HIP-TIME MAGAZINE 94
Kiosken 1925-1969
Sommige onderwerpen zullen in de algemene historische werken ten eeuwige dage een weeskinderenstatus blijven vervullen. Daartoe horen ongetwijfeld de verschillende vormen van straatmeubilair van de bewoningscentra. Vooral wanneer het architecturale uitingen betreft uit de catalogus van de grootwinkelbedrijven op dit terrein, welke zelden de monumentale status zullen verwerven.
Deze prentbriefkaart uit de collectie van het museum van de Kolk aan de Lindegracht (onder nr. 28) met datumstempel van 5-VII-1950 toont ons aan de walzijde van het Haringspad zo’n opvallend nietszeggend stuk straatmeubilair, welke niettemin onze nieuwsgierigheid wekte. Wat doe je dan in eerste instantie ? Je gaat de prentbriefkaartenverzameling van het museum bekijken ! Zijn er meer afbeeldingen die misschien vanuit een ander perspectief informatie leveren? Conclusie van die exercitie: zeer weinig ! Gelukkig kunnen we daarna onze zoektocht voortzetten in het fotoarchief. De belangrijkste vondst daarbij is fotonr. 819. Vanuit een bovenraam van het hoekpand is het onderstaande tafereel te bewonderen.
Het moet omstreeks 1950 zijn geweest, misschien zelfs iets eerder. De beide auto’s schatten we in als Ford’s type Prefect uit 1948 en de gevel van het hoekpand is nog niet gewijzigd in verband met verbreding van het Breedpad. Voor de datering van de kiosk zijn deze weggebruikers van belang. In het dossier 608-3 van de gemeente Heerenveen uit 1955 wordt gesproken van de amovering van de kiosk bij de hoofdbrug. In de communicatie van de dienst Gemeentewerken met B. en W. wordt gemeld, dat de eigendom van de kiosk naar de gemeente is overgegaan in 1947. Het is niet duidelijk welke organisatie deze kiosk heeft tot stand gebracht. Uit de correspondentie blijkt de kiosk te zijn verhuurd aan de Bruna Kioskenonderneming en Lectuurcentrale te Utrecht. Gemeentewerken Heerenveen geeft drie redenen aan B. en W. voor de afbraak van het gebouwtje. Het heeft een storende invloed op het straatbeeld; het uiterlijk van het gebouwtje is onesthetisch en het is een belemmering voor het verkeer en het uitzicht ter plaatse. Bovendien is hotel Vernimmen absoluut niet blij met het gebouwtje voor zijn deur met de daarin aangebrachte twee urinoirs.
De laatste foto van pagina 1 (met dan nog Hotel-Café-Restaurant Groen) die het bouwproces van de nieuwe hoofdbrug laat zien in 1933, toont duidelijk aan, dat de kiosk reeds daarvoor aan het Haringspad is verrezen. Wanhopig zoekend naar wanneer dat gebouwtje dan wel is tot stand gekomen, is er geen enkel krantenbericht op www.delpher.nl of op www.krantvantoen.nl te vinden, die ons daarover nieuws verschaft. Wanneer ook de bouwvergunningen van de gemeente Schoterland het laten afweten, wordt het een hachelijke onderneming voor ons amateurs daarover wat te vinden. Maar door een plotselinge geniale ingeving vinden we toch nog een opmerking - en dus toch in de krant - in het raadsverslag van Schoterland van 6 december 1928. Daar spreekt de heer Van der Kam woorden van waardering aan het adres van B. en W. over hun aanpak van de volkshuisvesting en het woningvraagstuk, doch hij keurt de houding van B. en W. volledig af bij het plaatsen van een kiosk bij de hoofdbrug te Heerenveen. De raad is terzijde geschoven en de overheid heeft zich gemengd in de onderlinge concurrentie voor wat betreft de distributie van een bepaald artikel. Dat is bestuurlijk en politiek gezien een doodzonde ! Zowel het Nieuwsblad van Friesland als de Leeuwarder Courant doen ons daarvan kond. Terug naar