HIP-TIME MAGAZINE 133
Europalaan ca 1960
Het kan haast niet anders of deze foto moet op een vroege en zonnige zondagochtend zijn geschoten. De keurig geklede jongeman loopt daar stellig niet bij toeval. De fotograaf heeft er goed over nagedacht om het serene beeld toch nog iets menselijks mee te geven. Overigens is de persoon op de voorgrond niet het enige levende wezen. De maagdelijkheid van de Koornbeursweg wordt immers ook nog op twee punten gestoffeerd met een levend wezen. Een loslopende hond heeft van zijn baas een flinke voorsprong mogen nemen niet gehinderd door een lange lijn. U zult er even moeite voor moeten doen, maar recht onder de toren van de Nederlands Hervormde Kerk tegen de achtergrond van één van de lagere bouwwerken van de gasfabriek vindt U de honden- baas. De hond snuffelend langs de grond is op weg naar de meest oostelijke lantaarnpaal. Ook uit de Atalantastraat komt een tweetal mensen lopend net in beeld tegen de achtergrond van het hoofdgebouw van de Rijksskweekschool. Helemaal zeker van het volgende zijn we niet, maar het lijkt erop dat het eerste strookje van de huizen aan de Europalaan zijn gebouwd. Er ligt zo te zien een kersvers trottoir, maar de voortuintjes lijken nog niet aangelegd. Misschien heeft dat te maken met de tijd van het jaar (late herfst, mooie winterdag). We speuren vergeefs naar bomen, struiken, een plukje gras of iets dergelijks. Uit enkele krantenadvertenties eind november 1959 tot begin februari 1960 vernemen we dat Europalaan 9 op 13 november 1959 wordt betrokken door de heer H.A. Woldring, bedrijfsleider van de fa. Binnert Overdiep en op 16 februari 1960 lezen we dat secretaris P. Dol van de toneelgroep “Het Masker” een oproep doet vanaf het adres Europalaan 13. Hij woont er sinds 17 november 1959. De anonieme bewoner van Europalaan 19 heeft een ‘nootjeshaard’ te koop. De woningkaart onthult haar naam: Janke de Mos, wed. van Tjepke G. de Bilkert. Zij woont er sinds 9 november 1959.
U mag zich afvragen wie de maker is van deze goed gekozen diagonale zichtlijnen en de panoramisch aandoende skyline van Heerenveen omstreeks 1960. We zullen U daarover niet in het onzekere laten. Deze keer hebben we het voorrecht gehad zelfs de achterzijde van het origineel te hebben kunnen bekijken, waar de naam van amateur-fotograaf en aannemer van grondwerken Wessel Boltje Jzn staat vermeld. Zou het kunnen zijn, dat hij heeft meegewerkt aan de tot standkoming van dit project? Vooralsnog blijkt dat niet uit het dossier van deze projecten.
Het dossiernr. 156-7 betreft het project van de Bouwvereniging Heerenveen, complex BV 404, waarbij 115 woningen in 1958 zullen worden gebouwd op verschillende locaties in Heerenveen. Allereerst in de Sieversstraat-oost
(getekend 4 mei 1957); vervolgens de Thorbeckestraat (getekend 16 december 1957), Oenemastraat-west en de haaks daarop staande drie blokjes, het eerste blok van de Karst de Jongweg-noord, de Atalantastraat-zuidzijde en het eerste blok van 11 eengezinswoningen aan de Europalaan. (zie plattegrond)
Het bureau van Kuiper, Gouwetor en De Ranitz uit Rotterdam hebben zich hier intensief mee bezig gehouden. Net als met de woningen in de Indische buurt langs de Kempenaerswijk. De vier blokken van 10 woningen tussen Kempenaerswijk / Baronesse de Vos van Steenwijksingel en de Spoorsloot / Surinamesingel.
