de Groupagedienst van Heerenveen naar Groningen over aan de heren Vleeshouwer & Co en J. Wisman & Zn., Stoombootdienst-ondernemers te Gorredijk en Heerenveen.

Margaretha Johanna Kniphorst, die in de adresboeken van Heerenveen van 1922, 1927, 1928 als kruidenierster wordt beschouwd als hoofdbewoonster van Nijehaske A-85, overlijdt op 18 april 1931 op 54 jarige leeftijd. Zuster Janke (1878) woont dan in Heerenveen; Jacoba (1880) is getrouwd met een onderwijzer R.W.F. Post te Den Haag; Aukje (1883) en Anna Hendrica (1885) wonen daar ook: Jacob Albert (1886), getrouwd met Johanna Catharina Klomp en Pieter (1890) met als echtgenote Johanna Kiestra wonen allebei in Heerenveen. Jongste zuster Jantina zit dan in Leeuwarden.  

Als beoogd opvolgster voor Margaretha Johanna in de winkel is daar haar zuster Janke, maar er dient zich een kandidaat aan voor volledige overname. Het is de koopman A. van der Veen, die in het Nieuwsblad van Friesland van 31 juli 1931 een advertentie plaatst met de volgende inhoud:   “MORGEN Zaterdagavond 1 Aug. HEROPENING Zaak Fa. H. Kniphorst, Heerenwal. Ruime sorteering Binnen-en Buitenl. Wijnen en Gedistilleerd van 1e klas huizen. Vruchten-Limonades. Fondants, Suikerwerken, Biscuits (Droste en Verkade). Sigaren en verdere Rookart.  A. VAN DER VEEN.

Het afscheid van de winkelaffaire Fa. H. Kniphorst door de dames Kniphorst wordt definitief wanneer de eigenaar mej. J. Kniphorst uittreedt volgens een bericht uit het Handelsregister, gepubliceerd in het Nieuwsblad van het Noorden van 14 september 1931.

Abele van der Veen, die sinds zijn huwelijk in 1919 met Geisje Catharina van Slooten al een carrière als handelsreiziger achter de rug heeft, overlijdt vrij plotseling op 45 jarige leefijd in het ziekenhuis aan de Thialfweg op 27 september 1936. Zijn weduwe zet de zaak in gedistilleerd en chocolaterie voort. Pas in 1945 bericht de Heerenveense Koerier, dat haar zoon Jacob en zijn vrouw Rigtje Brandsma hier komen wonen en in het adresboek van 1949 staat dat Jacob zich heeft laten noemen: zaakvoerder gedestilleerd.

Op dit detail uit een prentbriefkaart is de gevel van de drankhandel o.a. vertegenwoordigd met PLANTIAC en louter KABOUTER.

Broer Piet van der Veen blijkt in 1954 vertegenwoordiger te zijn. Het adresboek van 1960 is duidelijk. Hij heeft zich ontwikkeld tot wijnhandelaar en dat blijkt ook uit het adresboek van 1964. D. Buter - als vertegenwoordiger van het bedrijf - onthult ons het adresboek 1966 en dezelfde naam staat op de winkelbedrijvenlijst van 1970. Daar wordt zelfs het oppervlakte van de slijterij in vierkante meters genoemd, nl. 54 m2. Maar er staat ook bij dat D. Buter zelf geen eigenaar is.  In 1998 wordt geconstateerd dat het pand in gebruik is bij Super Connie b.v. Wat ‘haar’ aktiviteiten zijn of zijn geweest, blijft voor ons een groot raadsel.

Tegenwoordig beschrijft Google onder Herenwal no. 69 de G.G.Z. groep Heerenveen, met een praktijk voor Neurofeedback. Met beneden een kantoorruimte-oppervlak van 110 m2 wordt de kantoormarkt benaderd door RBMT Bedrijfsmakelaars en Taxateurs.

Volgens de site van Funda is het bouwjaar 1945-1959 (men bedoeld denkelijk in de huidige staat gebracht in die periode ).

Essentieel is - naast het pand nr. 69 van de familie Kniphorst - de noordelijke steeg geweest. Deze verschafte de Heerenveense Joden tot 1933 toegang tot hun badhuis en Synagoge.

Node vragen we U uw nieuwsgierigheid naar de geschiedenis van de panden 69a en 70 nog enige tijd onder controle te houden. Daarvoor hebben we even wat meer tijd nodig om de feiten op een rijtje te krijgen. Mogelijk lukt dat aan de hand van een foto uit een latere tijd nog wel eens. Bovendien ... mocht U voor ons over historisch controleerbare gegevens beschikken (b.v. koopacte, bouwdossier,  of dergelijke) dan houden we ons van harte aanbevolen.

2016, april 10 - wibbo westerdijk - hip-backup - met dank aan Sietse Krikke 

HIP-TIME MAGAZINE 42

In de jaren dat dit soort aktiviteiten - zoals op fotonummer 0317 uit het archief van het Museum Willem van Haren - worden vastgelegd, is dat beslist op de eerste Herenwal nog geen dagelijkse routine. Daar waar de grote vrachtauto met het opschrift “VERHUIZINGEN” staat (en zien we op de bumper het Mercedes-logo. Is dat het niet het merk van transportbedrijf Wierda ?) is al een hiaat in de bebouwing ontstaan in eerder jaren. Voor het verleggen van de tramlijn is in de jaren 1929-1931 het huis van de huisschilder W. Krikke gesneuveld om voldoende ruimte te krijgen voor toegang vanaf het station naar een nieuwe trambrug over de Heerensloot, die zijn traject via de Heerenstraat en de toekomstige K.R. Poststraat buitenom de bebouwing zoekt naar de kunstweg langs het Meer en de Knipe. De originele tramlijn met de nauwe bochten door het centrum van Heerenveen komt daarmee te vervallen.

Bij dit tafereel gaan afbraakbezigheden kennelijk gepaard met de inzet van een bedrijf voor ‘verhuizingen’. Kenners van vrachtauto’s zullen ons feilloos kunnen vertellen met wie we hier als verhuisbedrijf van doen hebben. Het afbreken van het adres Herenwal 42 is beslist geen sinecure en de ‘puinrijder’ lijkt inmiddels vergevorderd in zijn bedoelingen. Die afbraak is het gevolg van het plan van Gemeentewerken Heerenveen uit 1967, uiteraard aangestuurd door B. en W. en de Raad, om een nieuwe en bredere verbindingsbrug aan te leggen over de Heerensloot naar de K.R. Poststraat. In de Friese Koerier van 14 februari 1968 wordt het plan van een miljoen gepresenteerd, maar staat ook een foto van de doorbraak en het eerdere ‘Huize Muller’. Dat pand staat op onze bovenstaande foto nog in volle glorie ‘voornaam’ te wezen. Toch moeten we vrezen, dat de verhuiswagen daar staat als voorbereiding op de afbraak ook van het pand nummer 43. Dossier 312-1 van het gemeentelijk archief uit de periode 1967-1975 vertelt ons immers, dat het in 1971 is aangekocht van keel-, neus-en oorarts A.H. Dekhuyzen voor ruim fl.140.000,-. In hetzelfde jaar heeft D. Smilde, die dan nog als procuratiehouder door het leven gaat maar al enige tijd (vanaf eind december 1968) elders (Prins Bernhardweg 6, Oranjewoud) woont, zijn pand nr. 42 aan de gemeente overgedragen voor bijna fl.56.000,-. De laatste huurder van dat pand is volgens een winkelbedrijvenlijst uit 1970: W. Fontijn, klokkenmuseum. Hij heeft 60 vierkante meter tot zijn beschikking.  Als de aanbesteding van de 12 meter brede brug zijn beslag heeft gekregen is het 5 september 1972. We mogen gerust aannemen, dat onze foto uit die periode stamt. En dat klopt; achterop de foto van 8 bij 8 cm. staat 5-3-1972.

Dan zie we nog een kleine stukje gevel van Herenwal no. 41. Een heer rommelt in de laadruimte van de stationcar. Van Herenwal no. 41 is in ieder geval bewoner geweest de heer Hendrik Kuiper uit Nieuwebrug. Die is op 26 februari 1962 het huis gaan bewonen, wordt in het adresboek van 1964 nog winkelier genoemd, doch in dat van 1966 als ‘zonder beroep’ aangemerkt. Ook dit pand zal sneuvelen bij nog nieuwere toekomstplannen voor de verbreding van de ‘Trambaan’ na de verplaatsing van het stationsgebouw.

