Historie in beeld

HIP-TIME MAGAZINE 140        

Fotonummer 7106 in het Museum Heerenveen geeft het noordelijke deel weer van de Propstrasingel. De hoog opgaande bomen ontnemen ons het zicht op de achterzijde van het bankgebouw van de Rotterdamsche  Bankvereniging N.V.

Deze foto is er één van een tweetal stereoscopische opnamen uit 1920 en vermoedelijk gemaakt door aannemer Jelmer Murks Visser. In 1917 van de vorige eeuw is dat het Breedpad 615 (sinds 1930 is dat Breedpad 17) met als directeur de heer Homme Binksma. Links naast de vier bomen ziet U nog net een gedeelte van het in 1906 gestichte pand, dat kadastraal gerekend wordt tot het eigendom te hebben behoord van mej. Hobbina Daniëla  van Heloma. Daar heeft aanvankelijk een schuur gestaan, die ten behoeve van de vaste tuinman wordt omgebouwd tot tuinmanswoning. Hobbina Daniëla van Heloma overlijdt ongehuwd op 73 jarige leeftijd op 29 oktober 1915. En bij verkoop van haar volledige bezit wordt de V.o.f. Jager en Wierda eigenaar van talloze percelen, waaronder deze tuinmanswoning.

Tuinman Geert Hooisma heeft mej. H.D. van Heloma gediend vanaf februari 1907 tot maart 1909. Hij wordt opgevolgd door Willem Hoekstra, die half mei 1909 het werk overneemt en pas de 15e mei 1916 naar Sneek vertrekt. Op 26 juni 1916 wordt door notaris Oppedijk c.s. haar bezit geveild en vervolgens woont er nog een korte periode de bakkersknecht Cornelis Heijdanus (van 1 september tot begin november 1916). Tijdens de bewoning van Hooisma heeft de tuinmanswoning het nummer 543a en per januari 1910 krijgt Hoekstra het huisnummer 614.

De nieuwe eigenaar verhuurt vanaf januari 1917 de woning aan de op 6 januari 1917 vers gehuwde Pieter Schenkius, chauffeur  (van Jager en Wierda ?). Hij blijft tot 10 mei 1919 en gaat dan naar Leeuwarden.  Veertien dagen later betrekt Jacobus Johannes de Lange, monteur, deze ‘dienstwoning’ met vrouw en zoon. Dochter Mettje wordt er op 18 januari 1921 geboren.

En dan gebeurt er iets vreemds ....... De gemeente heeft opnieuw besloten te hernummeren en het resultaat daarvan ervaren de lezers van het Adresboek 1922 als zéér verrassend en zéér onbegrijpelijk. Dit perceel nu wordt vermeld als ‘Krugersdorp 631’. Ra, ra ?!!! Aan de andere kant ook weer niet zó vreemd, want nr. 630 ligt inderdaad wel in Krugersdorp. Bij de andere bewoonde panden in de Propstrabuurt gebruikt de ‘huisnummeraar’ overigens ook niet het toponiem ‘Propstrasingel’, maar de term ‘Achter Breedpad’ en dan gaat het om de twee panden die eerder het bezit zijn geweest van de ‘Werkmanswinkel’ van de Werkliedenvereeniging “Heerenveen en Omstreken”. Deze zijn in adresboek 1920 genummerd Achter Breedpad 516 en 517. Deze nummers sluiten aan bij het rijtje vanaf de Spandawbrug tot de Propstrasteeg.

Aan de andere kant van de steeg kijken we langs de zijmuur van Breedpad 15, waarover we U in de aflevering van HIP-Time 137 ruimhartig hebben geïnformeerd.

Tussen beide steeg- (...excuus ‘singel-...) muren door ziet U nog juist een glimp van “Het Posthuis”, want het graanpakhuis met dubbele bovenwoning van meelhandel B.J. Kuiper, die op 14 maart 1923 toestemming heeft gekregen op de voormalige begraafplaats van de Nederlands Hervormde Kerk aan de straat Achter de Kerk (1a) te bouwen, is dan nog niet gebouwd.  Wanneer U dit beeld vergelijkt met luchtfoto nr. 7144 van Aerocarta in de uitgave ‘Oud Heerenveen vanuit de lucht’,  zult U met ons constateren, dat de in het kadastrale dienstjaar 1915 verbouwde woning (nr. 615) met kantoorgebouw (van Van Gend en Loos), en daarna bankgebouw met de kenmerkende borstwering ook hier al te zien is. (Bouwvergunning 746 van de gemeente Schoterland).

Wie is toch dat schattige kleine meisje op klompjes, die dit klinische beeld een menselijk tintje geeft ?

In het vervolg van dit verhaal willen we proberen de bewoningsgeschiedenis van de andere panden te achterhalen, die in de Propstrabuurt een rol hebben gespeeld. Als een rode draad loopt het toponiem Propstrasingel daar doorheen. Misschien is het mogelijk met behulp van de bevolkingsregisters, de gezins-en woningkaarten, krantenberichten, kadastergegevens, enz. de bewoonde panden aan te wijzen en de bewoners daarvan in de loop van de tijd vast te stellen. Iedereen weet, dat het niet eenvoudig is om de tienjaarlijkse hernummeringen correct te interpreteren.

Laten we beginnen met het toponiem ‘Propstrasingel’, dat stellig ontstaan is uit de ‘volksmond’ eerst eens nader bekijken. Bij de invoering van het kadaster rond 1830 wordt in de Oorspronkelijke Aanwijzende Tafel een smalle strook aan de oostkant van de oostelijke wijk om het bezit van het ‘Groote Huys’  tot de dwarsgracht van de Molenwijk aangeduid als ‘reed als weiland’. Rond 1870 gaat het kadaster spreken van ‘voetpad als weiland’. Dat heeft vermoedelijk te maken met het gegeven, dat er een ‘plank’ of een ‘barte’ over de dwarsgracht is gelegd. De Propstrabuurt krijgt daarmee een voetgangersverbinding met het Krugersdorp en het zuidelijker daarvan liggende Roode dorp. In het Krugersdorp met de leerlooierijen van Van der Sluis en Feits is er dan al sinds 1837 een ‘voetpad als wal’.  Door de uitgifte van percelen aan ambachtelijke bedrijven verdween geleidelijk het private moestuinbezit. Arbeiders, werklieden, personeel uit het steeds dichter bevolkte Roode en Blauwe dorpsgebied heeft ongetwijfeld behoefte gehad aan de kortste verbinding naar zijn werkplek. In HIP-Time Magazine 137 schreven we over kuiper Jaring Wientjes (Wijntjes): ‘Zijn ochtendroutine zal dus zijn geweest een loopje door de Korflaan - hij woont aan de westkant in het tweede gedeelte van de straat zo’n 140 meter van de Verlengde Molensteeg. Die volgt hij een aantal meters in de richting van de Dracht om via het Krugersdorp en over de ‘barte’ van de dwarsgracht op de Propstrasingel te komen.’ En ... ‘s avonds uiteraard de omgekeerde route, zoals de afbeelding suggereert.

In de opsomming van gebruikte straat-en steegnamen in de 19e eeuw komt het toponiem ‘Propstrasingel’ niet meer dan één keer voor. Uit een bericht van de Leeuwarder Courant van 17 april 1887 citeren we: “Bij dag is ten huize van W. van der Vlucht een karpet ontvreemd, en in de woning van de gepensioneerden militair Van Veen ontstond brand. De eigenaar was niet aanwezig. ........”  Pas in het adresboek van 1922 heeft de Propstrasingel zoveel status, dat de toeleverancier van de gegevens van ‘Het bevolkingsregister van Schoterland’ aan de samensteller de Boek-en Handelsdrukkerij van de Firma A. Binnert Overdiep de locatie ‘Achter het Breedpad’ aanreikt. In het adresboek van Heerenveen 1927 biedt dezelfde uitgever en in het ‘Algemeen Adresboek van de Provincie Friesland (± 1928)’ it Tresoar aan ‘visscher’ Jan de Jong en chauffeur Age Schotanus als adres, resp. Propstrasingel no. 514 en no. 516.  Wanneer in 1930 door het bestuur van Schoterland wordt besloten de huisnummering nu standaard te koppelen aan een straat-, steeg-, weg-, laan of singel te koppelen komt ook de Propstrasingel als straatnaam in aanmerking. Het effect daarvan wordt onmiddellijk zichtbaar in de woningkaarten en in 1934 in het Adresboek van dat jaar. Vier nummers zijn dan van bewoonde huizen, t.w. nr. 2, 4, 5 en 7. Na verloop van tijd blijken er uiteindelijk 11 nummers (twee even en negen oneven kaarten) te zijn geregistreerd.

Deze tekening uit de collectie Leo Leenes (nr. 00452) van het museum Heerenveen is een op briefkaartmodel geschilderd tafereel van de dwarsgracht van de Molenwijk. Het is nog uit de tijd, dat er nog geen bebouwing te zien is van de Van Dekemalaan, zodat we het uitzicht op de achtergrond kunnen interpreteren als een ‘kijkje op het Badweggebied’, m.a.w. royaal voor 1920. Het vermoeden is dat het is gemaakt door vader Klaas of zoon Wigle Krikke.

PROPSTRASINGEL ALS WOONSTRAAT

PROPSTRASINGEL 1

Voor dit adres hebben we in het bestand van de woningkaarten wel een kaart aangetroffen onder het adres: Propstrasingel 1. In de kolom ‘opmerkingen’ staat daarbij als toelichting: ‘pakhuis, werkplaats electro afgebroken’. Dit is slechts te begrijpen in de relatie met het bedrijf van de electriciën Sjoerd Postuma, welke in de periode 1948 - 1965 zijn bedrijfswinkel op Breedpad 11 heeft geëxploiteerd. Ook is het niet ondenkbaar, dat hij tijdelijk een gedeelte van de boerderij heeft gebruikt als werkplaats. Wel is bekend, dat hij in de Munnikssteeg ook een werkplaats heeft gehad.

Verder is er het gegeven, dat de woningkaart van Breedpad 15a rond 1970 wordt herdoopt tot Propstrasingel 1. Daarmee wordt bedoeld de bovenwoning van Breedpad 15 - destijds in gebruik bij Sporthuis de Vries. Daar staat dan ingeschreven: Willemtje de Haan, echtgenote van K.J. Kuipers, ingekomen 11 aug. 1972 van Breedpad 15 en vertrokken 3 sept. 1973 naar Gv (‘s Gravenhage!).

Ongelofelijk uniek mogen we gerust de geboorte noemen van Jelle Sipma, zoon van Jetze en Marian op 4 november 1992. De Leeuwarder Courant is de brenger van dit bijzondere nieuws!

PROPSTRASINGEL 2 (eerst nr. 543, dan nr. 615 en vervolgens nr. 632)

Op de Waterleidingkaart van 1913 staat voor het latere Breedpad 17 het kadasternummer A-2580.  Tijdens de periode dat Casimir Frederik Snijder directeur van Van Gend en Loos is geweest (tot 1908) en het kadastrale nummer nog het oorspronkelijke nummer A-395 heeft, heeft er in 1908 een ‘hermeting’ plaatsgevonden en wordt het kadastrale nummer A-2580 toegekend. Dat leidt overigens niet tot een herziening van de grootte van huis en erf. Deze blijft 2.50 are. Een positief effect ondergaat de ‘gebouwde waarde’, welke zelfs daalt van fl.350,- naar fl.323,-.

Als in het kadastrale dienstjaar 1891 Casimir Frederik Snijder eigenaar wordt van A-395 vindt er nog datzelfde jaar een ‘gedeeltelijke herbouw’ plaats, waarbij de ‘gebouwde waarde’ stijgt van fl.300,- naar fl.350,-. In het dienstjaar 1896 vindt er een ‘herbouw’ plaats zonder dat dit gevolgen heeft voor gebouwde waarde en onmiddellijk dus gevolgd door die eerder genoemde hermeting.

Het bevolkingsregister van Heerenveen (SCO 1946)  uit de periode 1900-1910 geeft als hoofdbewoner Kasimir Frederik Snijder, de directeur van het expeditiekantoor van “Van Gend en Loos”. Het pand wordt dan aangeduid met het huisnummer 543. Hij overlijdt op 8 maart 1908.

Na de dood van Directeur Snijder is zijn weduwe Anna Molenaar in Heerenveen blijven wonen en wordt dan geregistreerd op de bovenwoning van het pand, met het zelfstandige nummer 543a en tot 1911 ook nog 615a.  Eigenlijk zou 543 (boven) en later 615 (boven) logischer zijn geweest.

Na mei 1911 wordt de bovenwoning niet meer apart bewoond.

Van 7 juli tot 12 december 1908 neemt Egbert Lagro de directeurswerkzaamheden over en wordt op 23 november 1908 opgevolgd door Jan Dirk Dijkland. Deze trouwt op 23 april 1909 te Zutphen met Elsje Reinders, welke ook in Heerenveen komt wonen op nummer 543. In 1910 wordt bij de hernummering het huisnummer 615 ingevoerd. Dijkland, in 1911 vader geworden, vertrekt op 27 februari 1915 naar Almelo. Zijn opvolger wordt Willem Boerrigter die eveneens ‘expediteur’ is. Hij blijft maar kort: van 10 april 1915 tot  jan. 1916.