Laten we ons eerst eens even in wat infrastructurele details begeven. De plannen voor een dubbelstraat van noord naar zuid bestaan al enige tijd als het gemeentebestuur besluit die beoogde verbinding te realiseren parallel aan de Burgemeester Falkenaweg met dwarsverbindingen naar die hoofdader naar het Oranjewoud. De naamgeving voor deze dubbelweg - gescheiden door een brede strook gras - tot ‘Europalaan’ is bedoeld ter ondersteuning van de destijds actuele Europese eenheidsgedachte. Op 17 november 1958 volgt de raad van Heerenveen deze gedachte door tot deze straatnaam te besluiten. En de aanleg wordt in het seizoen 1958/1959 nog ter hand genomen. Aanvankelijk is het doel de volledige lengte als ‘dubbelstraat met middenberm’ van de zuid-oosthoek van het Burgemeester Kuperusplein tot aan de Binnenweg die naam te geven. De moordaanslag op president John F. Kennedy van de USA op vrijdag 22 november 1963 met dodelijke afloop doet de raad vervolgens besluiten het zuidelijke deel vanaf de Jan Mankeslaan tot aan de Rembrandtlaan te hernoemen tot ‘President Kennedylaan’. Met deze wijziging vervalt het plantsoengedeelte aan het meest zuidelijke eind en tevens de op 19 maart 1962 reeds gekozen naam ‘Jan Sluytersplantsoen’. (Straatnamenboek)
Enkele jaren later zal deze brede ‘middenberm’ met een lengte van een kilometer internationale bekendheid verwerven door de filosofische gedachten over biologische, ecologische en verwante processen van wereldburger en Heerenvener Louis le Roy. Zijn inzichten, zijn daadwerkelijke inzet, zijn kracht mensen te overtuigen leiden tot het begrip ‘de tuinen van Le Roy”. De natuur mag zijn gang gaan om goeddeels zelfregulerend te worden. Een grasmat op de middenberm, die twee keer in de week moet worden gemaaid, wordt bij wijze van spreken alleen maar in toom gehouden en leidt volgens Le Roy nimmer tot ‘creatieve natuur’ net zo min als ‘onbedekte aarde’. Deze toestanden mogen we gerust de “gruwel van Le Roy” noemen. Alle grond moet worden bedekt met lage planten, die zichzelf dienen te reguleren. In de chef van de Heerenveense plantsoenendienst Hartstra vindt hij een medestander. Inmiddels is het procédé een veertigtal jaren onderweg en nog steeds worden de basisgedachten uitgedragen door de medewerkers van stichting “De Tijd”. (Wilt U zich daar diepgaand mee bezig houden kijk dan op: <www.stichtingtijd.nl/>.
De foto die de heer Boltje ons heeft nagelaten - waarmee we overigens ook om andere redenen vreselijk blij zijn - kan in de huidige tijd dus absoluut niet meer gemaakt worden.
Terug naar onze foto. Heel erg centraal staan duidelijk de gebouwen van de Heerenveense gasfabriek. Ooit wordt ook in de regelgeving van de grietenijbesturen een soort hinderwetvergunningensysteem geïntroduceerd. In 1811 vertaalt J. Kinker een in het Fransch gesteld boek naar het Hollandsche “Nieuwe Gids der Mairen en adjunkten en der Kommissarissen van politie” waarin het begrip ‘information de commodo et incommodo’ voor het eerst ook in Nederland wordt toegepast. Het oudste in Heerenveen bewaard gebleven dossier stamt uit 1836 en regelt en begeleidt de stichting van de leerlooierij van Lambertus Feits aan de Molenwijk op het punt van overlast voor de naastlegers of milieuhygiene. Ook de tot standkoming van de ‘Gazfabriek’ is aan deze procedure onderworpen geweest. Op 24 juli 1860 zal deze in de kadastrale gemeente Heerenveen, sectie A, no. 859 (gemeentetuin) worden gebouwd. In een verbaal verklaren de kerkvoogden van de R.C. Kerk, eigenaren van de percelen A-777 en A-778, en particulier eigenaar Johannes Hiddinga, van sectie B-650 en B-492, dat ze geen bezwaar tegen de bouw hebben. (SCO 2182)
Twee jaar eerder - op 15 september 1858 - is dit proces overigens al in gang gezet door een brief van de Architecten-Ingenieurs van C. Verloop & Zn., te Utrecht, met het verzoek een ‘conferentie’ te mogen hebben met het bestuur van Aengwirden en Schoterland over ‘het verligten der Gemeente met gaz”. Ruim 100 jaar heeft het onderwerp de Heerenveense bewoners en bestuurders bezig gehouden. De door de HIP-taakgroep van de Stichting Historie Heerenveen samen met de Heerenveense bibliotheek georganiseerde tentoonstelling in 2015 heeft daarover een succesvolle presentatie gegeven.