het dossier van de voorgenomen afbraak van 1955. Op dat moment is huurder de Algemene Spoorwegboekhandel, die zich bewust is van een opzegtermijn van vier weken. Gemeentewerken pakt meteen door, want op 5 november 1955 gaat er al een opzegging naar de Bruna Kioskenonderneming en Lectuurcentrale te Utrecht, die op 6 december de kiosk moet hebben ontruimd. Er wordt ook naar de toekomst gekeken, want B. en W. vinden toch wel dat de urinoirs hun nut hebben. De directeur gemeentewerken suggereert een tijdelijk oplossing op het terrein van de boerderij van Bakker midden op de Dracht (Boerehek) en stelt bovendien dat bij de Kolkdempingsplannen een ondergrondse voorziening bij de hoofdbrug een optie zou kunnen worden. Bovendien zijn er voorlopig ook nog urinoirs aan de K.R. Poststraat en bij het Burgemeester Kuperusplein. Zodra de raad zich er over mag uitspreken pleit raadslid de Jong voor een alternatief bij het Gemeenteplein (markt). Wisman vindt de huuropzegging zeer voorbarig en raadslid Zandstra pleit zonder meer voor behoud, omdat bij het hotel ook een belangrijke stopplaats is voor de bus. Uitbreiding met een damestoilet lijkt hem tevens zinvol. Raadslid Klaren verruimt het probleem door daarin ook het brugwachtershok te betrekken aan de Breedpadzijde van de hoofdbrug. B. en W. gaat na deze kritiek opnieuw in beraad met gemeentewerken. Het is duidelijk, dat dat beraad geen nieuwe gezichtspunten heeft opgeleverd, want de kiosk is nog datzelfde jaar 1955 afgebroken en afgevoerd.
De onderstaande foto is tussen 1928 en 1933 gemaakt, dus voor de vervanging van de hoofdbrug. De metalenophaalbrug uit 1880 zal worden weggehaald en er komt een basculebrug voor in de plaats. (archief MWvH.)
AUTHENTIEK KIOSKNIEUWS HEERENVEEN
In de verzameling documenten van het museum bevindt zich een reclamekaartje met als tekst: ‘Opening der “Heerenveensche Kiosk”. Zaterdagmiddag a.s. 2 uur: groote sorteering Sigaren en Sigaretten, Pijpen in etui’s enz. Beleefd aanbevelend, Chr. Jager. Iedere 25e kooper ontvangt een verrassing’. Chris Jager pakt het meteen groots aan met een advertentie in het Nieuwsblad van Friesland van 29 januari 1929: "De Heerenveensche Kiosk geeft iedere 50e koper een tabakspijp cadeau.” Tevens iedere 200e koper een fraaie pijp in etui. Degene die vanaf 26 januari tot en met 9 maart het meest in de kiosk koopt, mag een schitterend nieuwe Pathéfoon in ontvangst nemen. De tweede ontvangt een fraaie pijp in etui, t.w.v. f 25. De derde krijgt een luxe kist sigaren t.w.v. f 15. Tengevolge prijsbederving bij anderen worden ook bij mij pijpen beneden de verkoopprijs verkocht.
Conclusie volgens de eeuwigdurende kalender is dat de openingszaterdag de 26e januari 1929 is geweest ! Bijna zou je gaan denken, dat het vliegtuig van K.L.M. Aerocarta het de moeite waard vond om de kiosk vast te leggen op hun eerste centrumfoto van Heerenveen. Helaas is dat pas twee jaar later in 1931 (met fotonummer 7140) het geval, maar het staat er dan ook overtuigend op. Chris Jager, die later uitgever wordt van de naoorlogse Heerenveense Courant, is dus de eerst bekende exploitant.
Een tweede exploitant van de kiosk bij de hoofdbrug blijkt uit een advertentie in Van der Schaar’s Advertentieblad van 6 mei 1937. Dit reclameblad kopt met "De Kleine Zaak met de groote sortering is en blijft 'De Kiosk' bij de Hoofdbrug Heerenveen”. Meer dan 80 verschillende merken sigaretten worden door A. Piek aangeprezen. Het is duidelijk dat de kranten en tijdschriften een bijhandel zijn. Hoofdzaak is de tabakshandel. Laat dat duidelijk zijn.