De overname door de Nationale Bank van de Heerenveense vestiging van Bloembergen’s Bank leidt tot de aanvraag voor een bouwvergunning, welke op 13 december 1915 wordt verleend voor een “verbouwing woning met kantoorgebouw” onder vergunningnummer 746. De aanvraag wordt overigens nog gedaan door de erven C.F. Snijder. Zij zijn eigenaren van het pand en het blijkt uit het kadaster dat de ‘N.V. Nationale Bankvereniging “Utrecht” ‘ pas in het dienstjaar 1920 eigenaar wordt van kad. nr. A-2580.

Voormalig werknemer Homme Binksma - inmiddels 35 jaar oud - van A. Bloembergen en Zonen’s Bank en enkele andere partners, wordt als procuratiehouder directeur van dit kantoor. Het kantoor heeft dan nog steeds nr. 615 op de deurkozijn staan. In mei 1916 kan directeur Binksma het huis betrekken, uiteraard nog onder nummer 615. Per 1 januari 1921 komt de gemeentelijke schilder langs om op het pand huisnummer: 632 te kalligraferen. Het adresboek van 1922 bevestigt dat door H. Binksma te vermelden op het Breedpad 632.

Ook de adresboeken van 1927 (Museum) en 1928 (Tresoar) noemen als zijn huisadres 632. Merkwaardigerwijs is in 1930 bij de koppelingsoperatie van straatnaam en huisnummer de keus voor de woning gevallen op Propstrasingel 2 (de privé-huisdeur zal in de steeg hebben gezeten) en het bankkantoor van (inmiddels genoemde) Rotterdamsche Bankvereeniging nummert aan Breedpad 17.  Dat nummer is steeds zo gebleven. Adresboek 1934, 1936 en 1938 zijn consistent in de vermelding: Propstrasingel 2 .... H. Binksma. Op 26 augustus 1940 wordt onder de Berichten uit Stad en Dorp bekend gemaakt, dat per 1 november d.a.v. de heer H. Binksma aftreedt wegens het bereiken van de pensioengerechtigde leeftijd. De heer A. Boosman, directeur van het kantoor te Drachten zal hem opvolgen, maar blijft ook het kantoor te Drachten aansturen. Navrant detail is het feit, dat Homme Binksma een maand daarvoor op 30 september 1940 overlijdt. Hij is bijna 60 jaar geworden en wordt begraven op de nieuwe begraafplaats aan de Binnenweg. Zijn weduwe en hun zoon Lieuwe H. Binksma krijgen tot 1 april 1941 de gelegenheid een andere woonstee te zoeken. Mevr. de wed. Anna Binksma-van Brussel vertrekt naar ‘s Gravenhage.

De nieuwe bewoner is de kantoorbediende R.J. de Vries, die per 2 april 1940 van de Deinumerstraat 6 te Leeuwarden naar de Propstrasingel nr. 2 te Heerenveen komt. De nieuw benoemde heer Boosman komt per 4 november 1940 uit Drachten en is gaan wonen aan de Woltmanstraat nr. 4. Hij is exact 12 jaar in functie als directeur  als hij op 4 november 1952 naar Leeuwarden vertrekt om daar eveneens directeur te worden.

De Leeuwarder courant laat op 26 november 1959 in een berichtje weten, dat van het kantoor van de Rotterdamse Bank in Harlingen - de heer A.C. Gaastra - is benoemd in Heerenveen. Deze verkiest te gaan wonen aan de Prinses Wilhelminaweg 28 te Oranjewoud.

Riemer Jan de Vries maakt carrière in Heerenveen en brengt het tot procuratiehouder van de ‘Robaver.’ (Rotterdamse Bankvereniging) Hij zal na vertrek van Boosman de dagelijkse leiding hebben gehad tot Gaastra is benoemd.  Na het overlijden van De Vries op 16 februari 1963 blijft zijn echtgenote Bieke Nauta daar nog tot haar verhuizing wonen. Op 14 december 1965 laat zij zich inschrijven op de Coehoorn van Scheltingaweg 48 in een fonkelnieuwe, pas opgeleverde flatwoning op de tweede woonlaag. De Propstrasingel 2 staat dan enige tijd leeg tot Sijbrand Krul op 22 september 1966 daar voor krap een jaar onderdak vindt. Inmiddels heeft de Friese Koerier in een bericht van 10 juni 1966 met de kop: “Amrobank in één pand: Bank aan Breedpad 16 juni dicht” het definitieve afscheid van de bank aan het Breedpad aangekondigd. De fusie van de beide banken wordt voor het publiek nu ook een feit door alle dienstverlening naar het pand Achter de Kerk no. 2 over te brengen. Voor het gebouw aan het Breedpad blijft er voorlopig de archief-ruimte beschikbaar en een gedeelte van de administratie. Aan het Burgemeester Kuperusplein zijn de werkzaamheden voor een nieuwe vestiging zelfs al enkele weken eerder gestart. De AmRo-bank zal door beide directeuren van de fusiepartners worden geleid, t.w. drs. W.A. Dibbits en mr. A.C. Gaastra.

Kuiper Assurantiën onder directeur A. Kuiper ziet kans het oude bankkantoor toe te voegen aanzijn uitbreidende financiële dienstverlening. Hij gaat het o.a. inzetten voor zijn Instituut Milando ten behoeve van de opleiding voor het middenstandsdiploma. (F.K. 11-08-1967) Per 14 juni 1968 krijgt zoon Jacob A. Kuiper de kans om het ouderlijk huis aan het Julianaplein te verruilen voor de appartementen van de Propstrasingel 2. Hij heeft er toch wel een flink aantal jaren gewoond, want hij plaatst een advertentie in de krant van 1975 over een vermist donkerharig tekkeltje, maar zet ons op het verkeerde been door als adres Propstrasingel 9 te vermelden. Was dat nummer toen dan nog ingebruik ???

PROPSTRASINGEL 3

In het woningkaartensysteem van de gemeente Heerenveen wordt ons wel een kaart voorgelegd van dit adres. Het enige gegeven - zonder nadere details - dat op die kaart voorkomt, is de opmerking: “pakhuis vervallen”. Alle verdere bijzonderheden worden niet vermeld. Het blijft raden op welk perceel dit nummer betrekking heeft gehad. De gemeentelijke concordans helpt ons evenmin verder, omdat deze in feite een bewerking is van de bevolkingsregisters, de gezinskaarten en de woningkaarten. Dit pakhuis heeft dus duidelijk geen woonfunctie gehad. Het meest aannemelijk is dat dit pakhuis ook moet worden gezocht kort achter de bebouwing van de Breedpadhuizen net als Propstrasingel 1 (zie aldaar).

PROPSTRASINGEL 4 (maar eerst nr. 543a, dan 614 en daarna 631)

Op het kaartfragment van de Waterleidingkaart 1913 staat schuin achter het bankgebouw van de Nationale Bankvereniging, later Rotterdamse bank een huis met kadasternummer A-2579, welke

het eigendom van Hobbina Daniëla van Heloma is. Eerder dient mej. H.D. van Heloma een aanvraag in “voor het oprichten / gedeeltelijk vernieuwen van een gebouw en dat gebouw gedeeltelijk als woning in gebruik te nemen of te geven.” De kalender staat dan op 30 maart 1906. Zij wil op haar kadastrale percelen A-950 (welke haar forse tuin vertegenwoordigd) en A-1967 (waarvoor ze in 1889 een ‘herbouw’ heeft uitgevoerd van haar woning met schuur en erf, totaal 8.40 are) Het nieuwe gebouw wat zij voor ogen heeft krijgt als bestemming: ‘woonhuis met turfbergplaats en waschhok’. Het woonhuis omvat dan een ‘kamer’ van 4 bij 4 meter (16 m2), een ‘keuken’ van 2.50 bij 2.50 meter (6,25 m2), een ‘gang’ van 5.30 bij 1.10 meter (5.83 m2) en een ‘turfbergplaats’ van 5.20 bij 4.80 meter (24.96 m2). Er is zelfs in het plan een ‘bovenslaapkamertje’ van 4.5 m2 achter een keurige dakkapel, bereikbaar via een trap vanuit de gang en een bescheiden ‘werkplaatsje’ van 2.5 bij 2 meter (5 m2) met regenwaterput. Zeer tot onze verrassing blijkt het woonhuis bereikbaar via een ‘loopbrugje’ met ‘walbeschoeiing’. Dat bruggetje moet dus de oostelijke zijgracht van haar bezit dus hebben overbrugd naar de voordeur van het woonhuis. Het afzonderlijke ‘waschhok’ heeft een frontbreedte van 4.50 meter, een diepte van 4.00 meter. Met een hoogte van 3.00 meter aan de voorgevel, aflopend naar achteren tot 2.25 meter., dus een schuin dak. De toegangsdeur links, en rechts daarvan twee forse ramen. Bouwmeester K. de Ruiter Jzn. zal de op 9 april 1906 toegekende vergunning realiseren. In de aanvraag wordt daarvan spijtig genoeg geen prijs genoemd voor deze bouw.

Onderstaande afbeelding geeft het front van het woonhuis met dakkapel. De tekening is gemaakt op - inmiddels door ouderdom vergeeld - transparant papier, met twee verticale vouwlijnen. Het is een detail van de kwetsbare bouwtekening, die verder nog een plattegrond en twee doorsneden laat zien. De volledige breedte is 13 meter en de hoogte 6 meter.

In het bevolkingsregister Heerenveen 1900-1910 (SCO 1946)  wordt deze ‘nieuwbouw’ vastgelegd in ‘febr. 1907’. Aan het huis wordt dan het doorlopende huisnummer 543a toegekend. Het nieuwe kadastrale nummer wordt vervolgens pas in het dienstjaar 1908 vastgelegd onder kadasternummer A-2579 met als omschrijving ‘een huis’ met een grootte van 0.74 are. Feit is dat op 6 februari 1907 de tuinman Geert Hooisma en zijn vrouw zich daar vestigen om mej. van Heloma terzijde te staan bij haar beheer van het volledige complex met de moestuin c.a.

Tuinman Geert Hooisma heeft mej. H.D. van Heloma gediend vanaf februari 1907 tot maart 1909. Hij wordt opgevolgd door Willem Hoekstra, die half mei 1909 het werk overneemt en pas de 15e mei 1916 naar Sneek vertrekt.

Hieronder twee afbeeldingen: Links de plattegrond van het brugje met de walbeschoeiing. Het brugje is totaal ongeveer 4.50 meter. Daarnaast het vooraanzicht van het waschhok met de frontgevel van 4.50 bij 3 meter.

 

Op 26 juni 1916 wordt door notaris Oppedijk c.s. haar bezit geveild en vervolgens woont er nog een korte periode de bakkersknecht Cornelis Heijdanus (van 1 september tot begin november 1916). Tijdens de bewoning van Hooisma heeft de tuinmanswoning het nummer 543a en per januari 1910 krijgt Hoekstra het huisnummer 614.

De nieuwe eigenaar verhuurt vanaf januari 1917 de woning aan de op 6 januari 1917 vers gehuwde Pieter Schenkius, chauffeur (van Jager en Wierda ?). Hij blijft tot 10 mei 1919 en gaat dan naar Leeuwarden.  Veertien dagen later betrekt Jacobus Johannes de Lange, monteur, deze ‘dienstwoning’ met vrouw en zoon. Dochter Mettje wordt er op 18 januari 1921 geboren.

En dan gebeurt er iets vreemds ....... De gemeente heeft opnieuw besloten te hernummeren en het resultaat daarvan ervaren de lezers van het Adresboek 1922 als zéér verrassend en zéér onbegrijpelijk. Dit perceel nu wordt vermeld als ‘Krugersdorp 631’. Ra, ra ?!!! Aan de andere kant ook weer niet zó vreemd, want nr. 630 ligt inderdaad wel in Krugersdorp. Bij de andere bewoonde panden in de Propstrabuurt gebruikt de ‘huisnummeraar’ overigens ook niet het toponiem ‘Propstrasingel’, maar de term ‘Achter Breedpad’ en dan gaat het om de twee panden die eerder het bezit zijn geweest van de ‘Werkmanswinkel’ van de Werkliedenvereeniging “Heerenveen en Omstreken”. Deze zijn in adresboek 1922 genummerd Achter Breedpad 516 en 517. Deze nummers sluiten aan bij het rijtje vanaf de Spandawbrug tot de Propstrasteeg.

Genoemde Jacobus Johannes de Lange besluit in 1926 naar Arnhem te gaan en verlaat het pand `Heerenveen no. 631’ per 17 september 1926. Na een nieuw behangetje en enig verfwerk vermeldt de gezinskaart van Ruurd Aukes Jellema, een gepensioneerd brievenbesteller, dat deze per 9 november 1926 het pand gaat bewonen. In het Adresboek Friesland (Heerenveen-Schoterland) uit 1928 staat R.A. Jellema eveneens onder Propstrasingel 631, welk nummer in 1930 op de gezinskaart wordt vervangen door Propstrasingel nr. 4.  Zijn echtgenote Sipkje Leijenaar overlijdt in dit pand op 12 december 1932, terwijl Ruurd Aukes Jellema drie dagen later overlijdt in Heerenveen-Aengwirden (ziekenhuis?). Dochter Akke, die nog thuis woont, gaat dan naar Wimke Geertsma op de Dracht 114.