Het grote huis is in het boek “De Heerenwal. Bruggen en gekromde ruggen” door de gloedvolle betoogtrant van wijlen Jan de Jong ternauwernood ontsnapt aan een cult-status. De immense bewondering voor de persoon van Eelco Nicolaas van Kleffens (1894), die een aantal jaren (met zijn ouders dit huis heeft bewoond en zijn lagere schooljaren doorbracht op de openbare lagere school van Nijehaske, is daaraan debet is geweest. Vader mr. H.C. van Kleffens, substituut-officier van justitie te Heerenveen, krijgt in 1905 in Groningen dezelfde rechterlijke functie. Het huis krijgt opnieuw een justitieel medewerker als bewoner, nl. mr. A. van der Leij, rechter aan de arrondissementsrechtbank te Heerenveen. Deze komt namelijk voor in de adresboeken van 1922 en 1927 weliswaar onder wijk A., huisno. 56, doch hetzelfde huis.  Diens opvolger A.P. Lankhorst, directeur van de Friesche Vischhandel maakt de vernummering van 1934 nog mee naar Herenwal no. 43, maar dr. Samuel Muller, keel-, neus-en oorarts, staat in het adresboek van 1936 als eerste onder dit huisnummer. De woningkaart schrijft hem in per 28 september 1936. Het bevalt hem in ieder geval bijna twintig jaar, want hij verhuist per 4 januari 1956 naar Noordwijk. Ruim een maand woont hij samen met zijn collega-opvolger k.n.o.-arts Jan W.E.P. Versteeg (1921-1990), wiens carrière in juli 1962 een vertrek noodzakelijke maakt en vanaf 3 en 5 juli betrekken de k.n.o.-artsen dr. Eberhard H. Kusen. en dr. Auke H. Dekhuyzen het pand. Kusen vindt na bijna twee jaar een ‘gaadlik’ optrekje in de Prinses Irenelaan in Oranjewoud. Dekhuyzen acht de afstand Heerenwal - Ziekenhuis een voor hem passende oplossing: hij blijft tot 1972 en verhuist dan noodgedwongen naar de Van Maasdijkstraat.

De naam W. Krikke (1886) laat in de plaatselijke Heerenveense cultuurgeschiedenis ongetwijfeld bellen rinkelen, zodra we de voornaam Wigle daaraan koppelen. Hij is de zoon van de meer bekende Klaas Krikke (1847-1923), die eveneens als ‘zondagsschilder’ een bijdrage heeft geleverd aan de topografische kennis van de Heerenveners. Hoewel Wigle als minder getalenteerd is te kenschetsen, zijn er ook van zijn hand een aantal kleinere bijdragen geleverd. Door zijn noodzakelijk vertrek vanaf de Herenwal A57 (later 44) is hij gaan wonen aan de Badweg (Bouwlust 33) om daar zijn schilderswerkplaats te vestigen.

Links achter de verhuiswagen ontwaart u een merkwaardig en typerend geveltje. Achter de façade wordt een brede bovenverdieping gesuggereerd, welk effect nog wordt versterkt door drie dicht naastelkaar geplaatste vensters met daarboven aan weerszijden van een borstwering een gemetseld zuiltje. Over de bouwgeschiedenis is verder niets bekend, maar het ontwerp doet wel wat denken aan de huizen van de Verlengde Dracht van omstreeks 1923. Het zou mij niet verbazen of timmerman-aannemer Johannes de Haan heeft ook hier zijn ‘handtekening’ achter gelaten. Zeer waarschijnlijk is deze verbouwing gebeurd in opdracht van winkelier-wolkammer-manufacturier Ale T. de Boer. Zijn naam siert het eerste adresboek van 1922 al onder het destijdse huisnummer Wijk A. no. 58. Bij de ‘Heerenveen-één”-operatie van 1934 krijgt hij van zijn nieuwe overheid het no. 45 op de deurpost geschilderd. Op 26 februari 1942 overlijdt de Boer, en zijn weduwe Hiltje van der Schaar blijft er nog wonen tot ze op 2 februari 1949 naar Dokkum gaat. Het adresboek van 1949 geeft ons de naam van mej. Anna C.E. de Vries, die er dan haar mode-vakschool heeft gevestigd.  Zij is er in oktober 1945 als kostgangster komen wonen en vertrekt eind augustus 1949.  Vast staat dat Johannes van der Schaar de sleutel per 7 februari 1949 heeft beheerd. Hij komt voor in het adresboek van 1954 als boekhandel. Rond 1970 meldt de winkelbedrijvenlijst, dat hij 20 vierkante meter gebruikt in een matig onderhouden pand, waar hij een stencildrukkerij exploiteert. De rest van het pand is kennelijk verhuurt aan  S. Adema, die op 35 vierkante meter een electriciteitszaak runt op het adres Herenwal 45a. 

Onder de latere directeur Albert R. van der Schaar komt het bedrijf als ‘Van der Schaar Kantoorefficiency b.v.’ behoorlijk tot bloei met als bedrijfsfilosofie, dat ze geen machines en meubelen leveren, maar kennis en oplossingen ! Het leidt zelfs tot een flinke uitbreiding van het vloeroppervlak.

2013, januari 27 - wibbo westerdijk - hip-backup 

HIP-TIME MAGAZINE 130

Heerenwal omstreeks 1928

Uit deze prentbriefkaart van de 1ste Heerenwal te Heerenveen blijkt nog duidelijk het grote belang van vervoer door de scheepvaart. Bussen, tonnen, pakketten, handkarren. Het zicht op de huizenrij is nu vanaf de Stationsbrug in de richting van de Herenwalsterbrug. U ziet dat het stukje kade tot en met het pand Kniphorst - het 3e pand vanaf rechts - voor de handelsaktiviteiten van de winkelstand van essentieel belang is. Even verderop is er sprake van een ongeplaveide kade, terwijl het hier tot aan de kadebalk geplaveid is en er bolders zijn geplaatst voor het aanleggen van schepen. Er is bovendien nog gelegenheid voor toeristisch bootvermaak door een trotse ‘schipper’!

Uiteraard is ook deze prentbriefkaart uit de collectie van het Heerenveen Museum, waarbij één exemplaar als poststempel heeft de datering van 27 X 1928, m.a.w. 27 october 1928. De uitgave is van G. Brouwer en Zoon’s Boekhandel met het kenmerk E&B. Deze laatste lettercombinatie geeft aan dat de Brouwer’s de kaarten niet zelf drukken, maar dat hebben laten doen door de firma Emrik & Binger te Haarlem.

Overigens is overduidelijk dat de twee pandjes rechts op de foto (waarvan de meest noordelijke slechts deels is afgebeeld) de winkel of eigenlijk de ‘goedkoope bazar’ van Pasveer is.

Laten we proberen de geschiedenis van deze twee panden eens te ontrafelen met de hulp van - merendeels - het kadaster, de gegevens vanuit het Haskerlands archief ons ooit aangereikt door Sietse Krikke, de omnummeringslijst uit 1911 uit het Jouster archief, de adresboeken van Heerenveen (vaker in deze rubriek gebruikt) en tenslotte informatie uit de kranten, welke in ons digitale tijdperk  voornamelijk te danken zijn aan de website van de Koninklijke Bibliotheek t.w. <www.delpher.nl>. 

PAND  Heerenwal  69a.

Het eerste begin van dit tweede pand op onze foto is in ieder geval in 1832 vastgelegd onder kadasternummer Nijehaske A-1580 (huis) en A-1581 (tuin). Winkelier Ekke Johannes van der Meer in Heerenveen (AEN) is de eigenaar van huisnummer Nijehaske 47 aan de Heerenwal. Zelf heeft hij daar met zijn echtgenote Martentje Wiebrens de Vries (gehuwd geweest van 1797 tot 1808 met schoolmeester Lammert Woudstra en sindsdien weduwe) gewoond o.a. in 1816 (G.A. HAS, nr. 1496). Zij blijken te zijn gehuwd in de gemeente Haske op 8 januari 1812. Ekke Johannes van der Meer is dan 29 jaar en nog ‘boerenknegt’ in Het Meer. Martentje is dan zes jaar ouder en heeft twee jongens uit haar eerste huwelijk. Overigens wordt het beroep van Ekke van der Meer in een erfpachtcontract van de D.C.F. Veencompagnie van 27 september 1821 (DCF-archief nr. 1091) - als stiefvader van Wybren Lammerts Woudstra, mr. leertouwer - ‘uitdrager’ genoemd. Zijn echtgenote Martentje Wybrens de Vries heeft haar zoon Wybren het recht gegeven op een “huisstede en grond, bebouwd met eene huizinge, gekwoteerd met no. 48, leertouwerswinkel en droogschuur c.a.”  (Zo ... dat is al de eerste vernummering van het adres ! en zullen nog enkele volgen.)

Rond 1825 wordt het huis al in twee gedeelten bewoond en blijkt groot genoeg voor twee huisgezinnen. De arbeider Binne Jisses Leertouwer is de ene gebruiker én de leerlooijer of leertouwer Wiebren Lammerts Woudstra (dus de in januari 1798 geboren stiefzoon van Ekke Johannes van der Meer) heeft daar met zijn vrouw Minke Siegers van der Laan, waarmee hij op 25 november 1816 op 17 jarige leeftijd is gehuwd, gewoond met vier kinderen, o.a. in 1825. (HAS 791).

De Volkstelling 1830 registreert op datzelfde pand het echtpaar Binne Jisses Leertouwer, arbeider (58) en Jantje Hijlkes Korver (43), die samen een gedeelte bewonen met nog drie minderjarige kinderen (12, 8 en 6 jaar). Tevens is er dan woonruimte voor het echtpaar Baltus Lijkles Fenema, schoenmaker (43) en Sijtske Aukes van der Werf. Zij mogen samen met vier minderjarige kinderen (12, 9, 7 en 3 jaar) het andere deel gebruiken.