Onze foto geeft van het enorme terrein tussen de Sieversstraat en Van Kleffenslaan, en tussen de Minckelersstraat en het Burgemeester Kuperusplein een goed overzicht. Neemt U er ook nog eens luchtfoto nr. 30965 uit 1955 van Aerocarta bij, die in “Oud Heerenveen vanuit de lucht” staat afgebeeld en U krijgt een prachtig overzicht van het terrein van boven. Niet alleen van het gasfabriekterrein, maar ook van het sinds 1952 aangelegde Burgemeester Kuperusplein en de nog in aanleg zijnde Van Kleffenslaan.
Welke gebouwen op onze foto ook prima in beeld komen en deze periode markeren zijn natuurlijk allereerst het ‘eerste woonlagengebouw’. Dat is niet alleen voor Heerenveen een primeur, maar zelfs voor heel Zuidoost-Friesland’. Het is zelfs zo nieuw dat de journalist van de Friese Koerier van 13 juni 1953 uitgebreid gaat uitleggen, wat nou precies het verschil is tussen een ‘woonlagengebouw’ en een ‘flatgebouw’. Het draait dan om de vraag of er sprake is van een ‘centrale verzorging’ voor alle bewoners. Die is er dus niet en derhalve is die definitie niet van toepassing.
Wat het dus wel bijzonder maakt is dat er zes woningen allemaal via dezelfde ‘gang’ (hetzelfde trappenhuis) bereikbaar zijn in de drie bovenelkaar liggende lagen. De woningbouwvereniging Heerenveen heeft de firma Hoekstra uit Leeuwarden de bouw toevertrouwd.
De wooneenheden zijn zeer gerieflijk ingericht met veel comfort voor de bewoners. In het artikel wordt verder zeer gedetailleerd ingegaan op de indeling en de beschikbaarheid van een fijne keukeninrichting. Achter het gebouw ligt nog een flink stuk bouwgrond braak, die - na te zijn ingezaaid met gras - door de gymleraren van de plaatselijke technische school bij zomers weer dankbaar gebruikt wordt om verschillende buitenspelen te kunnen beoefenen.
Het volgende opvallende gebouw aan de westkant van de Van Kleffenslaan is het 70 meter lange ‘witte’ noodgebouw van prefabricated bouw-elementen, die volledig wordt ingericht als ‘noodschool’ voor de leerlingen van de Rijkskweekschool. Deze oplossing is gekozen omdat de planning voor de permanente bouw aan de oostkant van de Van Kleffenslaan wegens kritische geluiden en misverstanden in de communicatie over de doelstellingen van de school een behoorlijke vertraging heeft opgelopen. De kweekschool maakt al een aantal jaren gebruik van de lokalen van de Rijks Hogere Burgerschool aan de Fok, maar de landelijke overheid is moeizaam te overtuigen van de noodzaak van de verbetering van de huisvesting. Uiteindelijk is de eerste mijlpaal de ingebruikneming van de noodschool op 12 november 1956. De kweekschool staat dan onder leiding van directeur A.M. van Apeldoorn. Met enig feestvertoon o.a. toespraken van de burgemeester G.H. Kuperus en de directeur in Het Posthuis worden de ‘witte barakken’ geopend. Het scepticisme van de leerlingen, die boven de hoofdingang aan de westkant van het nieuwe gebouw de spreuk „Wie hier binnen gaat, late alle hoop varen", blijkt bij een rondgang door het gebouw volledig ongegrond, volgens de journalist van het artikel van de Friese Koerier.
Wanneer alle beslissingen ten aanzien van de nieuwbouw van de permanente Kweekschool met dezelfde voortvarendheidzouden zijn genomen als de bouw van de noodschool, dan had deze waarschijnlijk helemaal niet gebouwd behoeven te worden. Achteraf is gebleken, dat ook de bouw van het nieuwe complex ook nog weer twee jaren heeft gekost terwijl bekend was, dat de groei van het aantal leerlingen al veel langer was voorzien.