In de collectie stukken van de N.V. Autobedrijf Jager & Wierda (in Museum Heerenveen, ‘t Archiefje Jager & Wierda) is een verzameling stukken opgenomen, welke allen betrekking hebben op het echtpaar Ruurd Aukes Jellema en Sipkje Leijenaar. Het betreffen voornamelijk stukken op gebied van ziekte en overlijden van meerdere personen, alle uit 1932. Zij hebben gewoond in één van de panden van de N.V.,  Propstrasingel nr. 631, welke in 1930 is vernummerd tot Propstrasingel nr. 4. Dochter Jeltje van dit echtpaar blijkt de echtgenote van Johannes Wierda en de moeder van Jan, Ruurd en Hielke Wierda. Vandaar !

De bevestiging van de Propstrasingel 4 vinden we in het Adresboek 1934. Als bewoner van dat nummer lezen we de naam van H. de Vries, loopknecht. Deze is volgens zijn gezinskaart op 15 april 1933 naar het adres Propstrasingel 4 gekomen, nadat hij eerst enige tijd op Propstrasingel 7 heeft gewoond. Ook op Propstrasingel 4 behoren zijn vrouw Margaretha Heibel en dochter Margaretha de Vries tot het gezin. Helaas overlijdt op 20 december 1935 Hendrik de Vries en vervolgens gaan vrouw en dochter per 1 september 1936 naar Oudehorne no. 285, waar Durk Sijnstra hun inwoning biedt.

Wanneer in het jaar 1936 de woningkaart van Propstrasingel 4 wordt aangelegd, wordt daarop een lange lijst van bewoners c.q. mede-bewoners geregistreerd. Die woningkaart beslaat een periode van 24 september 1936 tot en met 18 september 1984.

1...Siebe van der Wal, ing. 24-9-1936 v. Korflaan 57 inw.; vertr. 12-5-1937 n. Het Meer 83.

2...Sijtze de Jong, ing. 17-7-1937 v. Haringspad 22; vertr. 11-5-1968 n. Koolwitjestr. 2.

         Nota Bene:  Dit is S. de Jong, stoombootkapitein, Propstrasingel 4. (Adresboek 1938)

3...Reina H. Renkema, ing. 2-6-1969 v. B.F. weg 46; vertr. 1-8-1969 n. Amelandplein 30.

4...Gerritdina A.T. Makkinga, ing. 8-10-1969 v. Thialfweg 44; vertr. 2-4-1970 n. Breedpad 45.

inw. 4: Janke Jansma, kb; ing. 8-10-69 v. Thialfweg 44; vertr. 2-4-70 n. Herenwal 135.

5...Janke de Graaf, ing. 31-3-1970 v. Groningen; vertr. 4-1-1971 n. Groningen.

inw. 5: Everdien de Jong, kb; ing. 4-5-70 v. Groningen; vertr. 4-1-71 n. Groningen.

6...Sietske Bosma, e.v. Rienstra, ing. 10-2-1972 v. Thialfweg 44; vertr. 8-3-1977 n. Tietjerkst. deel.

7...Pietje Dijkstra, ing. 1-11-1972 v. Thialfweg 44; vertr. 26-11-1973 n. Franeker.

8...Foekje de Groot, ing. 2-1-1974 v. Leeuwarden; vertr. 5-7-1974 n. Tietjerksteradeel.

9...Maaike Trinks, ing. 21-8-1975 v. K.R.Poststr. 30; vertr. 24-7-1978 n. Akkersplein 27.

10...Otto Snip, ing. 4-8-1978 v. Leek; vertr. 8-12-1983 n. Leeuwarden.

11...Aldert Koops, ing. 18-9-1984 v. Peize; vertr. niet vermeld.

inw. 11...Jeanine I. Borggreve, nv; (27-6-1982 tot) 1-10-84 v. Compagnonsstr. 5; vertr. niet vermeld.

Noot: De afkorting ‘kb’ staat voor ‘kamerbewoner’; ‘nv’ is ‘niet verwant’.

PROPSTRASINGEL 5 (maar eerst nr. 535, dan 502 en daarna 514)

Laten we beginnen met de gemeentelijke concordans op de straatnamen en huisnummers. Daar worden voor dit pand de volgende serie huisnummers vermeld: Heerenveen 535 (1900-1910), Heerenveen 502 (1910-1920), Heerenveen (Propstrasingel) 514 (1920-1930) en Propstrasingel 5 (1930-vervalverklaring). Het adresboek 1922 wijkt daarvan af door te spreken van Breedpad 514. De gezinskaart van Jan de Jong, geb. 27 januari 1877 te Oranjewoud, geeft eerst als beroep ‘visscher (H)’ en later pakhuisknecht.  Als adres staat in de periode 1920-1930 Heerenveen no. 514 op die kaart en in 1930 is dat geworden Propstrasingel 5. Het adresboek 1934 vermeldt de naam van Jan de Jong. Op 26 april 1937 vertrekt hij naar Thialfweg 77. De woningkaart van Propstrasingel 5 heeft als toevoeging gekregen: ‘werkplaats vervallen’.

Jan de Jong wordt op 12 mei 1937 opgevolgd in Propstrasingel 5 door Roelof de Jong, boerenarbeider. In het adresboek van 1938 wordt zijn aanwezigheid in dit pand bevestigd. Tot 12 mei 1941 als hij verhuist naar de Badweg no. 13. Een aantekening op de woningkaart geeft aan dat de werkplaats in gebruik is geweest bij G. Brader. Een advertentie in de Heerenveense Koerier van 10 april 1947 laat zien dat dat juist is geweest. Voor de oorlog adverteert G. Brader nog wel eens

voor zijn ‘1e Heerenveensche Lak-en Nikkelfabriek’ op de Lindegracht 63. Daarvoor in de jaren twintig is hij een poos geassocieerd geweest met Dirk Weenings met de nikkelfabriek, die ze samen hebben geëxploiteerd aan de Verlengde Dracht 325.

PROPSTRASINGEL 6 (van 473b- via 533 - en 504a - naar 516 -en Propstrasingel 6 in 1930)

Volledig anders is dat met het adres Propstrasingel 6. Daarvan geeft de concordans aan, dat er in ieder geval sprake is van een behoorlijke voorgeschiedenis. Wanneer in 1887 eigenaar Albert Hendriks Propstra een schuur en erf uitgeeft in erfpacht is één van belanghebbenden de Werkliedenvereniging Heerenveen en omstreken. Propstra komt hen tegemoet door van dat perceel 0.71 are af te scheiden en deze erfpachtelijk te verhuren. De vereniging verdeelt dit perceel in twee gedeelten van verschillende grootte. Een huis beschikt over 0.40 are en een winkel over 0.31 are. Dat is een coöperatieve winkel, welke door de eigen leden wordt beheerd. De kadasternummers A-1877 en A-1878 zijn in dat jaar 1887 toegekend. De winkel zal in de bevolkingsregisters niet zijn terug te vinden, omdat daar geen bewoner is geregistreerd. Voor het huis onder A-1877 moet dat anders liggen.

Een bericht in de Leeuwarder Courant van 19 oktober 1887 geeft ons een belangrijke hint. Op 17 april wordt ten huize van W. van der Vlucht op de Propstrasingel een karpet ontvreemd. Met deze vermelding duiken we in het bevolkingsregister van de periode 1880-1890 en vinden daar zelfs drie vermelding over Willem van der Vlugt (zoals zijn naam behoort te worden gespeld).  De eerste geeft aan dat hij de zoon is van Jacob Sijbrens van der Vlugt, kuiper, en Geertje Rommerts Manardie. Hij blijkt geboren op 25 december 1859 in Gerkesklooster en is op dat ogenblik tabakskerver. Omdat hij in november 1882 met zijn ouders verhuist en pas in mei 1885 in het huwelijk treedt met Aaltje Nieuwstad (25 jaar), vallen deze beide vermeldingen voor de inbraak dus af. Gelukkig is er het vervolg op folio 547 (SCO 1929. Bevolkingsregister Schoterland 1880-1890). Daar staat als zijn beroep ‘pakhuisknecht ‘, wonend op huisnummer 473b en als jaar van binnenkomst dus 17 mei 1885. De acte van hun huwelijk meldt overigens, dat hij op dat ogenblik als ‘venter’ aktief is. Ook lezen we dat de naam van zijn moeder nu wordt gespeld als ‘Meinardy’. Dat nummer komt weliswaar in de concordans niet voor, maar dat is de maker niet kwalijk te nemen, want hij heeft nimmer gebruik kunnen maken van de website <www.delpher.nl> ! In dat huis worden de drie kinderen van Willem en Aaltje geboren: Jacob Siebren op 7 maart 1886; Janke Siebrigje op 20 januari 1888 en Piet op 3 juli 1893. Inmiddels heeft Willem een nieuw beroep gevonden, waar hij zich bij hun vertrek op 31 mei 1894 in gaat specialiseren in de gemeente Aengwirden op de Fok. In 1901 krijgt hij de kans om een stuk tuin (2.11 are) te kopen van de bewoner van Mariënbosch (notaris Jhr. Sijbrand Willem Hendrik Adriaan van Beijma thoe Kingma), waar hij zijn bierbottelarij kan uitoefenen.

VAN 473B- VIA 533 - EN 504A - NAAR 516 -EN PROPSTRASINGEL 6 IN 1930

Per 12 november 1894 trekt winkelbediende Hermanus Frederikus de With op de Propstrasingel in het pand met huisnummer 473b. In 1900 wordt na de volkstelling het huis hernummerd naar Propstrasingel nr. 533. Het bevolkingsregister van 1900 tot 1910 bevestigt het gegeven, dat Hermanus Frederikus de Wit, samen met zijn vrouw Elisabeth Jans Tuiten daar in die periode ook nog wonen. (SCO 1946) Wanneer in 1910 opnieuw sprake is van een vernummering van nr. 533 naar het nummer 504a zijn het Hermanus en Elisabeth, die voor hun trouw als winkelbediende worden beloond. Ze mogen blijven getuige hun aanwezigheid in het bevolkingsregister van 1910-1920. Bovendien wordt hun aanwezigheid meteen in 1911 als huurder van de woning A-1877 bevestigd, wanneer Salomo Mendels probeert een hinderwetvergunning te krijgen voor zijn affaire in lompen en beenderen, die hij van plan is op het perceel A-1731 te stichten. Hermanus de Wit schaart zich van harte bij de bezwaarmakers en is vermoedelijk opgelucht, dat de vergunning wordt geweigerd. De nieuwe ontwikkelingen in hun omgeving - het stichten van een garagebedrijf van Jager & Wierda - is nauwelijks problematisch. In 1920 vindt voor de vierde keer in hun bewoningsbestaan een hernummering plaats. Propstrasingel nr. 504a wordt vervangen door nr. 516. De concordans heeft voor ons een verrassing in petto door te melden, dat het huisnummer 516 voor dit pand vervalt en wordt vervangen door nr. 517. Dat lijkt lichtelijk in tegenspraak te zijn met het Adresboek van 1922, waarin Hermanus F. de Wit staat vermeld als ‘zonder beroep’ met de vermelding: Achter Breedpad 516. De gezinskaart van het echtpaar geeft aan, dat Elisabeth Jans Tuiten op 26 mei 1924 nog overlijdt in nr. 516.  In augustus 1924 gaat Hermanus inwonen bij Hendrikus Jansma op het adres Heerenveen 537.  Later blijkt dit synoniem te zijn met Korflaan no. 5. Die verhuizing van Hermanus F. de Wit zou dus het ‘officiële’ einde moeten zijn van de bewoning van Propstrasingel 516.  Maar dat blijkt allerminst het geval.

Uit het adresboek 1927 weten we inmiddels al, dat daar onder het adres Propstrasingel 516 staat vermeld: A. Schotanus, chauffeur. Enigszins complicerend achten we de gegevens, die op de gezinskaart staan van Age Schotanus (Gem.Archief Heerenveen, gezinskaartenbak 3, S.30)

Citaat:  1...Age Schotanus, hoofd; geb. 18 nov. 1898 Boornzwaag; N.H.; chauffeur; Heerenveen no. 517; oct. 1924 naar Heerenveen no. 516; (per 1-1-1930. Wd) Propstrasingel 6; ing. 20 jan. 1923 van Heerenveen (AEN); vertr. 24 nov. 1931 naar St. Nicolaasga

Daaruit mag worden geconcludeerd, dat hij als opvolger van de dames Bosma-Slagman en Koopman-Slagman’ dit huisnummer per 20 januari 1923 heeft betrokken en daar volgens de gezinskaart tot oktober 1924 heeft gewoond. Op diezelfde kaart wordt  hij daarna ambtelijk geregistreerd onder ‘Heerenveen no. 516’. Deze gang van zaken vinden we bevestigd in het “Algemeen Adresboek van de Provincie Friesland’ van ± 1928. Uit de gezinskaart blijkt tevens, dat het nummer 516 vervolgens in 1930 wordt vernummerd naar Propstrasingel 6. Er is slechts één vermelding van Propstrasingel 6 op de gezinskaart van Age Schotanus, chauffeur, die in 1920 wordt ingeschreven op het adres Heerenveen no. 517. In october 1927 gaat hij vervolgens naar Heerenveen no. 516. Zeer verrassend wordt in het “Algemeen Adresboek van de Provincie Friesland’ van ± 1928 als adres Propstrasingel no. 516 genoemd. In 1930 wordt dat nummer vernummerd naar Propstrasingel 6. Op 24 november 1931 verhuist Age Schotanus naar St.Nicolaasga, met vrouw en zoon.