De situatie in een bewonerslijst van 1834 kent de beide families ook nog, maar beschrijft het als volgt: volgnummer 065, huisnummer 047: Venema, Baltus L. ; 2 manspersonen,  4  vrouwspersonen; 6 protestant. Voor de andere familie geldt: volgnummer 066, huisnummer  047: Leertouwer, Binne J.; 3 manspersonen; 1 vrouwspersoon en 4 protestant.  (Gegevens afkomstig van Sietse Krikke).

Ook de volgende gegevens zijn ons aangereikt door Krikke. Het jaar 1842 is huisnummer 47 in gebruik bij Baltus Lijkles Venema (1787), schoenmaker, en - voor het eerst nummer 47a het tehuis voor Binne Jisses Leertouwer (1777), die weliswaar arm is maar niet wordt bedeeld. De volgende lijst stamt uit 1852 en daar blijkt Binne Jisses Leertouwer niet meer als bewoner te zijn geregistreerd. Het nummer 47a bestaat niet meer en uit de overlijdensacten blijkt, dat Leertouwer is overleden in 1850. Baltus Lijkles Venema daarentegen heeft een nieuw huisnummer in 1852, namelijk 62.

Een repertoire van notaris Arjen Binnerts, d.d. 5 maart 1859, aktenummer 79 legt de gegevens vast van de verkoop door Ekke Johannes van der Meer (1782), inmiddels zonder maatschappelijke betrekking en wonend in Aengwirden en door de erfgenamen van zijn overleden huisvrouw Martentje Wiebrens de Vries (1776), die eerder getrouwd is geweest met Lammert Lolkes Woudstra. Het eerste onderdeel van die acte gaat over de overdracht aan zijn medeverkoper Sieger Sytzes van der Laan, koopman te Nijehaske, van een huis c.a. te Nijehaske, sectie A., nr. 1580 (huis aan de straat) en deels sectie A., nr. 1950, (tuin daarachter), samen groot 0.02.69 HA., voor fl.880,-. Kijken we hierbij naar de details van de kadastrale registratie dan zien we dat perceel A-1580 slechts een grootte heeft van 0.91 are. Dat zou betekenen dat perceel A-1950 zou moeten zijn geregistreerd op een grootte van 1.78 are. De kadastrale legger van Van der Meer komt evenwel niet verder dan een grootte van 1.40 are. Waar die resterende 0.38 are dan vandaan komt, blijft vooralsnog een groot raadsel.

Na afwikkeling van deze verkoop door de familie Van der Meer c.s. blijken de nieuwe eigenaren te zijn: Sieger Sijtzes van der Laan en Jan Johannes Wijntjes en wel tesamen onder leggernummer 1237. Slechts amper één jaar duurt deze samenwerking, want - zoals het kadaster meldt - er wordt een ‘splitsing vóór 1861’ doorgevoerd tussen de beide deelgenoten.

Jan Johannes Wijntjes (legger 475) wordt eigenaar van 0.90 are, waarbij de omschrijving van het bezit luidt: “synagoge, huis en erf” met als nieuw kadasternummer A-2073. De enige conclusie die we hier uit kunnen trekken is, dat Wijntjes verhuurder is van de ‘synagoge c.a.’ aan de Nederlandsche Israëlitische gemeente van Heerenveen ofwel de Joodse gemeente van Heerenveen. Achter het huis aan Heerenwal met kadasternummer  A-1580 ligt tot het kadastrale dienstjaar 1846 een ‘tuin’ met een grootte van 1.40 are. Eerst heeft een ‘grensverandering’ in het dienstjaar 1837 het 2.50 are grote tuingedeelte teruggebracht van 2.50 are naar 1.40 are, ten faveure van stiefzoon Wiebren Lammerts Woudstra, die op het naastliggend perceel een ‘looierij’ gebruikt. Voor de 1.40 are tuin wordt op naam van Ekke Johannes van der Meer vervolgens het nieuwe kadastrale nummer A-1842 toegekend.  Dan verandert een zgn. ‘stichting in dj. 1846’ dat in ‘huis met erf’ onder verantwoordelijkheid van Ekke Johannes van der Meer (legger 240.26). Dan komt ook het kadasternummer A-1950 in beeld én tegelijk verwerft Van der Meer daarmee voor 5 jaar belastingvrijdom tot 1851. Na de ‘expiratie’ uit die belasting blijkt de ‘gebouwde waarde’ te zijn vastgesteld op fl.6,-. Naar Heerenveense begrippen een uiterst lage waarde, omdat meestal als ondergrens fl.15,- wordt aangehouden. Het moet een uiterst bescheiden ‘huisje’ zijn geweest. Het is geoorloofd daaruit te concluderen, dat dit ‘huisje’ in huur is gegeven aan de Ned. Isr. Gemeente Heerenveen voor hun sabbathvieringen en hun onderwijs van de Thora. Van der Laan en Wijntjes continueren deze toestand, doch toen de beide partners besloten tot een ‘splitsing’ in hun gezamenlijk bezit in het dienstjaar 1861 en Wijntjes alleen verder gaat met 0.90 are verandert er het een en ander.

Allereerst wordt in Wijntjes z’n legger 475, onder regelnummer 13 het A-1950 kadasternummer vervangen door A-2073. De grootste verandering is evenwel de inhoudelijke omschrijving. Die verandert van ‘huis en erf’  naar ‘synagoge, huis en erf’. Dit schept in ieder geval zekerheid over het gebruik. Tegelijk verdwijnt door de splitsing de term ‘leerlooierij en erf’. De totale grootte van de omschrijving daarvan is steeds 2.20 are geweest. Daarvan gaat 0.95 are naar noordelijke eigenaar Jan Wiebes Nijholt, die na Woudstra eigenaar is geweest van de ‘leerlooierij en erf’ en brengt zijn bezit op 2.75 are.  Verder wordt 0.25 are van 2.20 are herverdeelt onder Wijntjes en van der Laan.

Evenwel, in de joodse gemeenschap wordt kennelijk de behoefte gevoeld ‘baas in eigen synagoge’ te zijn, want op 8 augustus 1876 schrijft notaris Gerrit Boschloo uit Heerenveen in het dagregister van het kadaster een koopacte in. De erven Wijntjes - vader Jan Johannes is op 18 maart 1865 als 75 jarige overleden - verkopen ‘een gebouw dienende tot Synagoge en badkamer met stede en grond op de Heerenwal onder Nijehaske, sectie A., no. 1862’, aan Izaäk Veldman en Hartog Izaäks Cohen, beiden koopman te Nijehaske, en tevens voorzitter en penningmeester van het Bestuur van de Nederlandsche Israëlitische Gemeente te Heerenveen.

Deze veranderingen zijn op het Netteplan van 1887 vastgelegd. Daaruit komt het beeld naar voren, dat dit ene perceel zodanig is verkaveld, dat er vier verschillende opeenvolgende kadasternummers zijn ingevoerd. Vanaf de Heerenslootzijde is dat eerst A-2864 (het huis aan de straat), daartegenaan een huis met een stuk erf A-2863. Vervolgens op het middendeel een ‘huis’ met een gebouwtje daar los van staand maar beiden op hetzelfde erf (A-2862) en tenslotte tot de westelijke scheidsloot een stukje tuin c.q. erf (A-2861). De totale grootte van het perceel bedraagt dan 0.59 are (A-2864), 1.12 are (A-2863), 0.92 are (A-2862) en 0.94 are (A-2861), samen is dat: 3.57 are. Volgens een kadastrale kaart uit 1868 wordt aan het perceel ten noorden van dit viertal het kadasternummer A-2865 toegekend. De inhoudelijke omschrijving daarvan is 2.93 are. Als het volledig identiek zou zijn geweest aan A-1582 en A-1582a  dan zou de totale grootte moeten zijn geweest: 2.50 are plus 0.40 are is samen 2.90 are. Maar er is een hermeting geweest inmiddels.

Wie er in de periode na 1853 in de als ‘huis’ aangegeven percelen hebben gewoond, hebben we nog niet kunnen vaststellen. Daarvoor is toegang nodig tot de bevolkingsregisters na 1850 van Nijehaske (HAS) en een verschrikkelijke hoop tijdsinzet. We hopen dat ook Haskerland over niet al te lange tijd deze via ‘Alle Friezen’ digitaal beschikbaar kan stellen.

In een eerdere bijdrage over de Heerenwal hebben we U al eens kennis laten maken met de originele vernummeringslijst op het Gemeentearchief van Joure van het jaar 1911. Daarin staan als ‘oud nummer’ tot 1911, respectievelijk nr. 61 (voor de Ned. Isr. Kerk dus A-2862 of eigenlijk A-4573 ), nr. 60a (voor - vermoedelijk - A-2863) en nr. 60 (in pen bijgeschreven: ‘winkel’ , dus aan de straat A-2864).