Niettemin is de Friese Koerier in een juichende stemming wanneer ze op 24 oktober 1958 schrijft: “Rijkskweekschool Heerenveen kreeg een vorstelijk gebouw”. De architect P. de Vries uit Leeuwarden heeft een groot, modern en imponerend complex tot stand gebracht. Onderdeel daarvan zijn een groot en goed geoutilleerd muzieklokaal, bibliotheek en gymnastiekzaal. Ook aan de verfraaiing is gedacht.
Een grote gevelplastiek van de beeldhouwer Cephas Stauthamer en een levendige glascompositie van Harry op de Laak in het hoge westelijke halraam.
Er kleeft na de ingebruikneming en zelfs na de officiële opening gemeentelijk nog wel een klein smetje aan de locatie. De Van Kleffenslaan is nog niet doorgebroken en in verbinding gebracht met de Nieuwstraat.
Je kunt je voorstellen, dat sommigen van U op onze hoofdfoto van het Kuperusplein zich hebben afgevraagd wat de functie is van dat kleine vierkante gebouwtje met plat dak. Wel, het plein is in feite gepland als bode-en marktterrein, waarvoor de technische voorbereiding al in januari 1949 is begonnen. Het bestuur van de N.O.B. wegtransport dringt aan op uitbreiding van een plein. Het gemeenteplein voldoet al enige tijd niet meer aan de minimale eisen en er is in de gemeenteraad als eens geopperd een nieuwe voorziening te treffen aan de Sieger van der Laanstraat tegenover de Van Riesenstraat. De directeur van gemeentewerken wil daarover met het college in bespreking. Dat gesprek mondt uit in een nieuw plan voor een terrein achter de Dracht aan de oostkant, waarmee de directeur gemeentewerken zich op 1 januari 1950 tot het college richt voorzien van tekeningen en een begroting van fl.365.000,-. Dit basisplan wordt door hem nog aangevuld met een lijstje van ‘kosten voor voltooiing van het plein achter de Dracht’. Daarop staan een muziektent (begroot op fl.12.000,-), urinoirs en w.c.’s ten behoeve van het bodeterrein (en dat is het gebouwtje, waarmee we deze alinea zijn begonnen) en begroot op fl.2500,- en op het gemeenteplein de afbraak van het waaggebouw en het bestaande gebouwtje voor fl.8500,-. In 1951 in juni mag aannemer G.W. Boltje een offerte uitbrengen voor fl.237.100,-. In de loop van dat jaar worden de puntjes op ‘i’ gezet. Tegelijk wordt ook Gerrit de Beer als belanghebbende vanwege het Centraal Bestelhuis in de procedure betrokken. Hij moet voor 12 mei 1952 een schuur afbreken en vervangen door nieuwbouw. Op 23 november 1952 is het zover, dat burgemeester Kuperus het naar hem genoemde plein kan openen.
Ter gelegenheid daarvan wordt een defilé gehouden van vrachtwagendiensten en het centraal bestelhuis van G. de Beer in gebruik genomen. De 46 ondernemers met een bodedienst op Heerenveen nemen het plein met graagte in gebruik. (bron o.a. GW.0287/83.3 Marktterrein 01/01/1949 - 31/12/1953)
Overigens komt het urinoir na een ‘inschrijving op uitnodiging’ tussen vier Heerenveense aannemers d.d. 18 september 1953 tot stand. De fa. L. van der Meulen schrijft in voor fl.1579,-, Sies de Haan aan de Hepkemastraat voor fl.1712,- en R. Post en zoon aan de Kerkstraat voor fl.1494,-. K. Telgenhof doet geen opgave. K.R. Post laat op 25 november 1953 weten, dat het gebouwtje in gebruik kan worden genomen. Overigens blijkt het gebruik en het onderhoud van het urinoir geen onverdeeld succes. Op 19 september 1961 leidt een voorstel tot opruiming en verplaatsing tenslotte alleen tot afbraak. Er komt geen vervanging.
Natuurlijk is U op foto van de heer Boltje al opgevallen, dat het B.P.-servicestation in de noord-oostelijke hoek van het Burg. Kuperusplein er nog niet op voorkomt. Dat klopt met onze datering, want wordt pas geopend op 24 mei 1962. De firma Gouma uit Wolvega neemt dan de exploitatie voor haar rekening van een ruime reparatie-inrichting, een kantoor met een showroom voor de Vauxhall en een ondergronds magazijn. Deden en de Boer zorgen voor bekendheid in Heerenveen. Boven de zaak zijn dan twee woningen gerealiseerd. De architect Thom Wildeboer uit Groningen en aannemer K. Schaap uit Heerenveen hebben deze voorbereid en uitgevoerd.