 

Vanzelfsprekend kunnen we niet zonder een fragment van het dubbelhuisje Pastoriesingel 6 en 7, ten westen van de drukkerij van Hepkema, later de garage van de firma Jager en Wierda. (zie ook HIP-Time 138). Links: 1902; rechts: 1931.

PROPSTRASINGEL 7 (eerst no. 504, dan no. 517

Wanneer bakker Cornelis Heijdanus - na een periode van twee maanden onderdak te hebben gehad in de tuinmanswoning (Heerenveen nr. 614) - krijgt hij in november 1916 de beschikking over een gedeelte van Heerenveen nr. 504. In het bevolkingsregister van Heerenveen 1900-1910 (SCO 1964, folio 856) wordt dat nader aangeduid als Heerenveen nr. 504a. Het is niet voor lang, want hij vertrekt op 28 maart 1917 naar Bussum. In dat perceel wordt hij opgevolgd door Feliciën Jozeph Fayt (1879), steenhouwer, en zijn gezinsleden. De familie Faijt is rooms-katholiek, maar worden als Belgische geïnterneerden sinds 25 augustus 1917 - komend uit Laeken (België)- eerst opgevangen tot september 1917 door rijwielreparateur Johannes de Vries. Die woont in het huis met nr. 558 aan de Korflaan (na 1930 is dan het adres Korflaan 73). Naast Faijt zijn dat zijn vrouw Marie Victorine (1879), zoon Armand Maximilien Noël Jean (1902) en zoon René Victor (1910). Allen zijn geboren in Soignies (België), behalve Victor René. Hij werd geboren in Laeken (België). Fayt gaat per 28 mei 1918 terug naar het interneringsdepôt Harderwijk (waar Belgische vluchtelingen zijn ondergebracht van Wereldoorlog I). De rest van het gezin vertrekt op 3 juni 1918 eveneens naar hetzelfde depôt.

Toelichting: Kamp Harderwijk

In Harderwijk werd eerst in december 1914 begonnen met de bouw van een barakkenkamp op de plaats van het (voorlopige) tentenkamp. Op een terrein van 32 ha. werden 50 barakken gebouwd waarin eveneens 12.000 tot 15.000 geïnterneerden konden worden ondergebracht. De kampen te Zeist en Harderwijk werden opgezet als kleine steden compleet met scholen, winkels, badinrichtingen, kantines, kerken, postkantoren etc.

Als nieuwe bewoner dient zich aan de Amsterdammer Cornelis Rootlieb, eveneens van beroep steenhouwer, die een maand blijft en vervolgens weer vertrekt. Hij is er slechts een maand van juni tot juli 1918. Na zijn vertrek op 27 juli 1918 naar Haarlem, blijft zijn vrouw met zoon Cornelis (1912) en dochter Clasina Maria (1913) nog tot 19 augustus om hem te volgen.

Interessant is de vraag of de beide steenhouwers een dienstverband hebben gehad met een Heerenveense steenhouwerij, want beide staan aangegeven als (o) en dat betekent: ‘ondergeschikt’.

Na het vertrek van de familie Rootlieb naar Haarlem duurt het een maand of tien alvorens Rigtje Slagman en kort daarna haar zuster Afke Slagman, beide dochters van een schipper, een plekje op de vaste wal ambiëren en op dit adres hun plekje vinden.

In 1920 wordt bij de hernummeringsronde na een tienjarige periode het nr. 504a omgenummerd naar Heerenveen nr. 517. Het blijkt, dat de dames Slagman geen bijdrage behoeven te leveren voor de Personele Omslag. Hun aanwezigheid wordt pas weer aktueel bij het verschijnen in het adresboek van 1922. We gaan ervan uit dat de bewoners in Adresboek 1922 de sleutel zijn tot de geschiedschrijving van deze bewoning. Het huis wordt in de ‘Alphabetische Stratenlijst 1922’ betiteld als ‘Achter Breedpad 517’ en bewoond door R. Slagman, die in de beroepenlijst ‘arbeidster’ wordt genoemd. Tegelijk wordt daar als huisnummer aan toegevoegd: ‘Breedpad 517 achter’.

Nu vragen we de gezinskaart (1920-1939) bij het archief aan en dan blijkt als ‘hoofd’ van het gezin Rigtje Slagman, schippersdochter, geb. 16 april 1893 te Heerenveen, nog ongehuwd. Op 26 juni 1919 is ze van Terhorne gekomen, waar ze een aantal jaren ‘aan boord’ bij haar ouders heeft gewoond. Ze wordt op de kaart ‘werkster’ genoemd en wonend op het adres “Heerenveen no. 517” . Als inwonende ‘gezinsleden’ staan op deze kaart als no. 2 haar zuster Afke Slagman, die op 20 mei 1901 in Leeuwarden is geboren en eveneens ‘werkster’ wordt genoemd.

In september 1921 vertrekt Rigtje naar Oudeschoot 101a. Uit de huwelijksacte van 8 september 1921 blijkt dat ze die dag is getrouwd met IJntze Bosma, die als spoorwegarbeider zijn kost verdient. Afke blijft op dit adres wonen en trouwt op 19 januari 1922 met Andries Koopman, een fabrieksarbeider geboortig uit de Wolvega. Hij wordt nu hoofd van het gezin, waaraan dochter Jitske op 24 juli 1922 wordt toegevoegd. Op 11 december 1922 gaan Andries, Afke én de vier-en-een-halve-maand oude Jitske naar Wolvega. Het nummer ‘517 achter’ staat weer ter beschikking van een nieuwe bewoner.  Daarvoor laten we U de ‘geciteerde’ gezinskaart nogmaals lezen, aldus:

Citaat: “”...Age Schotanus, hoofd; geb. 18 nov. 1898 Boornzwaag; N.H.; chauffeur; Heerenveen no. 517; oct. 1924 naar Heerenveen no. 516; (per 1-1-1930. Wd) Propstrasingel 6; ing. 20 jan. 1923 van Heerenveen (AEN); vertr. 24 nov. 1931 naar St. Nicolaasga””.

Met andere woorden: Age Schotanus komt uit Heerenveen (Aengwirden) naar Heerenveen no. 517 per 20 januari 1923. In october 1924 verhuist hij naar het nummer 516, waar hij blijft wonen en op 1 januari 1930 als adres krijgt: Propstrasingel 6. Op 24 november 1931 vertrekt hij met zijn gezin naar St.Nicolaasga.

We mogen nu - op basis van de gezinskaart van Age Schotanus, maar ook op die van Hendrik de Vries - aannemen, dat vanaf oktober 1924 het huisnummer 517 ter beschikking komt van H. de Vries,  die als ‘loopknecht’ zijn brood moet verdienen. Zowel het adresboek van 1927 als de provinciale adreslijst van 1928 situeren hem op “Propstrasingel 517” (dus niet meer ‘Achter Breedpad 517). Deze suggestie kunnen we nu dankzij de gezinskaart van Hendrik de Vries, geb te Noordwolde 3 october 1876 en van beroep ‘loopknecht’ helemaal waarmaken. Zijn woonplaats - het eerste op de gezinskaart voorkomende adres is - Heerenveen no. 517. De datum van binnenkomst blijkt 28 october 1924. Die datum valt samen met de datum van het huwelijk van Hendrik de Vries, (zoon van Feitze de Vries, zonder beroep, en  Martha Beun) met Margaretha Heibel, geb. 30 januari 1901 te Miellen, Duitsland en dochter van Jakob Heibel, spoorwegbeambte te Marxheim, Duitsland, en Margaretha Bertram, overleden. Ze trouwen in de gemeente Heerenveen (Aengwirden), waar Hendrik als ‘besteller boekhandel’ inwoont bij Anne de Boer sinds 6 oktober 1920. Laatstgenoemde is koetsier bij de Petroleummaatschappij.

Margaretha woont voor haar huwelijk in bij Frederik Hartmann aan de Dracht-west onder Heerenveen no. 409. Op 15 november 1924 wordt in Groningen dochter Margaretha de Vries geboren. De tien jaar jongere zuster van Margaretha Heibel (Christine Heibel) wordt bij hen ingeschreven als ‘inwonend’ per 12 augustus 1929 vanuit Mannheim (op paspoort). Op 1 september daarna gaat zij naar Heerenveen 189 (aan het Haringspad) om te dienen bij huisarts Stephanus Josephus van Roijen.  Op 1 januari 1930 wordt Heerenveen no. 517 vernummerd naar Propstrasingel 7 en op 15 april 1934 verhuizen ze naar Propstrasingel 4.

Volgens de woningkaart van Propstrasingel 7 komt Sijbrand Dijkstra, die koperslagersknecht is  op 4 juli 1933 van Tjalleberd. Hij staat als zodanig vermeld in de adresboeken van 1934 en 1938. Tijdens die periode moet hij regelmatig contact hebben gehad met Pieter de Wit, die als chauffeur mogelijk de fa. Jager en Wierda dient. Pieter woont in de Munnikssteeg nr. 7 (later op 16 april 1953 tot het voornamere Munniksstraat herdoopt). Als mededeling op de woningkaart staat dat dit pand is “in verenigd gebruik met Propstrasingel 7”. Pieter de Wit gaat per 5 juli 1945 naar een ander adres, en ook Sijbrand Dijkstra krijgt per 21 november 1945 een onderkomen in de Compagnonsstraat 21.

Propstrasingel 7 is nog niet afgedankt want Hendrik Kooistra staat op de woningkaart als te zijn ingekomen per 2 augustus 1945 uit de Weststellingwerf. Hij blijft er daarna nog lange tijd wonen, want hij verhuist pas op 12 juni 1953 naar het pand aan de Gedempte Molenwijk 2e. Daar hebben eerst Wessel Wierda en later Johannes Wierda na de bouw van 1936 gewoond, en Johannes is daar in april 1953 overleden.

Hendrik Kooistra heeft vanaf 15 november 1951 onderdak gegeven aan zijn neef Johannes Rondhout, die daarvoor de Schoolstraat nr. 15 de rug heeft toegekeerd. Per 3 mei 1952 verhuist hij vervolgens naar Leeuwarden.  In augustus 1952 biedt Kooistra andermaal onderdak aan iemand en deze keer is het Klaas Jonker, die staat ingeschreven als kostganger. Hij gaat op 12 juni 1953 met de familie Kooistra mee naar de Gedempte Molenwijk 2e.

PROPSTRASINGEL 9

De woningkaart van Propstrasingel bevat slechts één ter zake doende mededeling: pompmakerij afgebroken. Dankzij Douwe Miedema weten we, dat daar Jaring Wientjes zijn pompmakerswerkzaamheden heeft uitgeoefend. Hij heeft daar volgens de bevolkingsregisters van  1910-1920 beslist niet gewoond. Hij is geboren op 23 april 1846 te Nijehaske (Heerenwal) en staat als bewoner ingeschreven op het huisnummer 575. Dat is in het register doorgehaald en in 1920 vervangen door nr. 592, welke volgens de gemeentelijke concordans in de Korflaan staat. Later in 1930 wordt dat dus Korflaan 46. Op de gezinskaart wordt in november 1921 het nummer 716b geïntroduceerd, welke volgens de concordans wordt hernummerd tot Van Cuyckstraat no. 25. Daar overlijdt eerst zijn echtgenote Siebrigje Wapstra op 25 maart 1927 en op 18 januari 1933 Jaring Jans Wientjes zelf op 86 jarige leeftijd. Zoon Ate (1893), die steeds bij zijn ouders heeft ingewoond laat dan op de kaart de naam ‘Wientjes’ doorhalen en daarvan ‘Wijntjes’ maken.  Hij is eerst kantoorbediende geweest en later verzekeringsagent. Op een nieuwe gezinskaart op zijn naam wordt ook zijn oudere zuster Janna (1878) bijgeschreven, die in 1927 na de dood van haar moeder vanuit ‘s Gravenhage ook weer bij haar vader is ingetrokken. Mantelzorg ?

PROPSTRASINGEL 11

De woningkaart van Propstrasingel 11 geeft aan dat het gaat om een ‘pakhuis’. Deze is afgebroken. In welk jaar is niet duidelijk. Zou de advertentie ter ere van het nieuwe jaar van 31 december 1945 van J.Hoogeveen, voorh. J.M. Visser , Timmerbedrijf, Ged. Molenwijk 11, de natuurlijke opvolger zijn geweest ?

PROPSTRASINGEL 13                                                                                                                                                                               

Ook de woningkaart van Propstrasingel kent geen bewoners of gebruikers. Als bestemming staan op die kaart de neutrale begrippen ‘werkplaats’ en ‘kantoor’. Maar van wie dan wel en over welke periode ? Daarover hebben we niets kunnen vaststellen: geen gebruikers, geen document, geen krantenbericht of dergelijke.