Na 1911 is het oude nummer 61 vervangen door het Nijehaske A-86 nummer (waarbij deze A staat voor huisnummer in wijk A.) Nummer 60a wordt dan Nijehaske A-87 en nummer 60 krijgt Nijehaske A-88.

Met behulp van het zoekprogramma Delpher van de Koninklijke Bibliotheek hebben we hoop gehad één van deze huisnummers te kunnen koppelen aan een persoon of gebruiker. Dat was een ijdele hoop.

Toch staat op foto 01187 van Museum Heerenveen ten noorden van het pand Kniphorst een huisje met een tuitgevel, twee smalle gevelraampjes op zolderverdiepinghoogte met daartussen een reclamebord van forse afmetingen en de tekst:  “Voor ongeregelde goederen vertegenwoordiger K.K. Eppinga”. Die foto is van omstreeks 1910. Die opvatting wordt stevig bevestigd door het Nieuwsblad van Friesland van 23 april 1910, waarvan de tekst luidt: “Aan het geachte publiek van Heerenveen & Omstreken wordt bekend gemaakt, dat voor mijn rekening een handel zal worden begonnen in geregelde en ongeregelde goederen tegen buitengewoon lage prijzen. Met den verkoop dezer goederen heb ik belast den heer K.K. Eppinga, Heerenwal, Heerenveen, voorheen Knijpe.  Aanbevelend, E. van der Zwaag.”

Eppinga gaat aan de slag. Zijn werkgever evenwel komt na zo’n jaar of drie in de problemen. Het eerste signaal daarvan vinden we in het Nieuwsblad van Friesland, waarin aangekondigd wordt een “Boelgoed - Nijehaske op Dinsdag den zevenden juli 1900veertien, des voormiddags om 10 uur, ten huize van E. van der Zwaag, koopman en winkelier te Heerenveen, Nijehaske, zal publiek worden verkocht, door deurw. P.L. DE LANG te Heerenveen: Verschillende meubelen en huisgeraden, een partijtje manufacturen, een hond, kippenhok met zes kippen, kar op twee wielen, enz enz.”. In dit bericht wordt niet gesproken van een faillissement, maar in Het Nieuws van de Dag van 7 juli 1914 staat onder “FAILLISSEMENTEN. Failliet verklaard: (o.a.) 4 Juli. E. van der Zwaag, koopman, Nijehaske; -- r.-c. (rechter-commissaris) mr. J.J.E. Boschloo; cur. (curator) mr. M. de Muinck, Heerenveen.”

Het is niet het eind van de loopbaan van de heer K.K. Eppinga, want uit een advertentie op 29 juli 1919 blijkt dat hij in de ‘Manufacturen’ is gegaan en aan de Heerenwal is gebleven. Het assortiment betreft ‘Amerikaansche Lappen’, geschikt voor boezeroens, jongenskielen, morgenjurken, boezelaars, enz. Prima kwaliteit! IJzersterk! Spotprijs! Dames-en Kindermantels, Heerencostuums, Damesrokken, borstrokken, onderlijfjes, onderpakken, damespantalons, dameshoeden, Buckskin lappen, manchester broeken. Ze worden voor spotprijzen opgeruimd door Eppinga. Kort daarna verkoopt slager Franke Bouwes van der Laan het pand nr. 353 op de westkant van de Dracht aan het tweetal S.H. van der Laan uit Nijehaske en R.J. Smilde te Heerenveen, die het op 30 april 1920 finaal hebben gekocht voor fl.10.551,-. Koopman Klaas Klazes Eppinga kan het kennelijk huren. Van der Laan vertrekt op 8 mei 1920 uit het huis en Eppinga kan zijn ‘affaire’ daar beginnen.  In het adresboek 1922 blijkt K.K. Eppinga de winkel aan de Dracht no. 106 te exploiteren als ‘koopman in manufacturen’.

Eerder - bij het verhaal over ‘De Goedkoope Bazar’ - onder Nijehaske A-83 hebben we al vastgesteld, dat in het pand waar Eppinga de ongeregelde goederen aan de man heeft gebracht op zaterdagavond 15 maart 1919 om 6 uur ‘s avonds Pasveer’s Goedkoope Bazar met porselein, glas, aardewerk en galanterieën zijn zaak opent. Deze Fa. Wed. H. Pasveer & Zoon heeft nu twee adressen vlak bij elkaar, namelijk nr. 83 (en met het huis met winkel van Kniphorst nr. 85 ertussen) ook nr. 89.

Wij moeten nu onze redenering onderbreken en het woord geven aan een kenner van het huis van de familie Kniphorst op no. 85. Vanuit het zweedse Värmskog schrijft Reina Post-Kniphorst, geboren in Nijehaske op 15 september 1924 en dochter van Pieter Hendriks Kniphorst (1890), op 10 mei 1997 over een afbeelding van het huis van haar grootouders Hendrik Kniphorst (1849-1906) en Janke Wiebes (1848-1909).

Citeren we - uit de tekst van haar brief - het volgende: “Foto moet genomen zijn ± 1906; in de deur staat mijn vaders broer J.A. Kniphorst. Hij was ca. 4 jaar ouder dan vader, dus van 1886. Het huis rechts was later weg, de steeg voerde naar de synagoge, die achter deze huizen stond (herinner ik me nog)”.

Dit bericht van Reina Post-Kniphorst houdt in, dat in het kadastrale dienstjaar 1935 (dus in werkelijkheid iets eerder) de synagoge, badkamer en erf (A-4573) en nog een stuk erf  (A-4572) middels een zgn. ‘overdracht’ van de oude eigenaar de Ned. Isr. Gemeente van Heerenveen naar de nieuwe eigenaar de Ned. Isr. Gemeente van Sneek zijn gegaan.

Het pand met kadasternummer A-2864 (aan de straatzijde) en door ons aangewezen als het pand met huisnummer A-87 - dus ten noorden van het het pand Kniphorst met nummer A-85 - is in het kadastrale dienstjaar 1914 onderwerp van een ‘scheiding en verkoop’ in en door de familie Sieger Sijtzes van der Laan. De begunstigden zijn Willem Visscher, touwslager te Steenwijk, en zijn echtgenote Roelofje van der Laan, die het in het dienstjaar 1916 doorverkopen aan Hendrik Johannes Comello, schilder te Benedenknijp e. Hij is de geregistreerde eigenaar van legger 3653.2. Hij bewoont het pand evenmin en na een jaar of vijf verkoopt hij het in het kadastrale dienstjaar 1921 aan de uiteindelijke eigenaar Jan Pasveer met legger 3860.5. Datzelfde is eveneens gebeurd met A-2863, en dus ook in het dienstjaar 1921.

We ronden de brief van Reina Post-Kniphorst af met haar beschrijving van de noordelijk gelegen panden vanaf de Stationsstraat. Alzo: “Vanaf de spoorbrug waren de huizen als volgt: op de hoek een bakkerswinkel (Spoelstra), aansluitend de bakkerij (niet meer in gebruik). Huis waar m’n oom woonde (73); “kleine” Pasveer (72); een woonhuis met gevel in 2 verdiepingen (71); “grote” Pasveer (70) die in mijn tijd 2 percelen besloeg, waarvan het 2e (69a) dat was wat je rechts op de foto ziet; dan het ‘Kniphorst’-huis (69), dus no. 6 in mijn tijd, nr. 7 toen de foto gemaakt werd.”

Nu we de situatie begrijpen welke Reina Post-Kniphorst heeft beschreven, gaan we nog even terug naar de oude huisnummer van vóór de éénwording van Heerenveen op 1 juli 1934.

Heerenwal 73 is eerder Nijehaske A-92 (J.A. Kniphorst, de expediteur); Heerenwal 72 is daarvoor Nijehaske A-91 (‘kleine’ W. Pasveer); Heerenwal 71 is geweest Nijehaske A-90 (Th. Bakker); Heerenwal 70 blijkt Nijehaske A-89 en dus van ‘grote’ J.H. Pasveer te zijn, net als kleine huisje ook van ‘grote’ Pasveer van Heerenwal 69a eerder - waarschijnlijk - Nijehaske A-87 is geweest. De nummers 86 en 88 - huis, loots en erf - en - synagoge, badkamer en erf - zijn niet aan de straatzijde gesitueerd, maar achter Nijehaske A-87.

Zoals aan het uiterlijk op deze foto is te zien, is dat ongetwijfeld te danken aan een zgn. kadastrale ‘herbouw, enz.’ is uit het dienstjaar 1924 en in werkelijkheid dus iets eerder. Pasveer heeft de beide aan de straat staande panden dan sinds dienstjaar 1921 al in zijn bezit: sloopt het tweede pand gedeeltelijk en maakt er ‘winkel met erf’ van.