Op deze bovenstaande opname ziet U de beschreven situatie en U ziet meteen ook, dat er niet alleen wordt geparkeerd door de bodediensten, maar ook door particulieren. Inmiddels is er goed te zien, dat het plein geoutilleerd is voor kermisgebruik met een krachtstroomkast. Bovendien is de laatste dominante gashouder volledig verdwenen. Logisch, want www.serc.nl dateert deze foto op het jaar 1983. Het is bovendien nog slechts een fragment van de originele foto.
Die grote, dominante gashouder willen we U overigens niet onthouden. Er is al veel over de watertoren geschreven, maar voor deze foto is de aanwezigheid van watertoren in Heerenveen van grote betekenis geweest. Het uitzicht op dit beeld van fotonummer 06227 van het archief van het Museum Heerenveen is al eens door Dick Bunskoeke gebruikt in zijn rubriek ‘Ut it Feanster Printeboek’ van de Heerenveense Koerier van 11 november 1987. Zijn tekst is begrijpelijkerwijs sterk gericht op die gasfabriek, waarvan hij allerlei aardige feiten aan ons heeft verteld. Over het ontstaan, over de gasprijzen, over de hoeveelheid straatlantaarns, over de bouw van de bedrijfsgebouwen en over de directeuren en hun gasfitters. Volgens de schenker van de foto - misschien zelfs de maker ervan J. Meijer uit ‘t Meer - is deze gemaakt in 1950. En dat is goed te zien: de gasfabriek stond aan de zuid-oostelijke kant van het centrum en de landerijen laten slecht agrarisch gebruik zien. Er is praktisch nog niets van enige bebouwing waar te nemen. Alleen rechtsboven zien we het uiterste noord-oostelijk puntje van het tuinencomplex van de familie Wagter, welke is ontsloten vanaf de Burgemeester Falkenaweg. Links tegen de rand zien we de algemene, verhoogde begraafplaats - aangelegd in 1850 en inmiddels in 1988 geruimd. Vandaag de dag staat daar het luxe appartementencomplex ‘Minckelersstate’, met ten zuiden daarvan de nog steeds hoger liggende parkaanleg met als enig grafmonument dat van oud-burgemeester J.P. Engelman. Dat gedenkteken is geplaatst op 26 juni 1908 op zijn graf door de Nederlandse Politiebond, waarvan de heer Engelman van 1894 tot 1907 voorzitter is geweest. Op het monument leest men: “De Ned. Politiebond aan zijn onvergetelijken voorzitter J.P. Engelman. Zijn wijsheid leidde ons, Zijn arbeid steunde ons.” Het monument is ontworpen door den architect R. v.d. Weerd te Enschede en vervaardigd door G. en J. Cool te Amsterdam. (bron: N.v.Frl. 27-6-1908, Monument Engelman)
Graag willen we U ook nog even wijzen op de veestalling met hooibergplaats. De bouwvergunning nr. 1466 (SCO 2537) van 5 mei 1925 spreekt van een stelphuizinge van 12 bij 12 meter (144 m2) bij een nokhoogte van 7.50 meter. Timmerman Johannes de Haan, Heerenveen, creëert negen stallen boven een gierkolk van 20 m3 en een behoorlijk hooivak. Een pomp ontsluit een welput voor drinkwater. In 1955 is de veestalling al afgebroken terwille van de demping van de scheidsloot en is er een begin van de aanleg van het tracé van de Van Kleffenslaan. De veestalling kent zelfs een adres. De woningkaart is gesteld op Coolsingel 2. Stichter-eigenaar is geweest veehouder W.A. Koopman(s), die destijds zelf aan de Verlengde Dracht woont.
Tenslotte ziet U de boomwallen van het Korflaantje, beginnend achter de Nieuwburen en doorlopend tot de nieuwe begraafplaats aan de Binnenweg (eerder Oranjewoudster voetpad).
2016, juni 18 - wibbo westerdijk - hip-backup