PROPSTRASINGEL 15 en 17

Voor dit adres geldt eigenlijk hetzelfde, maar de bestemming wordt aangeduid als ‘pakhuis’. En als slotconclusie zonder enige datum (zelfs niet bij benadering): ‘afgebroken’. Waar stond het en wie maakte er gebruik van en in welke periode ? De gemeentelijke administratie laat ons lelijk in de steek.

Nababbel.

In de HIP-Time Magazine 138 hebben we geschreven, dat W. (=Wisse) Mienstra - bij de pogingen van Salomo Mendels om een bergplaats voor lompen en beenderen te stichten in 1911 - een huis naast de huidenzouterij van Klaas Vrij bewoont. Die informatie komt uit de hinderwetvergunning en daarbij is in de Propstrabuurt flink bezwaar gemaakt tegen de stank en de overlast door ratten. Als Mienstra direct naast de huidenzouterij woont dan is dat kadastraal A-2098 (zie Waterleidingkaart 1913). Dan is het wat ver gezocht om als bezwaarmaker tegen Mendels op te treden. Die hinderwetvergunningsaanvraag meldt dat het houten pand welke Mendels in gebruik wil  nemen het huisnummer 508 draagt. Dus ook nr. 508 ligt in de Propstrabuurt, maar omdat het niet bewoond wordt is daarover in het bevolkingsregister niets te vinden. 

Uit een bouwvergunning aangevraagd door W. Mienstra en toegestaan op 30 november 1908 voor een gedeeltelijke vernieuwing van een woning op kadastraal perceel A-2444, ten oosten van de twee woningen achter de drukkerij van Hepkema en sinds oktober 1905 in huur bij de meubelmakers Van Aalzum & Mienstra, maken we op dat W. Mienstra in 1909 na de verbouwing die woning heeft betrokken.  Daarin worden we gesteund door het bevolkingsregister Heerenveen 1900-1910, die in archiefnr. SCO 1946 op folio 648 op 29 april 1909 meubelmaker Wisse Mienstra (1858) en zijn gezin  inschrijft op huisnummer 534. In een N.B. (Nota Bene) in de kolom opmerkingen lezen we: “in 1909 veranderd van werkplaats in woning”.

Het gezin bestaat dan bovendien uit zijn vrouw Pietje de Jong (1857) en zijn drie zoons Maas (1887), Rinze (1889) en Marten (1893). Die drie zoons staan alledrie vermeld als ‘meubelmaker’.

Tijdens hun bewoning wordt in 1910 het huisnummer 534 omgenummerd naar Heerenveen 505. SCO 1964, folio 605, maakt niet alleen melding van die nummerwijziging, maar legt ook vast, dat de drie zoons hun bestaat verder voortzetten in Apeldoorn. Zij vertrekken op 29 april 1912.  In de kolom ‘Opmerkingen” staat een N.B. met de tekst: “No. 505 sedert mei 1912 pakhuis.” Kennelijk moeten vader en moeder nog het een en ander afronden, want zij worden pas uitgeschreven per 12 juni 1912. Ook zij vertrekken naar Apeldoorn. Het pand is dus na ruim drie jaar weer terug in zijn oude bestemming: “pakhuis’. De kinderen van Wisse en Pietje laten op 17 mei 1918 hun friese kennissen toch nog even vanuit Apeldoorn weten, dat hun ouders op 20 mei hun 35 jarige echtvereniging vieren op de Jachtlaan 43. Vanzelfsprekend door een advertentie in de Hepkemakrant.

Als afsluiting van deze babbel permitteren we ons U een gerasterde foto voor te leggen uit het Nieuwsblad van Friesland van 19 juli 1929. Het is één van de afbeeldingen bij het artikel in het tweede blad met de titel “Excursie Schoterlands Raad”. Uit een citaat van het verslag blijkt de ontluisterende toestand, waarin de dwarsvaart vanaf de wijk langs de Van Dekemalaan naar de Molenwijk is komen te verkeren.

“De Molewijk wekte ieders ergernis op. Het water is gelijk inkt; bodemgassen doen het water borrelen; de stank is ondragelijk. „Hoe is 't ter wereld mogelijk, dat er nog menschen bestaan, die de demping tegenwerken!" aldus zuchtte een lid van den raad. Waterverversching is onmogelijk; de doorvaart vanaf de sloot aan de Decamalaan is reeds op „natuurlijke" wijze gedempt.”

Het gebouw links op de zuid-oostelijk hoek van de Molenwijk met de dwarsvaart is kadastraal Heerenveen A-2439 en kort voor 1929 verkocht door klompmaker Geert Hendriks Vledder c.s. aan Jelmer Murks Visser. (Later ontfermt timmerman Jippe Hoogeveen zich zeker tot de zeventiger jaren van de vorige eeuw over dit perceel.) Het perceel is 2.20 are groot en dient als werkplaats voor Visser’s timmerbedrijf. Vanuit de Bakkerssteeg komend kijk je er practisch meteen op uit. (bron: een getekend kaartje van de hand van Katrinus Hoornveld). Op de andere oever van de dwarsvaart - waar twee jongens voor de fotograaf ‘poseren’ - staat een houten pakhuis in een iets uitgebreidere staat dan de kleurtekening van de ‘barte’ over de dwarsvaart aan het begin van dit verhaal. Hun achtergrond bestaat uit een ‘schutting’ langs de Propstrasingel, vanwaar de ‘barte’ naar het Krugersdorp en de Feitssingel de grotendeels gedempte dwarsvaart nog zichtbaar wordt overbrugd. Neemt U daar nu eens de foto bij uit het fotoboek met de oude beelden uit het weekblad Fen Fryske Groun, welke staat afgebeeld op bladzijde 133 van ‘Must nou es sien’ Heerenveen en Oranjewoud in de uitgave van Van der Let & Partners Publishing i.s.m. Stichting Historie Heerenveen. Die foto uit het nummer van 5 mei 1933 geeft de deplorabele toestand weer in een nog verder gevorderde staat van - ‘openriooldemping’ - in optima forma, terwijl het tevens een nostalgische blik werpt op twee woninkjes aan de Feitsbuurt/Krugersdorp. Als contrast het resultaat van een wasdag met blinkend witgoed aan de waslijn ! In minske is raar guod!

2017, april 29 - wibbo westerdijk - hip-backup

HIP-TIME MAGAZINE 139                

Voor het vervolg van de ontwikkelingen in het Propstragebied langs de Molenwijk nemen we als uitgangspunt het fragment van de Waterleidingkaart van 1913. Het betreft ook dan nog het gebied tussen Molenwijk en de oostelijke gracht langs de tuin van het ‘Groote Huys’ (eigen aan mej. Hobbine Daniella van Heloma). Het wordt ten noorden begrensd door het Breedpad en ten zuiden door de dwarsgracht (noem het maar Molenwijkdwarsvaart).

De eigendomssituatie wordt uitstekend geïllustreerd met een kadastrale beschrijving van de nummers op bovenstaande tekening.

JAGER EN WIERDA HEBBEN PLANNEN VOOR DE PROPSTRABUURT

Zodra de heren Jager en Wierda hebben besloten de Propstrabuurt te gaan verrijken met een garage-complex, zijn er drie ontwikkelingen te onderscheiden.

De eerste fase wordt gekenmerkt door de verwerving via aankoop. Eigenares Geertje Taconis-Propstra is bereid in het dienstjaar 1922 de kadastrale percelen A-1877, A-1878 en A-2444 over te dragen. Het kadaster registreert deze percelen onder leggernummer 2029. Dat zijn resp. 2029.6 en 2029.7 (bestaande uit huis, groot 0.40 are en winkel, groot 0.31 are, van de in 1917 opgeheven Werkliedenvereniging) en 2029.8 (werkplaats en erf, groot 3.49 are, dat is de voormalige drukkerij van Hepkema).

De tweede fase betreft ingrepen door de firmanten o.a. door bouwvergunning 1038 van de gemeente Schoterland, d.d. 16-3-1921 van A-1877, A-1878 en A-2444. De aanvraag voor uitbreiding en verbouwing van pakhuis en werkplaats wordt gehonoreerd. Architect C.J. Wierda tekent voor het ontwerp en timmerman-aannemer L. de Ruiter uit Heerenveen zorgt voor de bouwkundige werkzaamheden. Deze heeft ingeschreven voor een bedrag van fl.13.935,-, met ondermeer concurrentie van Jelmer Murks Visser voor een inschrijving van fl.14.382,-. De verbeteringen hebben wel tengevolge een stijging van de ‘gebouwde waarde’ van fl.222,- naar fl.357,-. Daarvoor is de aankoop van 1.03 are nodig geweest van mw. Taconis-Propstra. Zij verkoopt dan nog een deel van het erf van A-2431 en van het voetpad A-2445.

De derde fase is de verkoop van de firma-eigendommen aan Johannes Wierda door de veiling van 19 januari 1923 in hotel Groen. Door het plotselinge overlijden van Wytze Jacobs Jager op 19 november 1922 op 47 jarige leeftijd ontstaat de noodzaak voor zijn medefirmant te reorganiseren. Johannes Wierda besluit voorlopig alleen verder te gaan en laat dat vastleggen in zijn legger 2342. Hij neemt het volledige ‘onroerend goed van de firma’ door koop over in het dienstjaar 1924.

Het Nieuwsblad van Friesland van 19 januari 1923 heeft er door de inspanningen van notaris A. Faber te Langweer en de oproeper K. de Jong te Heerenveen een ‘mânske’ advertentie aan gewijd. De kop is “BELANGRIJKE VERKOOPING HEERENVEEN (wegens sterfgeval). Hotel Groen te Heerenveen is dinsdagmiddag vanaf 3 uur het toneel van de veiling. Deze wordt dus voor Mej. de Wed. en kinderen van de heer W. Jager en de heer J. Wierda gehouden. Het eerste perceel is de ‘Garage met uitstalkast, kantoor, werkplaats, erf en grote bovenwoning aan de Dracht’ (tot aan het Achterom), groot 3.80 are. Na de provisionele verkoop, waarbij de eerste biedingen worden gedaan, wordt bij de finale van de publieke veiling op het perceel van de Dracht tot het Achterom fl.25.000,- geboden. Belangrijk voor ons verhaal is het tweede perceel, nl. de Garage met ruime werk-en waschplaats, dubbele woning en magazijn met erf aldaar, aan de overkant van de Molenwijk, groot 5.28 are. Over deze gebouwen aan de westkant van de Molenwijk worden in drie subpercelen bericht, dat ze hebben opgebracht, resp. fl.4400,-; fl.9500,- en fl.2550,-. In het museum Heerenveen bevindt zich in het archiefje Jager & Wierda het inschrijvingsformulier voor het Handelsregister van de Kamer van Koophandel en Fabrieken te Leeuwarden, betreffende de opheffing van de handelszaak Johannes Wierda en vestiging van de firma Jager & Wierda, automobielen en rijwielhandel c.a. Deze is gedateerd 31 mei 1923.

De door de firma in het dienstjaar 1923 verrichte ‘bijbouw’ veroorzaakt een verandering van het kadastrale nummer A-2444 naar A-3051. Vanaf het dienstjaar 1927 is Johannes Wierda begonnen met het steeds geschikter maken van de vroegere drukkerijgebouwen tot garage, werkplaats en pakhuis. Johannes Wierda is trouwens onder de handelsnaam “Firma Jager en Wierda” doorgegaan en heeft dit ook per 1 maart 1923 laten vastleggen in het Handelsregister van de Kamer van Koophandel te Leeuwarden. Deze informatie hebben we mogen vinden in het Museum Heerenveen, waar een archiefje ‘Jager & Wierda’ in een archiefdoos zit.

Deze licht ons ook in over een acte van 17 februari 1921 door de notaris J.W. Schipper verleden en overgeschreven in het hypotheekkantoor van Heerenveen op 17 maart daaraanvolgend. Bij die acte is verkocht door mevrouw Taconis-Propstra de grond met twee woningen, resp. A-1877 en A-1878 en verder twee delen van kadastraal A-3051, resp. 1.30 are en 3.20 are. De koopster (de firma Jager en Wierda) mag gebruik maken van de steeg langs de Nationale Bankvereniging (dus de Propstrasingel) en van de brug over de Molenwijk, eigendom van de verkoopster. Op dat ogenblik zijn dat de kadastrale nummers A-2455 en A-2431 (beiden deels) en nummer A-1875 geheel. Het onderhoud is steeds voor gezamenlijke rekening in verhouding tot de grootte van percelen en wordt beschouwd als een erfdienstbaarheid.

Met één advertentie in het Nieuwsblad van Friesland kunnen we niet zo goed uit de voeten. De omschrijving past voor een groot gedeelte op de gebouwen, die Geertje Propstra, ega van J.H. Taconis bij de scheiding van 1907 zijn toegevallen. De maatvoering past ons inziens evenwel niet bij de plattegrond van de waterleidingkaart van 1913, welke is getekend op een schaal van 1:1250. De datum van de advertentie ligt evenwel zo dicht bij het kadastrale dienstjaar, dat het onderdeel kan zijn geweest van de transacties met de firma Jager en Wierda voor hun auto-imperium.