PAND Heerenwal 70

Het deels afgebeelde pand nr. 70 blijft in zijn originele staat met dezelfde Pasveer als eigenaar. Daarbij blijft het overigens niet, want in 1934 ná de eenwording van Heerenveen neemt het gemeentebestuur van Heerenveen de bouwvergunningen, over die door Haskerland al zijn voorbereid en kan Pasveer opnieuw aan de slag voor een méér dan ingrijpende verbouwing. De bouwtekeningen van de architect A. Laagland uit Den Haag spreken duidelijke taal. Daarbij moet wel worden verteld, dat Pasveer dan ook eigenaar is geworden van het achterliggende terrein met de synagoge, de badkamer en een stuk erf, samen 1.90 are groot. Na die verbouwingen spreekt het kadaster zelfs voor de opnieuw kadastraal onder Tjalleberd ingedeelde bezittingen onder E-380 tot en met E-383 van ‘bovenwoningen, winkel, fabriek en erf’. Wel blijven de gevels van de samenstellende panden iets van elkaar verschillen en blijven in sommige bronnen ook beide huisnummer 69a en 70 in gebruik.

De totale breedte van de twee voorgevels van dit duo-pand wordt in de bouwtekening op  circa 12.00 meter gesteld, terwijl het oorspronkelijke pand 69a een breedte heeft gehad van 6.89 meter en het pand 70 van 5.06 meter, samen derhalve 11.95 meter.

Een bijzondere opname van de beide panden staat in het boekje ‘De Heerenwal. Bruggen en gekromde ruggen’ op de pagina’s 82 en 83. Daarop zijn de ramen van de panden beveiligd tegen explosiegevaar in het geval dat de Duitsers de brug zouden opblazen. De Heerenveners zijn nog maar net over de drempel van de bevrijding heen als het bericht de bevolking bereikt, dat Jan H. Pasveer op 31 april 1945 is overleden. Zijn weduwe Johanna Elizabeth Kokxhoorn blijft samen met haar zoon het bedrijf voortzetten. In het adresboek van 1949 is deze jongeman Henricus M. Pasveer ingeschreven als ‘winkelier’. In 1952 neemt de wed. Pasveer architect F.W. Wierda in de arm, laat voor de bovenverdieping van het zuidelijke pand nr. 69a een pakhuisruimte verbouwen tot een aantrekkelijke bovenwoning. Op 17 juli 1952 krijgt ze daarvoor toestemming van de gemeente.  (Vergunning 88-52) Inmiddels is ze ook in gesprek voor een overname van de winkel door een huurder. Die huurder (of mogelijk) bedrijfsleider is Bernardus C. Brouwer die op 2 september 1952 wordt ingeschreven op het adres Heerenwal nr. 70 en afkomstig is van Didam bij Amsterdam. In het adresboek 1954 staat hij ingeschreven als ‘etaleur’.  Niettemin, hij koopt volgens volgens de kadastrale registratie in het kadastrale dienstjaar 1958 het gehele complex onder kadasternummer E-712 met een grootte van 6.54 are, bestaande uit winkel, bovenwoningen en erf. De verkopers zijn de weduwe J.E. Pasveer-Kokxhoorn en haar zoon Henricus Maria Pasveer (geb. 2 aug. 1926).

Voor de heer Brouwer begint het met een ,valse start’. Nauwelijks begonnen krijgt hij begin oktober 1958 te maken met een oplichter, die voor fl.70,- speelgoed meekrijgt en voor eenzelfde bedrag ook nog een te bezorgen bestelling plaatst voor een adres in Wolvega. Dat adres blijkt evenwel niet te bestaan. Bij de aangifte bij de recherche kan hij

slechts een vaag signalement geven. Een geschatte leeftijd van 40 jaar en drager van een tweedjas. Bovendien blijkt in 1960 de exploitatie van dit warenhuis hem boven het hoofd te zijn gegroeid. Bij vonnis van Arrondissements-Rechtbank te Leeuwarden van 25 februari 1960 is hij in staat van faillissement verklaard. Hij handelde onder de benaming “Pasveer’s Warenhuis”. Als curator wordt aangesteld Mr. B. Daniëls te Leeuwarden. Uiteraard doorloopt hij vervolgens de gehele faillissementsprocedure met schuldvorderingen, verificatievergadering, uitdelingslijst en het verbindend worden van de slotlijst op 1 februari 1963. Zolang wordt uiteraard niet gewacht met de verkoop van het warenhuis. Ook wacht de heer Brouwer niet met verhuizen. Hij wordt al op 28 maart 1960 uitgeschreven naar Didam, waar hij vandaan is gekomen. Op donderdagavond 27 oktober 1960 wordt het kapitale zakenpand op de eerste Heerenwal 70 aangekocht door administrateur Fokke Brugge. Hij doet dat in opdracht van Van Ommen’s Handelsvereniging te Amersfoort. Deze firma heeft dan al een vestiging in Heerenveen aan het Stationsplein nr. 10. Het is een groothandel in huishoudelijke artikelen. De letters op de gevel ‘VOHA’ staan dus voor ‘Van Ommen’s Handels Vereniging’. Op 29 mei 1964 blijkt Van Ommen een onderhuurder te hebben gekregen in de persoon van Fokke Dijkstra, die op deze datum het adres Herenwal 70 aanbeveelt voor alle soorten kampeertenten, ook voor de verhuur (2-. 4- en 6-persoonstenten, luchtbedden, enz.) De adresboeken van 1964 en 1966 maken daar ook melding van. De woningkaart heeft Fokke Dijkstra al ingeschreven op nr. 70 per 21 februari 1961 en hij woont er in 1976 nog steeds.  Tenslotte hebben we een winkelbedrijvenlijst uit 1970 kunnen inzien, waarbij de belangrijkste informatie over de handelsvereniging Van Ommen blijkt te zijn dat ze 400 m2 oppervlakte tot hun gebruik hebben. Overigens keert het kadaster in het dj. 1975 - na een hermeting - terug naar een kadasternummer in de sectie A. Vanaf dan staat het perceel geregistreerd onder kadasternummer Tjalleberd, sectie A-9577.

Spijtig genoeg hebben we zeer weinig over het gebruik ná 1970 kunnen vinden, met uitzondering van de naam Joh. Bakker die daar dan onder het adres Herenwal 69a een bandenservicebedrijf exploiteert. In de telefoongids van 1998 staat de Autobandenhandel J. Bakker / W.W. van Bokhorst onder huisno. 69a. Op internet wordt - nu in 2016 - het ‘Handel in en reparatie van autobanden; fietsherstellers- en bromfietsbedrijf.’ genoemd. Zelfs Google Maps laat op de beide gevels van 69a en 70 nog de plank zien met het opschrift: BANDENSERVICE J. BAKKER.

2016, april 24 - wibbo westerdijk - hip-backup - met dank aan Sietse Krikke 

HIP-TIME MAGAZINE 69

Het Ziekenhuis rond de jaren 40

Wanneer de datering - jaren ’40 - van deze foto 01794 uit het archief van het museum Willem van Haren correct is aangegeven door beroepsfotograaf J.D. de Jong, Oudkerk (Fr.) mag je veronderstellen, dat de omgehakte jonge bomen daar vast niet erg lang hebben gelegen. De nijpende brandstofschaarste is misschien zelfs de reden geweest om ze te laten sneuvelen. Als het in de begin jaren ’50 is gebeurd, dan kan het de opmaat zijn geweest voor een van de vele uitbreidingen aan de Thialfzijde van het Heerenveense ziekenhuis. In 1954 is aan het gebouw een nieuwe keuken in gebruik genomen en later komt er een nieuwe entree met daarboven operatiezalen.

We doen even een stapje terug in de geschiedenis van de gezondheidszorg van Heerenveen en omgeving door melding te maken van het historische, eerste en unieke ziekenhuisje aan de Verlengde Dracht te Heerenveen. Freule Cornelia Anna Agatha Albertina baronesse de Vos van Steenwijk, afkomstig uit Beetsterzwaag, sticht in juni 1895 een particuliere verpleeginriching, treedt zelf op als directrice-verpleegster en verzekert zich van de steun van twee plaatselijke artsen. Voor vier volwassenen en twee kinderen heeft ze in het herenhuis voldoende ruimte. De freule blijkt over een kwetsbare gezondheid te beschikken (astmatisch) en vertrekt eind september 1898 om gezondheidsreden naar Zandvoort. Daar begint ze practisch direct in haar villa ‘Frisia’ een herstellingsoord voor kinderen.

Heerenveen blijkt met haar vertrek een enorme aderlating te hebben ondergaan, maar gelukkig worden er onmiddellijk initiatieven genomen om te komen tot een ‘publiek’ ziekenhuis te komen. Er wordt een voorlopig comité gevormd, die gericht is op het leggen van een stevige basis voor het voortzetten van de exploitatie van het ziekenhuis. Alle Heerenveense pommeranten worden gemobiliseerd om dit initiatief van de grond te tillen. Op 2 januari 1899 wordt een oprichtingsvergadering gehouden voor de Vereniging tot Ziekenverpleging “Het Ziekenhuis”, waarvan de presentielijst  24 namen telt. Secretaris Halbe Binnerts kan op 2 maart 1899 zijn medebestuursleden laten weten, dat de conceptstatuten hebben geleid tot de erkenning als rechtspersoon. Inmiddels wordt aktie gevoerd voor het werven van leden, donateurs, subsidies, giften, enz. Er worden spontaan bedragen geschonken, maar ook beperkende voorwaarden voor medewerking gemeld. In de bewaard gebleven archiefbescheiden van de vereniging bevindt zich een bijzonder ‘cynische’ reactie van een ‘anonymus’ uit ‘s Gravenhage, die schrijft niet mee te kunnen doen ‘aan het financieren van een ziekenhuis in het rijke Friesland’.