Middels een artikel in de Heerenveense Koerier van 16 november 1955 komt dan tot ons het nieuws “ Kiosk bij de Hoofdbrug gaat verdwijnen”. In dit stuk wordt wel weer gesproken van de ‘lectuur-kiosk’, die lang geleden al op nominatie stond eenmaal gesloopt te worden, maar daarna zijn bestaan nog acht jaar wist te rekken. De heer Kuyt (de derde bekende exploitant) heeft van de gemeentelijke autoriteiten aanzegging gekregen het gebouwtje uiterlijk 6 december te ontruimen. Met het nog maar kortgeleden geverfde gebouwtje verdwijnt de enige lectuur-kiosk in het hartje van Heerenveen.
Wat valt er over ‘Kiosken in Heerenveen’ nou nog meer te melden ? Niet zo verschrikkelijk veel natuurlijk, want de kiosk is in feite een ‘stadsfenomeen’. Basis is de grote hoeveelheid mensen, die of niet in staat zijn zelf een abonnement op een krant te betalen of door andere omstandigheden daartoe niet geneigd zijn. In de dorpse omstandigheden van Heerenveen is het niet ongebruikelijk geweest, dat de plaatselijke nieuwsvoorziening (denk aan Hepkemakrant) door twee gezinnen wordt gedeeld. De nationale bladen - meestal meer kostbaar - zijn slechts voor de happy few op regelmatige basis te betalen. Pas na de tweede wereldoorlog wordt geleidelijk de behoefte aan nieuwsvoorziening voor landelijk nieuws meer uitgesproken en wordt de behoefte aan de losse verkoop groter. De Algemene Spoorboekhandel tracht daarin te voorzien door op de stations van de grote plaatsen een inpandige stationskiosk in te richten. Zo ook in Heerenveen! Dat blijkt ondermeer uit een advertentie in de Heerenveense Koerier van 12 april 1948 als de Algemene Spoor-wegboekhandel voor direct een net meisje vraagt voor de kiosk en een jongen voor perronwerk. Kandidaten kunnen zich aanbieden aan de Kiosk van het station Heerenveen.
DE OUDSTE KIOSK VAN HET HEERENVEEN
Tegenover het Posthuis in de bocht van de Fok naar Achter de Kerk wordt bij bouwvergunning van Aengwirden nr. 755 aan de N.V. Het Posthuis toegestaan bij besluit van 12 november 1925 op het kad. perceel Tjalleberd A-6908 een kiosk op te richten. Het wordt geëxploiteerd als sigarenkiosk door Willem de Ruiter, Jan de Ruiter en Harm Krekt. Een VVV-gids Mooi Friesland uit 1926 - “Neemt eens een proef met het serie-merk "Mooi-Gooi", verkrijgbaar in de Sigaren-Kiosk t.o. het Posthuis, Heerenveen. Reislectuur, Ansichtkaarten” - geeft een kijkje achter de schermen. In het N.v.Frl. van 28 oct. 1927 stond een advertentie: "Wat heeft de KIOSK voor nieuws. Dat voortaan alle zondagen omstreeks 5 uur reeds, alle 1e klas N.V.B. voetbaluitslagen bekend gemaakt worden. Jan de Ruiter, Sigaren- en Sigarettenmagazijn, Fok t.o. het Posthuis te Heerenveen." In het programma van het openluchtspel 'Yn Dagen fen Striid', 1933, staat een advertentie: "Sigarenmagazijn "'t Sporthuis" Kiosk, Fok-Heerenveen. Beleefd aanbevelend, Harm Krekt.", met een voetballer als illustratie. In het kadastrale dienstjaar 1935 wordt de exploitant van het Posthuis Hendrik Witteveen tevens eigenaar van de kiosk. In 1942 verhuurt hij het als kapsalon aan de heer H. Snijder. Deze blijft er tot de afbraak in 1969. De kiosk wordt dan aangekocht door de gemeente en zal worden afgebroken, ten dienste van parkeergelegenheid voor bezoekers van het gemeenschapshuis Het Posthuis.
De woningkaart van de gemeente Heerenveen vermeld voor de kiosk het nummer Fok 80, en geeft aan dat het is afgebroken, maar een exacte datum ontbreekt op de kaart.
In de cirkel op deze prentbriefkaart is de Kiosk aan de Fok uitgelicht.
Over de ‘mislukte’ poging, in 1907 en 1908 om ‘De Stadskiosk’ in Heerenveen op het Gemeenteplein te laten terugkeren, zullen we het maar niet meer hebben.
2014, oktober 26-wibbo westerdijk-hip-backup