Let op: In de situatie vóór de demping van de Molenwijk staat evenwijdig daaraan de ‘zijgevel’ van het gebouwencomplex!  Na de demping van 1934/35 noemt men dit de ‘voorgevel’ !

De tekst luidt: “Bij inschrijving te koop aangeboden een Pakhuis aan de Molenwijk te Heerenveen aan weg en water. Zeer geschikt ook voor fabriek, hebbende een lengte van van 16,5 meter; 2 verdiepingen hoog met extra zware balken en 1,5 steens muren. Daarnevens zuidkant een wagenhuis, lang 7,5 meter, daarachter gelegen bergplaats, lang 6,5 meter. Deze gebouwen zijn voor belanghebbende te bezichtigen den 13e October a.s. des morgens van 10 tot 12 uur. Aanwijzing doet K. Telgenhof, mr. timmerman, Badweg, Heerenveen. Briefjes op zegel in te leveren Pastorielaan 358, Heerenveen. De verkooping geschiedt op billijke voorwaarden.”

Mogelijk moeten we ook nog een andere optie bekijken ervan uitgaande dat het adres Pastorielaan 358 als huisadres van ‘onze’ slager Andries Johannes de Jong ‘in ruste’ is. Zijn naam staat in het bevolkingsregister van Heerenveen-Aengwirden 1890-1920, deel II, als laatst bewoond adres in deze periode (AEN 1323). In het adresboek van 1922 vinden we daarvan de bevestiging. De pas gebouwde huizen van de Pastoriedwarsstraat - aanbesteed in de jaren 1916 en 1917 - hebben de serie opeenvolgende nummers 346 tot en met 362 gekregen. Bij de vergunningen staat als locatie vermeld aan de ‘Pastorielaan’. Pas later heeft de nieuwe straat de naam Pastoriedwarsstraat gekregen, terwijl het thans officieel ‘Pastoriestraat’ is genoemd.

‘Onze’ slager Andries de Jong heeft het perceel A-1731 in de Propstrabuurt in erfpacht gehad en uit de kadastrale registratie van dat perceel is er nimmer een reden geweest om die erfpacht ‘vervallen’ te verklaren. Hij heeft dus steeds aan zijn financiële verplichtingen ten opzichte van de eigenaar en later ‘zelfs’ (na vererving in 1907) aan de eigenaresse Geertje Taconis-Propstra kunnen voldoen. Bovendien heeft hij steeds het recht van verhuur mogen gebruiken. Dat heeft hij immers al eens in 1905 geprobeerd. De gebouwen die hij heeft bijgebouwd blijven derhalve tot de verkoop zijn eigendom. De verkoop vindt tenslotte in het dienstjaar 1924 plaats. Het perceel A-1731 (schuur en erf, 1.20 are) wordt gekocht door de N.V. G.J. Pothaar's IJzerhandel te Heerenveen. Daarover verderop meer !

Johannes Wierda heeft besloten de naamsbekendheid van de fa. Jager & Wierda te continueren. Tegelijk voert hij verbeteringen uit en maakt plannen voor uitbreidingen. Wij beperken ons tot de veranderingen in de Propstrabuurt, maar ook aan de hoofdvestiging aan de Dracht wordt gesleuteld. De ‘verbouw’ van A-3051, welke door het kadaster in het dienstjaar 1927 wordt geregistreerd onder Johannes Wierda’s kadasterlegger 2342.6, betreft ‘garage, pakhuis en werkplaats’ met een grootte van 4.52 are. Aan die grootte wordt niet gewijzigd, maar de gebouwen komen (vermoedelijk) onder één dak. De nieuwe omschrijving luidt namelijk ‘garage en erf’, maar in het gemeentearchief is er geen bouwvergunningsdossier aangetroffen die deze ingreep ondersteunt.

De volgende transactie is het overnemen van ‘schuren en erf’, welke de N.V. Pothaar’s IJzerhandel in de markt wordt gezet. Het is geregistreerd onder ‘Achterom A-3097’ en is eerder ontstaan uit een gedeelte A-1731 en uit Pothaar’s bezit A-3052 (1.93 are). Pothaar heeft vanaf dj. 1924 van deze ‘vereeniging’ van percelen met een grootte van 2.97 are mogen gebruik maken. De omschrijving is daarvoor aangepast en omschreven als ‘werkplaats, schuur en erf’. In het dienstjaar 1933 wordt de overdracht van Pothaar’s verkochte percelen overgeschreven naar de legger van autohandelaar Johannes Wierda (legger 2342.10). De ‘gebouwde waarde’ van de werkplaats blijkt met fl.27,- te worden gewaardeerd en een schuur met fl.19,-.

Na een korte adempauze - de Heerenveen-één organisatie vraagt van alle Heerenveners maximale aandacht - verraadt het kadaster ons, dat er in het dienstjaar 1937 sprake is van een ‘stichting, enz.’ betrekking hebbend op de van de N.V. Pothaar overgenomen gebouwen. De omschrijving van die nieuwe situatie en het daarvoor beschikbaar stellen van een compleet nieuw kadasternummer duidt op een forse ingreep. De aanvraag voor een bouwvergunning, welke Johannes Wierda namens de firma op de gemeentelijke tafel deponeert bij zijn aanvraag van 3 april 1936, doet nogal wat stof opwaaien bij de directeur gemeentewerken K.R Post en het de Provinciale Adviescommissie. De heer Post stelt op 7 april in zijn advies op het ‘bouwadres’ in een A-4tje een aantal punten vast, waarop deels dispensatie moet worden gegeven op de gemeentelijke woningverordening en deels voor afvoer van afval en smerige lucht scherpe voorwaarden gesteld.

Het ontwerp van Wierda en Visser en de blauwdruk van de Provinciale Adviescommissie. 1936.

Het advies van de “Provinciale Friesche Adviescommissie ter wering van inbreuk op de schoonheid van stad en land” te Leeuwarden vindt dat er flinke architectonische ingrepen nodig zijn om te kunnen voldoen aan artikel 7 van bekende “Algemeene Regels”. Zij keuren het ontwerp dus niet goed en adviseren de gevraagde vergunning niet te verlenen. Johannes Wierda en zijn architect Jelmer Murks Visser tekenen beroep aan en laten zich uitnodigen op vrijdag 8 mei voor een gesprek in Leeuwarden om te vernemen wat er aan het ontwerp mankeert. Zij krijgen te horen dat de bezwaren zich richten tegen de hoofdvorm maar ook tegen de verdeling en groepering van de ramen. Het ontworpen platte dak zou moeten worden vervangen door een kap.  Wierda en Visser stellen, dat dan de bouwkosten aanzienlijk hoger zouden uitvallen. Op zaterdag 9 mei heeft de adviescommissie op de bouwplaats vastgesteld dat dit ontwerp in deze straat niet toelaatbaar zou zijn. Ze sturen nu bij het - nog steeds negatieve - advies een ontwerptekening mee met een voorstel hoe het er wel zou kunnen uitzien. B. en W. licht de fa. Jager & Wierda daarover in en nodigen de firma uit met nieuwe plannen te komen. Dat gebeurt prompt, want op 12 mei laten zij weten, dat ze zich wel kunnen vinden in de geadviseerde raamverdeling, maar beslist niet met de verandering voor een veel duurdere kapconstructie. Fijntjes wijzen zij B. en W. (en indirect ook de adviescommissie) erop, dat Garage Wijma (Verl. Dracht), de Middenstandsbank (Lindegracht) en de woning van J. Nauta (Nieuwburen) wel met een plat dak zijn goedgekeurd.

Op 18 mei laat de heer K.R. Post, directeur gemeentewerken, overtuigd door de nieuwe tekening van architect Visser aan B. en W. weten, dat het gevelplan en haar verdeling door de wijzigingen een stuk rustiger is geworden. Er is volgens hem geen bezwaar meer om de gevraagde vergunning te onthouden.

De nieuwe situatie van ‘garage, bovenwoningen en erf’ is aanvankelijk begroot op fl.8500,- en krijgt het nieuwe kadasternummer A-3297. Er blijkt in ieder geval een aanzienlijke stijging aan ‘gebouwde waarde’ te zijn bereikt (van fl.27,- + fl.19,- = fl.46,-  naar fl.372,-) en we mogen niet aannemen, dat zoiets de gemeentelijke belastingorganen over het hoofd hebben kunnen zien. In een advertentie van 23 oktober 1936 zijn de twee ruime, moderne en geriefelijk ingerichte bovenhuizen boven de nieuwgebouwde garage van de fa. Jager & Wierda te huur en te bevragen bij de administrateur D. Schipper op de Fok 70 te Heerenveen.

Later vinden we in het ‘archiefje Jager & Wierda’ nog een gemeentelijke vergunning van 11 juni 1939 voor het plaatsen van een toegangskozijn in de werkplaats aan de Gedempte Molenwijk nr. 1 op sectie A-3052.

 

Dit na-oorlogse kiekje (Museum Heerenveen, nr. 07632d)

geeft een beeld van pand en omgeving weer.

De periode die dan volgt wordt bepaald door een terugval door de oorlogsomstandigheden. Met uitzondering van de door Geertje Propstra c.s. gedane verkopen van een aantal percelen is er door de andere belanghebbenden geen bouwaktiviteit ontplooid. Pas na afloop van de oorlog is er in het dienstjaar 1947 weer kadastraal interessante bouwaktiviteit waar te nemen bij de percelen A-1877 (huis, 0.40 are), A-1878 (winkel en huis, 0.31 are) en A-3051 (garage en erf, 4.52 are, ontstaan uit A-2444 en A-2445) van eigenaar Johannes Wierda. Er is sprake van ‘inw.(endige) verbouw’. Bij percelen A-1877 en A-1878 is daarbij sprake van samenvoeging van de ‘gebouwde waarde’ tot fl.78,- voor de beide percelen samen. De realiteit blijkt dat op 22 mei 1946 een aanvraag van de fa. Jager & Wierda voor de Ged. Molenwijk 2a en 2b voor de genoemde percelen op de gemeentelijke burelen valt. Architecten J. Bosma (Drachten) en L. van Houten (Heerenveen) hebben berekend, dat voor fl.2900,- het plan voor een kleine verbouwing, t.w. wijziging van rechter zijgevel en wijziging van de voorgevel door een brede deur naar de Gedempte Molenwijk, plus een interne spuit-en lakafdeling kan worden gerealiseerd. De 19e augustus 1946 verlenen B. en W. een vergunning met kosten en voorwaarden. (Dossier Bouwvergunning 1946-58)

Het kadastrale dienstjaar 1949 is voor Johannes Wierda opnieuw een jaar om flink te investeren in de percelen die beschikbaar komen doordat de vrachtauto-ondernemer Johannes Broersma zijn in het dienstjaar 1944 gekochte ‘erf’ van 4.47 are te gelde wil maken en grossier Cornelis Brouwer zijn ‘erf’ van 4.39 are eveneens wil verkopen. Dat zijn de kadastrale percelen A-3570 en A-3571, waarvan de nummers in dienstjaar 1944 zijn toegekend. Deze uitbreiding van het areaal gebouwen worden vastgelegd in een nieuwe legger 3297, waarvan de eigendomstitel luidt: eigenaar N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda te Heerenveen, met als vennoten Jan, Ruurd en Hielke Wierda, handelaren in automobielen te Heerenveen.

Opnieuw zijn het de B.N.A.-architecten J. Bosma en L. van Houten, die in opdracht van de fa. Jager en Wierda zich gaan buigen over de tekeningen voor het bouwen van een werkplaats voor het adres Gedempte Molenwijk 4b. Hun aanvraag dateert van 6 mei 1949. Kadastraal worden genoemd de nrs. A-3462 (toegekend dj. 1940 en ontstaan uit de bezittingen van Broersma en Brouwer en dus eerder uit A-1732 - het erfpachtterrein van Murk G. Visser), A-2069 (stuk voetpad) en A-3098 deels (stukje singel). Tevens worden de kad. nrs. A-3570 en A-3571 genoemd, welke een voortzetting zijn van A-3462 en derhalve van het tijdelijke bezit van Broersma en Brouwer. Al met al wordt in het bouwdossier 1949-147 gesproken over een terreinoppervlak van 10.32 are.

Nadat door de Provinciale Planologische Dienst hun accoordverklaring van 20 mei 1949 is toegezonden en de directeur van gemeentewerken het advies op de bouwaanvraag, gepaard meteen lijst van voorwaarden (13 punten) op 8 october 1949  aan B. en W. heeft geadresseerd, wordt de vergunning verleend.

De snelheid van de aan te brengen veranderingen is zo hoog, dat ook de gemeentelijke deskundigen er bijna geen oog meer op kunnen houden. De nauwkeurigheid van de kadastrale aanduidingen heeft daaronder geleden en de dossiers - in dit geval 1951-19 - moeten zeer kritisch worden doorzocht. Een volgende aanvraag voor A-3051 (eerder dus A-2444) en A-3570 (het eerdere Broersma-bezit) dateert van 4 januari 1951. Het te veranderen gebouw met als adressering Ged. Molenwijk 4b zal worden uitgevoerd door de bouwmeester van de firma van der Wijk, Schaap en Buwalda, die hun kantoor hebben op Badweg 16. In de bestaande garage moet gemaakt worden een smeerkelder en een wasplaats voor auto’s op basis van technische tekeningen, gedateerd 17-12-1950. De begrote bouwsom bedraagt fl.12000,-. Op 12 februari 1951 worden de stukken opgestuurd voor een advies op de bouwaanvraag. Deze keer lijken er weinig beletselen te zijn, want de vergunning wordt al op 1 maart afgegeven. Merkwaardigerwijs spreekt de kadastrale registratie van twee stukken erf (samen 8.76 are voor de kadasternummers A-3570 en A-3571), terwijl de garage, smeerkelder, wasplaats en erf totaal op 4.52 are worden berekend.