Kennelijk is Heerenveen nog niet rijp voor dit ingrijpende initiatief, want op 30 maart 1900 gaat een circulaire van het Bestuur van de Vereniging tot Ziekenverpleging uit naar haar leden met het besluit tot ontbinding van de vereniging. De 26e daaraan voorafgaand is aldus door de ledenvergadering besloten. De gezondheidszorg in Heerenveen is op dit punt dus terug bij af, maar heeft wel zeer motiverend gewerkt op de organisatie van de wijkverpleging. Het doel van die beweging is om door middel van één of meer gediplomeerde verpleegsters hulp te verlenen aan zieken in de ruimste zin van het woord. Dat betreft dan die zieken die hun verblijf te Heerenveen hebben of in de onmiddellijke omgeving daarvan. De op 4 juni 1901 vastgestelde statuten en verenigingsreglement van de “Heerenveensche Wijkverpleging” vinden hun koninklijke goedkeuring op 20 september 1901 bij besluit no. 20. De eerste jaren blijken door financiële problemen beslist niet gemakkelijk. Dat zal één van de achterliggende redenen zijn geweest voor ds. P.J.D. van Slooten, predikant van de hervormde gemeente aan de Fok en te Terband, om de pastorievoogden van Aengwirden over te halen een verdieping op het Aengwirder armhuis tot stand te brengen en deze in te richten als ziekenhuis. De voogden belonen zijn initiatief, geven aan architect K.R. Post de opdracht tot de realisatie en staan op 2 maart 1908 uiteraard bij de opening op de voorste rijen. De dag erna komt al de eerste patiënt, die door directrice zuster M. de Boer in het ziekhuisregime wordt ingewijd. De chirurgen van het eerste uur zijn dr. J. de Graaff, dr. G.H. de Kleyn en dr. van Schaik. Er is sprake van een moeizame exploitatie met een diepe crisis in 1911. Maar dan wordt een vereniging op algemene grondslag opgericht, die de accomodatie en inventaris overneemt en een jaarlijkse subsidie krijgt van de pastorievoogden.

De notarieële stichtingsdatum wordt gesteld op 11 mei 1911 en de naam luidt: “Vereeniging tot instandhouding en exploitatie van het ziekenhuis te Heerenveen”. De gemeenten Aengwirden, Haskerland en Schoterland honoreren de subsidieverzoeken, doch de Gedeputeerde Staten blijven van mening - net als in 1895 en 1899 - dat de instelling van té plaatselijk belang is om een subsidieverzoek voor 1000 gulden te kunnen steunen. Positief is de houding van de pastorievoogden, die in ieder geval het gebouw kosteloos in bruikleen afstaan.

Onder het inspirerende directoraat van zuster Telina Dijkstra ziet de vereniging kans haar heilzame opdracht in het tweede en derde decennium van 20e eeuw uit te voeren. In 1916 wordt de wens tot uitbreiding van de verpleegmogelijkheden al geuit, maar het duurt nog tot 4 juni 1927 dat door het Gemeentebestuur van Aengwirden vergunning nr. 857 wordt afgegeven voor de stichting van een ziekenhuis aan de Thialfweg. De bouw neemt enige tijd in beslag en al op 10 april 1929 volgt de eerste uitbreiding met de bouw van een barak voor besmettelijke ziekten met een oppervlakte van 200 m2, in twee afdelingen en met in totaal 10 bedden. (Vergunning no. 982). Het kwam uiteraard los te staan van het hoofdgebouw en op minimaal 30 meter afstand van de weg of straat. Twee jaar later - juli 1931 - is er reden om die barak al weer naar de nieuwste inzichten te herinrichten (Vergunning nr. 1089)

Opnieuw mogen we met eer noemen het nimmer aflatende werk van directrice Telina Dijkstra, die pas afscheid neemt als de nieuwe instelling goed op de rails staat. In 1935 neemt zij na 23 jaar trouwe dienst afscheid en schenkt het ziekenhuis twee prachtige gebrandschilderde ramen.

Wanneer zij in 1938 op 21 augustus ‘ s middags om half één overlijdt doet aanspreker Tjeerd Hoekstra (55) een dag later de aangifte. Zij is 65 jaar geworden en haar grafsteen bevindt zich bij de Rotondekerk van Terband. Een oud-verpleegster verschaft in 1983 bij de publicatie van een foto van mw. Dijkstra in een rubriek van de Leeuwarder Courant enige informatie over dat laatste levensjaar. Kort voor haar pensionering heeft ze een hersenbloeding gehad en raakt dan verlamd aan haar beide benen. „Zij mocht in een mooie kamer verpleegd worden. De adjunctdirectrice, zuster Froukje Hofma, woonde in deze kamer. Als gezelschap mocht ze zelf een zuster van de afdeling kiezen voor drie maanden. Daarna koos ze zelf weer een verpleegster. Je woonde dan zogenaamd in 't klooster! Eten en drinken, en haar verzorgen. Ze kreeg geregeld bezoek. De kamer stond vol mooie bloemen, iedere week andere".

De periode die daarop volgt, zal door de betrokkenen niet spoedig worden vergeten. Zeker is dat de oorlogsjaren niet ongemerkt zijn voorbijgegaan. In de voorbereidingen daarvoor mag gemeld worden dat de splinternieuwe oostelijke vleugel beschikte over een gas-en bomvrije kelder. Tijdens de oorlogsjaren krijgt deze de bestemming van lazaret voor de duitse militairen. Het dak wordt dan voorzien van een rood kruis. Die ‘inwoning’ betekent dat er ruimtenood ontstaat en is reden om barakken van allerlei soort op te richten om de taken te kunnen vervullen.

Het Ziekenhuis wordt steeds meer een dynamisch bedrijf, welke eigenlijk permanent in een staat van uitbreiding, reorganisatie, verbouw, herbouw en nieuwbouw verkeert. De dossiers van de bouwvergunning beslaat een indrukwekkende hoeveelheid. Het gemeentearchief van Heerenveen kan u uit de naoorlogse periode minstens vijftig dossiers overleggen.

In een van de eerste uitbreidingen speelt de Inspectie voor de Volksgezondheid een cruciale rol als ze Heerenveen een bericht sturen, dat het ziekenhuis in aanmerking komt voor streekziekenhuis met een capaciteit van ca. 300 bedden. Onder architectuur van M. Duintjer uit Amsterdam worden een infectiebarak, een uitbreiding van het beddenhuis, de keukenuitbreiding aan de oostvleugel als een noordelijke uitstulping en een polikliniek uit de grond gestampt. Het zusterhuis van 3 verdiepingen en 67 kamers in de ziekenhuistuin wordt in 1954 gegund aan de plaatselijke firma Van der Wijk, Schaap en Buwalda. De lijst wordt langer en langer: aanbouw röntgenafdeling (1955), mechanisatiekamer voor centrale lift (1958), verbouw operatiekamer (1958), bouw rijwielberging (1958), bouw trafo (1958), bouw verpleegpaviljoen (1959), uitbreiding polikliniek (1960), bouw nood-mortuarium (1961), bouw ketelhuis (1963), bouw bedde-en behandelhuis (1969, bouw röntgenpaviljoen (1970), uitbreiding kinderafdeling (1973), bouw school voor verpleegkundigen (1974),  bouw psychiatrische afdeling (1978), uitbreiding apotheek (1988), enzovoorts, enzovoorts.

Schaduwkant van al deze uitbreidingen is het verdwijnen van het streekje huizen aan de westzijde van het ziekenhuis, bereikbaar vanaf de Thialfweg. In de straatnamenterminologie is de naam Thialfdwarsweg in gebruik geweest en in een eerdere fase heeft de volksmond de term ‘Vetpolle’ geïntroduceerd. Over de betekenis van deze term wordt door liefhebbers van toponiemen nog heftig gespeculeerd.  Zeker is dat destijds de saamhorigheid van de bewoners wel zo groot is geweest, dat ze een deel van de Thialfweg zelf hebben aangelegd en verhard tegen een vergoeding van fl.1,50 per persoon. Op de Aerocarta-foto’s nr. 7133 en 7143 uit 1931 van “Oud Heerenveen vanuit de lucht” bepaalt dit rijtje van tien woningen mede het beeld van het oostelijk daarvan gelegen ziekenhuisterrein met fraaie tuinaanleg. Rond 1954 wordt het noord-zuid lopende weggetje verlengd en opgewaardeerd naar de Tjepkemastraat en krijgt als naam ‘Van Helomalaan’.