Inmiddels anticipeert Johannes Wierda op zijn definitieve afscheid van het concern door het laten opstellen van een acte van borgstelling, ten behoeve van zijn zoons Ruurd, Jan en Hielke Wierda of hun firma Jager & Wierda voor een totaalbedrag van fl.60.000,-. Die acte is gedateerd 22 november 1951 en Johannes wordt dan al ‘zonder beroep’ genoemd.  Zou deze nodig zijn geweest om de firma om te bouwen tot naamloze vennootschap ?

Legger 3297.10: eig. N.V. Automobielbedrijf Jager ; later Jan, Ruurd en Hielke Wierda, handelaren in automobielen; Achterom A-3051; garage, smeerkelder, wasplaats, erf; 4.52 are; gebouwd fl.475,-; uit 2342.15;  zie gewijzigd zie reproduktie. Het resultaat van de in groen geschreven aanwijzing levert in de aansluitende leggerdoos ‘Heerenveen 2’ de volgende omschrijving op:

Doos 3297.10: eig. N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda ; later Jan, Ruurd en Hielke Wierda, handelaren in automobielen; dj. 1957 scheiding; dj. 1957. opr. vennp;  Achterom A-3051; garage, smeerkelder, wasplaats, erf; 4.52 are; gebouwd fl.475,-; dj. 1961 vereniging st.75/39; uit 2342.15; ‘ zie 3297.25

Opnieuw wordt het adres Ged. Molenwijk 4b genoemd in een dossier van een bouwvergunning. Dat dossier 1954-148 heeft alles te maken met de dagelijkse routinezaken van een garagebedrijf. Dit keer komt de aanvraag niet uit de directe koker van de fa. Jager en Wierda, maar van een belangrijke schakel in  hun bedrijfsvoering, nl. de ‘Shell Nederland N.V.’ uit Den Haag. Hun verzoek voor een vergunning is gericht aan de directeur van Gemeentewerken en is gedateerd 26 juli 1954. Het is gericht op het bouwen van een verkoopruimte (benzinestation) bij het perceel Heerenveen A-3840 en A-4654. De directeur constateert, dat die locatie is geprojecteerd op gemeentegrond en wij nemen aan dat het nummer A-4654 in de gemeentelijke legger voorkomt. De grond van de firma Jager en Wierda loopt niet verder dan 1.90 meter uit de gevel.

Dit feit doet de directeur drie beperkend voorwaarden aan de vergunning toevoegen, nl. 1e. de vergunning geldt tot wederopzegging; 2e. voor het erkennen van het eigendomsrecht moet een vergoeding van fl.1,- per jaar worden betaald; 3e. de electrische installatie van de dubbelzijdige lichtbak moet voldoen aan de eisen van het Provinciaal Electriciteitsbedrijf Friesland. Uiteindelijk wordt de vergunning op basis van deze voorwaarden verleend per 10 augustus 1954.

Nota Bene: Bij de aanvraag voor een vergunning heeft ‘Shell Nederland’ een aanlegtekening van het vooraanzicht, het zij-aanzicht, een detail trottoirrand en een plattegrond meegeleverd. Dat ziet er wel iets geavanceerder en luxueuzer uit dan wat U op de foto 07634 van het museum Heerenveen ziet afgebeeld.

Overigens is in de legger van de N.V. Automobielbedrijf Jager en Wierda te Heerenveen de Gedempte Molenwijk A-3840 het enige nummer, dat in het dienstjaar 1955 als de reden van verandering het begrip ‘stichting’ hanteert. In een volgende leggerregel is de omschrijving ‘garage, erf’ gewijzigd in ‘garage, benzinestation, erf’. Op deze foto van de heer Kramer ziet U het zuidelijke deel van het garagecomplex.  Geheel links waarschijnlijk nog net een stukje dak van het pakhuis van aannemer Jippe Hoogeveen.

 

Onze Propstrabuurt is op bovenstaand fragment van het “Saneringsplan Zuidwest 1955” voor wat betreft de percelen van de N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda met een kleurtje gemarkeerd. Met de nieuwe perceelnummers heeft U al kennis gemaakt met uitzondering van A-2998 en A-1726.

A-2998 komt uit verkoop van de ‘steeg’, groot 3.53 are, door Cornelis Bosma, grossier te Heerenveen, aan de kopende N.V. Automobielbedrijf Jager en Wierda, te Heerenveen. Die transactie vindt plaats in 1955, maar wordt pas kadastraal verwerkt in het dienstjaar 1956. Die steeg heeft een haakvormig verloop en verbindt het Breedpad met de Gedempte Molenwijk.

Het perceel A-1726 wordt tegelijk met A-2998 verkocht door Bosma aan de N.V., die daarmee nog eens 6.50 are verwerven van ‘het schaftlokaal met erf’, welke - vóór grossier Bosma - dienstbaar zijn geweest aan de personeelsleden van de N.V. Tabaksfabriek ‘De Oude Rooker’. De aankoop van het totaal van 10.03 are blijkt voor de N.V. Autobedrijf Jager en Wierda nog niet voldoende. Zij leggen tegelijk ook nog de hand op 1.64 are grond voor hun nieuwe plannen. Deze worden ook weer vastgelegd in een bouwplan voor een autowerkplaats (garage), waarvoor een bouwvergunning wordt gevraagd op basis van de tekeningen van de B.N.A.-architecten J. Bosma en L. van Houten, en Jan Kuipers Staal-en Houtbouwindustrie N.V. te Nunspeet voor de statische berekeningen (stabiliteit van de toe te passen constructies), d.d. 9 september 1955. Inderdaad gaat het om de kadastrale percelen A-2998, A-1726, A-807, A-808 en A-809. De N.V. denkt dat te kunnen realiseren voor fl.85.000,-.

De op blad 1 van het bestek no. 826 voorkomende plattegrond laat zien, dat de enorme werkplaats als het ware is heen gebouwd om de garage, de werkplaats, de rijwielbergplaats en de winkel van S. Postuma. Met een totale lengte van 47.30 meter aan de westmuur en een breedte van 21.40 meter aan de zuidkant, de gevelbreedte achter de bebouwing van het Breedpad 15.58 meter en de zichtbare gevel langs de Gedempte Molenwijk 22.00 meter. De bijgevoegde ‘situatieschets’ maakt alles duidelijk.

Alle veranderingen door de eigendomswisselingen en bouwaktiviteiten maken, dat in het dienstjaar 1962 een grootscheepse kadastrale vernummering heeft plaatsgehad. Het gevolg daarvan laat zich aflezen van een kadastraal fragment van het ‘Saneringsplan 1968’ van de gemeente Heerenveen. Uit het register van uitgereikte kadasternummers blijken de op het saneringsplan 1968 voorkomende nummers A-4136 (Breedpad 13), A-4317 (Ged. Molenwijk 6), A-4138 (gedempte Molenwijk 8 en 10, en A-4139 (zonder huisnummer) te zijn toegekend in het dienstjaar 1961.  Dat blijkt in de voorgaande leggerregels (achter het woord: uit = ontstaan uit) te zijn gebeurd onder de terminologie: “dj. 1961 vereniging”.  A-4137 tot en met A-4139 zijn dan alle het bezit van de ‘N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda’, die dan bestaat uit Jan, Ruurd en Hielke Wierda. Op 30 april 1953 is Johannes Wierda namelijk overleden in zijn bovenwoning nr. 2e aan de Ged. Molenwijk en daarop heeft de ‘scheiding’ van de bezittingen plaats gevonden. Dat huisnummer 2e (zie de rechterbovenwoning op foto 07632d) blijkt volgens een gemeentelijke vernummeringslijst per 1 januari 1967 te zijn hernummerd met het huisnummer Ged. Molenwijk 6. (Vergelijk daarvoor het Saneringsplan 1968)

Een overzichtje van deze drie nummers geeft enig inzicht in de kadastrale systematiek, zonder dat we daar verder over zullen uitweiden. Duidelijk is wel, dat de N.V. met 11.67 + 8.20 + 10.03 = 29.90 are grondoppervlak hebben ingericht als garage-ruimten voor alle soorten werkzaamheden.

Legger 3297.24: eig. N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda; later Jan Wierda, Ruurd en Hielke Wierda, handelaren in automobielen ; A-4137; garage, erf; 11.67 are; gebouwd fl.772,-; uit 3297.19; 3297.20; 3297.21; 3297.22; 3297.23; zie gewijzigd zie reproduktie. (Ged. Molenwijk 4 en 6)

Legger 3297.25: eig. N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda; later Jan,  Ruurd en Hielke Wierda, handelaren in automobielen; Achterom A-4138; huis, garage, smeerkelder, wasplaats; garage, bovenwoning, erf; 8.20 are; gebouwd fl.78,-, fl.475.- (w); fl.497,- (o); uit 3297.7; 3297.8; 3297.10; 3297.11; zie gewijzigd zie reproduktie.   (Ged. Molenwijk nr. 8 en 10)

Legger 3297.26: eig. de N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda  eerder Jan Wierda, Ruurd Wierda en Hielke Wierda, handelaren in automobielen  Gedempte Molenwijk A-4139; garage, benzinestation, erf, weg; 10.03 are; gebouwd fl.415,-; dj. 1970 verkoop enz.; uit 3297.2; 3297.12;

zie 3297.31; 4726.1

In de periode 1957-1977 hebben de vennoten van de N.V. Automobielbedrijf Jager en Wierda zich niet meer bezig gehouden met bouwzaken op de Propstrabuurt-locaties. Overigens is dat maar beperkt waar, want Shell Nederland Verkoopmaatschappij N.V. laat - we nemen aan na afloop van het contract met de N.V. Jager en Wierda - de gemeente weten, dat zij de benzinekiosk aan de Gedempte Molenwijk op 9 augustus 1967 hebben verwijderd. Zij verzoeken de gemeente derhalve de vergunning in te trekken en hen te ontslaan van hun daaruit voortvloeiende verplichtingen. Gemeentewerken adviseert het college dat te doen en B. en W. ontheffen de Shell van hun verplichtingen onder referte van de bouwvergunning nr. 48 uit het jaar 1954.

In het dienstjaar 1970 evenwel blijkt het karakter van het automobielbedrijf te veranderen. Zij gaan over tot verkoop van 57 centiare van kadastraal A-4139 aan de zuidelijke buurman timmerman-aannemer Jippe Hoogeveen (legger 4726), die het toevoegt aan zijn werkplaats met erf.

Resultaat is uiteraard weer een nieuw kadastraal nummer, nl. A-4139 wordt dan A-4482. En Hoogeveen’s bezit krijgt kad. nr. A-4481.

De kadastrale omschrijving voor A-4482 ziet er dan als volgt uit:

Legger 3297.31:  eig. de N.V. Automobielbedrijf Jager & Wierda,  eerder Jan Wierda, Ruurd Wierda en Hielke Wierda, handelaren in automobielen; Gedempte Molenwijk A-4482; garage, erf; benzinestation; 9.49 are; gebouwde waarde fl.415,-; uit 3297.26; zie: einde ( 4726.1)

In het kadastrale dienstjaar 1973 vindt er - voor gewone mensen - een ‘merkwaardige transactie met de nodige haken en ogen plaats’. De N.V. Automobielbedrijf Jager en Wierda van de vennoten Jan, Ruurd en Hielke Wierda, handelaren in automobielen te Heerenveen,  verkopen ‘huis, garage, smeerkelder, wasplaats, garage, bovenwoning en erf’ groot 8.20 are, aan de ‘besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid Automobielbedrijf Jager en Wierda B.V., Ged. Molenwijk 4 te Heerenveen.

Dit bezit wordt vervolgens verantwoord in een nieuwe legger 5075.3 onder het nieuwe kadastrale nummer A-4734 en vertegenwoordigd dan een grootte van 16.96 are. Legger 3297.5 (de N.V. Jager en Wierda) wordt als ‘leverancier’ genoemd (van 4.37 are) en voor de rest 4131.13 (door Johannes Heinrich Oenema, in 1963 de nieuwkomer in Heerenveen als garagehouder en taxibedrijf). Helaas bestaat zijn legger - in het gemeentearchief van Heerenveen - uit niet meer dan twaalf regels. Wat de term “dj. 1974 rectificatie” als

reden voor verandering inhoudt, blijft voor ons een groot raadsel. Wel wordt dan weer verwezen naar de legger van Johannes H. Oenema als eigenaar van dat uitgebreide bezit genoemd. Maar ook legger 4131.16 kan jammer genoeg in het gemeentearchief niet worden geverifieerd. Uit de ‘link’ met ‘Jager en Wierda b.v.’ mogen we wel concluderen, dat Oenema met dit bedrijf zaken heeft gedaan in het Propstragebied.