Met bovenstaande is uiteraard niet de gehele geschiedenis van ‘ons’ Heerenveense ziekenhuis geschreven. Het enige hoogtepunt waarmee we U uw herinneringen willen ‘updaten’ is de naamsverandering. Op 31 mei 1972 wordt door de jury uit 650 naamsuggesties voorgedragen de historisch verantwoorde naam: De TJONGERSCHANS. Ook deze gebeurtenis is beschreven door wijlen Jan de Jong in een ruim geïllustreerd boekje met de titel: “Strekkend tot heil der lijdende mensheid. 75 jaar ziekenhuis Heerenveen” (1986)                                                                

2013, november 3 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 18

Op deze manier zie je ze niet vaak. Het is dan ook bepaald geen commerciële prentbriefkaart van de Heerenveense drukkers-uitgevers. Zelfs als foto-duider is het een hele uitdaging om deze foto nr. 117 uit de museumcollectie van Willem van Haren van een zinnige tekst te voorzien, als de fotograaf niet bekend is en de tijdsaanduiding ± 1922 luidt. Want wees nou eerlijk: wie gaat achter de bebouwing kijken hoe dat er uitziet ? Toch bijna niemand ! Er rust ook wel een beetje een taboe op, omdat je misschien de privacy van de gebruikers wel wat onteert ?! Bij deze gebouwen zal dat minder het geval zijn omdat ze een meer algemene bestemming kunnen worden toegekend.

De fotograaf moet ergens gestaan hebben op of bij de ‘Molenreed’, die rond deze tijd vanaf de Fok langs de zuidgevel van de sigaren-, chocolade en suikerwerkenwinkel van Lucas en Jan Bunt loopt en vervolgens met een ruime curve afbuigt naar het noordoosten en na enige afstand naar het oosten om zijn bestemming de molen Welgelegen te vinden. In die tweede curve heb je dan kijkend naar het west-tot-zuidwesten ongeveer dit beeld kunnen zien. Dick Bunskoeke  heeft dat in ‘Ut it Feanster printeboek’ op 31 mei 1989 ook al eens gedaan. Het is niet moeilijk om bij dit beeld het seizoen te voorspellen: kale bomen en enkele coniferen in de tuin van het huis van Catharina Amalia Sievers, de weduwe Dirk Woltman, koopman, of haar opvolger zoon Bernard Woltman op Fok 142 (zie Adresboek 1922). Maar vooral veel sneeuw: een lichtelijk desolate en verstilde indruk op het netvlies projecterend. Die tuin behoort thans in 2012 aan de familie Westera onder huisnummer Fok 46. Links daarvan een zelfs voor het midden van de 19e eeuw gigantisch pakhuis, waarvoor de olieslager Epke Roos van Mesdag uit Akkrum ‘vrijdom van belasting’ genoot tot 1841. Bij de overname van de olieslagerij rond 1852 worden de bezitsacten van dit pakhuis eveneens overgedragen aan ‘oliefabrikant’ Jacob Woltman. Het kadaster spreekt tot het dienstjaar 1905 constant van pakhuis en erf, met een grootte van 3.90 are. Maar dan vindt er een ‘bijbouw‘ plaats, waardoor de kadastrale omschrijving wordt uitgebreid tot ‘pakhuis, stal en erf’. Op deze omschrijving baseert de Erfgoednota van de Gemeente Heerenveen kennelijk de term ‘koetshuis‘ voor het schuin achter het pakhuis opgetrokken gebouw met het kenmerkende ‘mansarde’-profiel. Van de gevangenisachtige aanblik met de tralies voor de ramen op de eerste verdieping wordt verteld, dat deze hebben gediend als bescherming voor de kaasopslag van kaashandelaar Klaas Jansz. de Jong, die het pakhuis enige tijd in gebruik heeft gehad.

Het huisnummer 47 dat bij een vernummeringsronde is toegekend aan dit pakhuis rond 1930 duikt weer op in de berichtgeving in 1975 als “de âlde kaei”. Die term gebruikt mevr. A.M. Barteling voor een uitnodiging in handschrift , welke ze rondstuurt namens Galery “De Sleutel” voor een expositie van werk van Ans Wortel (1929 Bergen N.H.) voor de periode 21 maart tot en met 16 april 1975. De galerie “De Sleutel” met het adres Fok 47 komt in de Gemeentegids van Heerenveen 1979-1980 voor het laatst voor.

In 1985 krijgt het Creativiteitscentrum ‘de Cirkel’ het pakhuis als vast onderkomen voor haar activiteiten. Allerlei cursussen zijn daar in de loop der jaren gegeven tot het initiatief van de ‘Heerenveense School’ het mogelijk maakte te verkassen naar de oude Mavo op het Ernst van Harenplein aan de Minckelersstraat. In de in het jaar 2011 verschenen Erfgoednota wordt het door de Cirkel verlaten pakhuis gewaardeerd als ‘Gemeentelijk Monument’. De ‘stal’ is voor dit doel niet gekwalificeerd.

“De zaalkerk op een rechthoekige grondplan met centraal in de voorgevel een klokkentoren met spits en een portaal met kap tegen de voorgevel”, zijn de woorden die wel weer rechtstreeks uit de Erfgoednota zijn geciteerd.  Daarin staan nog veel meer mooie termen, die de kerk uit 1867 en de toren uit 1909 tot gemeentelijk monument bestemmen. De zoektocht naar de maker en de schenker(s) van de gebrandschilderde ramen in de rondboogvensters heeft tot nu toe geen resultaten opgeleverd. Van de uitbouw aan de achterzijde van de kerk met zijdeur en venster op het oosten mag je toch niet veronderstellen, dat het een klompenhok is. Tenzij aan de achterzijde de ingang is geweest voor een inpandige kosterswoning.

Uiterst links is een deel van het olieslagerscomplex van Woltman te zien, waarover de aannemer H. Buwalda in 1937 met de gemeente onderhandelingen voert over de sloop van de olieslagerij én over een door hem aan te leggen verbindingsweg van de Fok naar de Van Maasdijkstraat. In 1938 besluit de gemeente deze de naam ‘Woltmanstraat’ te geven.

De onttakeling van het Woltmanimperium is niet alleen in Van der Schaar’s Advertentieblad van 9 juni 1938 onder het kopje “Fabrieksschoorsteen gevallen” heet nieuws. Het bericht in het Nieuwsblad van Friesland van 22 juli 1938, dat ook de garage achter de fabriek zal worden afgebroken, wordt als goed nieuws door de omwonenden beleefd. Aanvankelijk heeft men het plan gehad om die garage te laten blijven bestaan.

De massaliteit van het kerkgebouw voorkomt dat op de foto geen glimp valt op te vangen van de veel minder diepe pastorie, evenmin als van het daarvan westelijk staande pakhuis. Dirk Woltman is in 1907 begonnen met een twee verdiepingen hoog pakhuis van een bijzondere architectuur te laten plaatsen. De aanbesteding wordt aangekondigd in het Nieuwsblad van Friesland van 27 maart 1907, waarvoor bestek en tekening zijn te verkrijgen bij bouwkundige Jelmer Murks Visser te Heerenveen. Iets meer dan een jaar later op 28 mei 1908 overlijdt Dirk Woltman op 71 jarige leeftijd in Heerenveen-Aengwirden. Hij is niet alleen oliefabrikant, maar tevens burgemeester van Aengwirden.

Volgens de gevelsteen aan de Fokzijde: “De eerste steen gelegd door J.D. Woltman Jz. 30 juni 1907”, betekent dat Jan Dirk Woltman (geb. 27-10-1895), zoon van Jacob Woltman en Maria Jacoba de Boer, die steen mocht inmetselen. Hij is als elfjarige de aangewezen bedrijfsopvolger, woont als koopman in 1922 aan de Stationsstraat C 26, in 1934 en 1938 eveneens als koopman in hetzelfde huis als zijn ouders op Dracht 103 (het meest zuidelijke van de Hesselhuizen aan de oostkant van de Dracht met de serre in de tuin). Boven in de (schijn)toren staat nog de tekst ‘Oliefabriek Woltman 1915’ ten teken dat de fabriek is uitgebreid tot een vier verdiepingen hoog gebouw met daarboven een toren. De bouwvergunning AEN 1155, no. 394 wordt verleend per 12 juli 1915 en gaat uit van een gebouwoppervlakte van 8 bij 18.5 meter bij een hoogte van 10.70 meter en in ‘t midden een toren van 5 meter. De tekening blijkt afkomstig van E. Schaap uit Roordahuizum.

De functie van het gebouw uiterst links op deze foto is ons niet bekend, maar de opbouw op het dak lijkt een ‘lift’ te herbergen. De uitgebreidheid van het bedrijf, samen met het huis op Fok 46 maakt dat de lijst van vergunningen voor de firma Woltman alleen al elf dossiers in het bestand bouwvergunningen van Aengwirden beslaat. Daarbij komen dan ook nog vijf hinderwetvergunningen. En dat allemaal in de periode 1904 tot 1934. We kunnen rustig stellen dat het een sterk geïndustrialiseerd bedrijf is geweest, dat niettemin eindigde in een faillissementsprocedure.

De start van het bedrijf wordt merkwaardigerwijs bevestigt vanuit het kerkelijk archief van de Ned. Herv. Gemeente Heerenveen (inv. nr. 2158) door een afschrift van een akte van erfpachtovereenkomst tussen W.M. Mollema, administrerend diaken van Heerenveen, verpachter, en Jacob Woltman, koopman onder Terband, pachter. Woltman pacht een stuk grond aan de Fok waarop een windoliemolen en gebouwen staan, kad. Tjalleberd, sectie A., no. 1860, 1861 en 1863, tegen een jaarlijkse pacht van fl. 1,25. Het stuk was gedateerd 3 juli 1852. Het kadaster, dat altijd enigszins achter de realiteit aan loopt, is het daarmee eens maar beschrijft het als ‘verkoop vóór 1853’ en bedoelt dan de transactie met vorige eigenaar Epke Roos van Mesdag. Naast de gebouwen en de grond neemt Jacob Woltman in ieder geval ook een belangrijk personeelslid over die de klappen van de olieslagerijzweep in de vingers heeft. Dat blijkt in 1902 als Tjeerd Jarings op de avond van 12 mei ‘s avonds een serenade wordt gebracht door de Woudklank voor het feit, dat hij als meesterknecht gedurende 50 jaar en voor drie generaties Woltman de oliefabriek als de zijne heeft beschouwd.

De niet zichtbare pastorie is vanaf het moment van de bouw het huis geweest, waar menige preek zijn vorm heeft gekregen. De voorgangers, die er hebben gewoond zijn ds. Pompejus Johan Diederik van Slooten (1865-1912), ds. Simon Winkel (1912-1942), ds. Jelte Oosterhuis (1943-1950) en ds. Cornelis van ‘t Riet (1950-1963). 

2012, Juli 14

wibbo westerdijk-hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 52    

Windwatermolen 1918

Met foto 00920 is wat merkwaardigs aan de hand. Daarvan zijn twee versies bekend met als overeenkomst dat ze beiden zijn uitgegeven door G. Brouwer & Zoon. Bovenstaande versie is in 1918 in de handel gebracht, volgens een stempelafdruk op dit exemplaar. Het is duidelijk een beeld van de natte herfst-of voorjaarsperiode. Een tegenlichtopname aan het einde van de dag geeft het een desolaat, sprookjesachtig sfeertje. Het watermolentje van het spinnekoptype staat aan een buiten haar oevers getreden ‘wijk’, maar op een eigen perceeltje. Een aantal meters links en rechts van het molentje is het verhoogde ‘dijkje’ voorzien van zo’n typerend hekwerk. 

Er is verder weinig fantasie voor nodig om te kunnen vaststellen, dat het molentje weliswaar nog kan functioneren maar dan zal er wel moeten worden ingegrepen in de zeilen van de wieken.

Nemen we de waterleidingkaart van 1913 erbij dan is vrij gemakkelijk vast te stellen, dat het hier gaat om het molentje, dat heeft gestaan aan de ‘gracht’ op de plaats waar nu de Van Dekemalaan ligt. Eigenlijk is dat het het punt waar de Van Riesenstraat uitmondt op de van Dekemalaan, zeg maar vlakbij de werkplaats én het huis van de latere familie Bregman. Op de waterleidingkaart wordt het perceeltje aangeduid als kadastraal Heerenveen A-2082. De achtergrond verraadt ons het molencomplex van Siebenga met de enorme houtopslagloods en de houtzaagmolen in volle glorie. Deze staat er dan al een jaar of zestig (gebouwd in 1858).

Molenkenners zijn er heel lang van overtuigd dat dit de juiste locatie is van deze spinnekop. Zo schrijft Gerben Wijnja in 1977 er al over in ‘Langs oude Friese windmolens’. Of hij ooit de moeite heeft genomen om die bewering ook kadastraal te onderbouwen is niet bekend. Zou hij hebben geweten, dat in de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel van 1832 als bezitter wordt beschouwd B.C.G. van Haeften, directeur der posterijen in Heerenveen, en ‘mede-eigenaren’?

Het watermolentje met erf wordt bemeten op 90 centiare en heeft het kadastrale nummer A-427.

Kort voor 1837 komt het molenperceel met opstal in het bezit van Siebe Tuijmelaar, die het eveneens met enkele mede-eigenaren moet delen. De reden van zo’n gedeeld bezit is veelal, dat het een beperkt poldertje moest bemalen van slechts enkele grondeigenaren. Deze groep heeft het door koop bekomen. Wanneer het vóór 1857 deel gaat uitmaken van een ’scheiding van goederen’ wordt het volledig eigendom van Siebe’s zoon Cornelis Tjepko Tuijmelaar, evenals zijn vader koopman. Na zijn overlijden wordt diens weduwe Elizabeth Theodora Hendrica Blom, samen met haar vijf kinderen de officiële vertegenwoordiger van het bezit. Als locatie hanteert het kadaster dan ‘Konijnenpolle A-427. Opnieuw brengt een verdeling van bezit een verandering, zodat het perceel 30 centiare groter wordt en het alleen-bezit van de weduwe. Dat heeft overigens wel kadastrale gevolgen in die zin dat er een nieuw en hoger kadastraal nummer wordt toegekend in 1889 en wel A-2082. De weduwe is inmiddels vertrokken uit het Heerenveense, woont dan in Haarlem en beschouwt dit bezit nog slechts als ‘geldswaarde’. De koop in het dienstjaar 1904 en de doorverkoop in dienstjaar 1905 is dan ook een zaak van een ‘consortium’ van grondspeculanten (denk ik), gezien namen als Pieter Hendriks Kaars Sijpesteijn, koopman, Krommenie; Jan Cornelis Laan, koopman, Bloemendaal; en Pierre Joseph Ernst Lefèbre, commissionair in effecten, Bloemendaal. Je mag niet aannemen, dat ze het molentje ooit in bedrijf hebben gezien. Tenminste als we de ‘acte de command’ in het repertoire van de notaris goed hebben geïnterpreteerd. Een tussenpersoon treedt in de rechten van de koper of de verkoper.

Het belang van de nieuwe eigenaresse Hobbina Daniëla van Heloma - bewoonster van het Grote Huys op het Breedpad - is weer een pure. Bij notaris Jhr. S.W.H.A. van Beyma thoe Kingma wordt de acte opgemaakt d.d. 3 november 1903 en betaalt Hobbina Daniëla van Heloma voor een perceel weiland in Heerenveen zelfs een bedrag van fl.15.600,-. Rond 1915 zullen er gesprekken op gang zijn gekomen, waarbij blijkt dat de gemeente Schoterland in verband met haar uitbreidingsplannen het oog heeft laten vallen op o.a. dit perceel. In het dienstjaar 1917 wordt die transactie ook kadastraal afgerond. Dan wordt de locatie genoemd ‘Roode Dorp A-2082’. U voelt het al: er zal worden gesloopt en inderdaad wordt dat geregistreerd in het dienstjaar 1921. Uiteraard is dan het vervolg de opname in een groter geheel, welke in het kadaster ‘Van Dekemalaan A-2950’ wordt genoemd. Tenslotte krijgen we de situatie dat de Bouwvereniging Heerenveen-Schoterland er een straat mag aanleggen en er eerst een drietal huizen realiseert. In 1919 begint die bouw al.

Nota bene: ook hier ziet U weer in praktijk gebracht de omstandigheid, dat het kadaster in haar registratie gemiddeld één tot twee jaar achter de werkelijkheid van de feiten aanloopt.

Overigens komt het molentje ook in beeld op een foto van de Van Riesenstraat, waar de machinefabriek van Mebius een door hen geproduceerde transportband voor een veenbedrijf laat proefdraaien. Op bladzijde 90 van ‘Een wandeling door Oud-Heerenveen’, een uitgave door de Stichting Oudheidkamer Heerenveen, vindt U deze oude opname. Het foto-archief van het museum Willem van Haren heeft onder nummer 00401 de originele foto (13.3 bij 8.4 cm) van dat testgebeuren met als toevoeging een datering van circa 1920. Bovendien bevindt zich ook onder nummer 07703 een foto (17.0 bij 11.7 cm) met meer omgevingsdetails van het meest westelijke deel van de van Riesenstraat uit die tijd, waar de transportband zonder al het personeel van Mebius op staat. Wanneer we daarbij een kadastraal fragment van ca. 1950 gebruiken zien we, dat het pand is gekenmerkt met A-2622 op de noordwestelijke hoek van de Korflaan met de Van Riesenstraat.

Uitgevers G. Brouwer en Zoon overtreffen zich zelf, wanneer ze deze kaart selecteren voor een romantische ‘Lokkich Nijjier’-kaart. Eén exemplaar daarvan met een poststempel van 2 januari 1923 bevindt zich in het ansichtkaartenarchief. Ze pakken daarbij flink uit door op de rechter bovenzijde een fries gedicht - in een oudere spelling - af te drukken met de volgende tekst:

         ‘De dei dy fortiget en ‘t ljocht stadich mei

         Dochs is der rju moais yn to finen

         Ek ‘t spinnekoppe muonltsje giet foart, út ‘e wei

         Men sjocht se allinken fordwinen

         Dochs ré bliuwt myn hân, ré d’goudene moed

         For winsken fol lok op in dei lyk as hjoed'.                                     

2013, april 7 - wibbo westerdijk - hip-backup