Het wordt langzamerhand duidelijk, dat de ‘focus’ van de heren Wierda geleidelijk meer op andere zaken wordt gericht dan op de automobielbranche. Het dienstjaar 1977 brengt weer een naamswijziging in het handelsregister (en ook in de kadastrale registratie). De ‘besloten vennootschap met beperkte aansprakelijkheid Automobielbedrijf Jager & Wierda b.v.’ wordt omgezet in de “Exploitatie Maatschappij Jager en Wierda B.V,, gevestigd te Heerenveen”. De twee resterende complexen ‘garage en erf’ worden daar nog in ondergebracht, t.w. A- 4732 van 11.76 are, en A-4733 van 5.93 are. De nieuwe legger, die daarvoor is toegekend is legger 6067. In datzelfde dienstjaar 1977 volgt tevens de verkoop van de beide garagecomplexen door de Exploitatie Maatschappij. Nieuwe eigenaar wordt ‘Homecenter Feenstra B.V, gevestigd te Wolvega, Van der Sandeplein 2, Wolvega”. Conclusie: De Propstrabuurt zal er anders uit gaan zien !

In bovenstaande tekst komt een aantal keren de naam voor van Johannes Heinrich Oenema voor. Met zijn komst naar Heerenveen in 1963 krijgt het automobielbedrijf in Heerenveen een nieuw aanzien. Johannes Heinrich, die is geboren in Haulerwijk op 16 juni 1926, is de zoon van Klaas Tjeerds Oenema, landbouwer, en Margaretha Catharina Hohmeijer. Nauwelijks 20 jaar oud wordt hem bij beschikking van de kantonrechter te Beetsterzwaag handlichting verleend. Hij krijgt daarmee de bevoegdheid toegekend ‘tot de ontvangst van-, de uitgaven van- en de beschikking over zijn inkomsten’. Bovendien mag hij een vennootschap onder firma aangaan met Gerrit de Vries, Jacob Bijker en Koenraad Oenema, alledrie transportondernemer te Gorredijk, en Wiebren de Jong, eveneens transportondernemer te Jubbega. Samen willen zij een autotransportbedrijf - in de ruimste zin van het woord - uitoefenen in een vennootschap. De Heerenveense Koerier publiceerde dit bericht in haar uitgave van 19 juli 1946.

De Kamer van Koophandel te Leeuwarden legt de inschrijving van de “Fa. G.A.T.O. Gorredijkster Auto Transport Onderneming wonende te Gorredijk” vast op 16 oktober 1946. Dit expeditiebedrijf richt zich niet alleen op goederenvervoer, maar ook personenvervoer met autobus en taxi’s. Over zijn inbreng in de vennootschap valt weinig te vertellen. Zijn levensloop wordt rond 1950 beïnvloed door zijn huwelijk met Gé (Geesje) de Boer en in de week van 15-21 mei 1952 door de geboorte van zoon Jan.

Begin 1963 gaat de familie zich vestigen op de Alma Tademaweg nr. 22 in Heerenveen. Op 27 februari 1963 lezen we vervolgens in de Friese Koerier de volgende advertentie:

“AUTOMOBIELBEDRIJF JAGER & WIERDA N.V.”

Dracht 28, Heerenveen,

deelt U hierbij mede, dat zij per 1 maart 1963 haar volledige auto-

verhuurbedrijf, inclusief ambulance, lijkauto en VW-busje, heeft

        OVERGEDRAGEN AAN DE HEER J. OENEMA

Wij danken U voor het vele jaren genoten vertrouwen en bevelen

onze opvolger ten zeerste bij u aan.

In aansluiting op bovenstaande bericht zal ik het bedrijf op dezelfde

voet voortzetten en voorlopig op hetzelfde adres en onder blijvend

telefoonnummer 2500. Ik zal trachten u de grootst mogelijke service

te verlenen en beveel mij ten zeerste bij u aan.

Het blijkt uit de Friese Koerier van 26 april 1963, dat ook Burgemeester en wethouders van Heerenveen nog iets hebben te melden. Gelet op art. 42, lid 2, van de Wet Autovervoer personen, brengen zij ter openbare kennis, dat zij de vergunning voor het vervoer van personen met vier huurauto’s, op 30 november 1959 hebben verleend aan het Automobielbedrijf Jager en Wierda N.V. te Heerenveen (geldig tot 31 december 1965) en overgedragen aan J.H. Oenema te Heerenveen, Alma Tademaweg 22. Zij vestigen er de aandacht op, dat op basis van art. 55, lid 1, van genoemde wet, beroep openstaat op de gedeputeerde staten van Friesland binnen dertig dagen. Huisman, burgemeester, en H. v.d. Velde, secretaris, tekenen deze bekendmaking.

Kennelijk zijn er geen schorsende bezwaren aan het licht gekomen, want op 21 juni 1963 kun je al in de Friese Koerier lezen: “Voor al uw taxi, trouw-, en begrafenisritten: J.H. OENEMA, Alma Tademaweg 22, Heerenveen, Tel. 2500 (v.h. Jager en Wierda).  Tevens voor Verhuur z. chauffeur van Opel, V.W.-busje en Daf (spec.-tarief). Ook autorijschool voor DAF.”

Op 5 mei 1964 zijn ze reeds naar de Heideburen 47 verhuisd, want die datum staat op de woningkaart.  Aan de achterkant van die locatie - bereikbaar via de Pastoriedwarsstraat - blijken de achterliggende erven geschikt te kunnen worden gemaakt voor  de garagestalling van de vervoermiddelen. Oenema heeft daar een drietal kadastrale percelen, o.a. A-1781, A-1782 en A-1783,  aangekocht en door ‘vereniging, enz.’ geschikt laten maken. In 1966 heeft hij zodoende 6.30 are tot zijn beschikking.

De aanwezigheid van een witte Chevrolet, aangeschaft voor de trouwritten, trok zoveel aandacht van een drietal Heerenveense broers dat zij deze in het weekend van 22, 23, 24 juni 1968 kaapten. De 18, 19 en 20 jarige jongemannen K., allen van beroep lasser, maakten er een lang weekend joy-riding van. Er komt meer dan 400 kilometer op de teller. De jongste wilde op een gegeven ogenblijk niet meer meedoen, stapte uit, lifte terug naar Zwolle en nam de trein naar Heerenveen. Maandagmorgen wordt hij opgepakt door de politie, terwijl zijn broers de reis zelfs tot Schiedam voortzetten. Die maandagavond keren ze terug naar Heerenveen, parkeren de Chevrolet in Oudehaske en worden onderweg naar Heerenveen aangehouden. De materiële schade aan de auto is beperkt gebleven tot een mankement aan de koppelingsplaten. Justitie zal ongetwijfeld het laatste woord in deze zaak hebben gehad.

In de ‘Verkeersgids van Heerenveen’ van het jaar 1971 is één van de adverteerders Taxibedrijf J.H. Oenema (zie de kleurige afbeelding). Op dat ogenblik is het bedrijf onder no. 8 en de bovenwoning onder no. 10 in gebruik bij Johannes H.Oenema. Hij heeft zijn relatie met de Gedempte Molenwijk nr. 10 - sinds 1 januari 1967 de meest zuidelijke bovenwoning - van het witte, drie verdiepingen hoge en in 1936 gebouwde blok, per 1 september 1970 stevig aangehaald. Hij verlaat Heideburen 47 en gaat boven nr. 8 (de garage) wonen. Op de noordelijke bovenwoning is op dat ogenblik Roelof van Leuveren sinds 1 juli 1970 de bewoner. Wanneer deze op 16 februari 1974 verhuist naar de Kemphaanstraat 4, maken zoon Jan Oenema (1952) en zijn echtgenote - sinds juni 1973 - Ans Stoelwinder op 1 maart de overstap van Ratelaar 31 naar Gedempte Molenwijk nr. 6.  Op 1 september 1974 brengt de ‘ooievaar’ hen hun eerste zoon Joscha René. Jan heeft zich ook bekwaamd in het autotechnische en vervoersvak via een beroepsopleiding.

Net als voor de Exploitatie Maatschappij Jager en Wierda wordt 1977 ook voor het Taxi-en Autoverhuurbedrijf J.H. Oenema b.v. een cruciaal en memorabel jaar. Ook nu is het de Leeuwarder Courant van 17 januari 1977, die het grote nieuws mag brengen enkele dagen voor het grote gebeuren.  We laten de beide participanten volledig journalistiek hun boodschap overbrengen.

“Na 31 jaar gaan wij ons bedrijf per 1 febr. 1977 overdragen aan TAXI-EN AUTOVERHUURBEDRIJF J.H. OENEMA B.V. Daar het ons onmogelijk is om iedereen, clientèle en vrienden persoonlijk te bedanken, willen wij langs deze weg allen hartelijk dank zeggen, ook namens het personeel, voor het vertrouwen dat wij jarenlang van U mochten ontvangen, en bevelen onze opvolger beleefd bij U aan.   Taxi-firma S. v.d. Vlugt (de Vlugtax), Schans 23-25, Heerenveen.       In aansluiting op bovenstaande, hoopt ondergetekende op dezelfde wijze, met een vlotte service de zaak voort te zetten. Beleefd aanbevelend: J.H. OENEMA B.V., GED. MOLENWIJK 8, HEERENVEEN.”

Wanneer administrateur Schipper voor de erven mr. Berger-Sietsma hun burgerwoonhuis met bergplaats c.a. aan de Schans 23, groot 4.40 are, op 18 juli 1941 verkoopt, hapt Siebren van der Vlugt uit Rottum op het bedrag van fl.6990,- toe. (N.v.Frl. 23-7-1941) Hij wordt dus bewoner van Heerenveen en vrij snel na afloop van de tweede wereldoorlog start hij op dat adres een taxibedrijf. Zijn eerste advertentie in opnieuw het Nieuwsblad van Friesland luidt: “Attentie! Even noteren: Telefonisch aangesloten onder no. 2078: DE VLUG-TAX, Schans 23 - Heerenveen - S.van der Vlugt”. Heeft hij mogelijk al in 1932 een autobusdienst geëxploiteerd op de lijn Oldemarkt - de Blesse - Steenwijk, hem vergund in het Nieuwsblad van Friesland van 29 april 1932 door de Gedeputeerde Staten van Friesland ? Is hij dezelfde man, die samen met E. Timmerman uit Oldemarkt een autobusonderneming in december 1937 start en in december de vergunning voor de dagelijkse dienst Kuinre-Steenwijk ziet ingetrokken worden ten faveure van de N.V. Spoorweg Maatschappij Zwolle-Blokzijl ? Hawar ... Van der Vlugt ziet kans om in oktober 1951 het taxibedrijf van de heer L. de Jong te Heerenveen over te nemen en vraagt in dezelfde bekendmakingsadvertentie een ongehuwde chauffeur. Inmiddels beschikt hij op de Schans over een ruime autostalling, zodat hij in 1962 laat weten, dat hij al zijn materiaal heeft vernieuwd. Bovendien is hij speciaal ingericht voor trouw-, begrafenis-en zakenritten. Ook verhuurt hij zonder chauffeur een V.W. ‘De Luxe”, V.W. 1500 (5 persoons) en een Samba-bus, alle all risk verzekerd. Inmiddels heeft hij het adres Schans 25 erbij kunnen krijgen. De Friese Koerier van 25 april 1968 bevat een bekendmaking van de Gemeente Heerenveen, waarin burgemeester en wethouders van Heerenveen ter openbare kennis brengen, dat zij de verleende bedrijfsvergunning van S. van der Vlugt, Schans 23-25, voortaan zal laten gelden voor 4 huurauto’s in plaats van drie. De vergunning van G. Brandsma in het Meer, no. 149 - voor één huurauto - is namelijk ingetrokken. Mocht iemand nog bezwaar willen maken, dan dient dat te gebeuren bij de Gedeputeerde Staten van Friesland. S. van der Vlugt gaat dan nog door tot het moment in 1977, dat hij zijn zaak overdraagt aan de Oenema’s.

In de volgende aflevering zetten we eerst nog een keer de huisnummering in de schijnwerpers. De woningen in de Propstrabuurt worden aanvankelijk meegenomen in de doorlopende Heerenveen-nummering en pas later gekoppeld aan het ‘volksmondtoponiem Propstrasingel’. Lastige klus, maar misschien kunnen we daar wat helderheid in brengen.

2016, april 2 - wibbo westerdijk - hip-backup, met extra dank aan Jeannet Bouma

HIP-TIME MAGAZINE 138                                            

 KADASTRALE MINUUTKAART EN OORSPRONKELIJKE AANWIJZENDE TAFEL 1832. 

Inderdaad, we komen terug op het perceel A-387 met huis en schuur en zuidelijk gelegen erf, welke veel later in de tijd ook nog een boerenspultsje is geweest. De westelijke grens is het perceel met kad. nr. A-390 (reed, voetpad) en ten zuiden ligt het kad. nr. A-391 (tuin). Logischerwijs valt dit stuk het eerst onder de veranderingsdrang van erven van de eigenaar van de weduwe Albert Kornelis Propstra. Na haar overlijden in 1829 wordt zoon Hendrik Alberts Propstra de man, die de beslissingen blijkt te nemen.  Hij staat in het kadaster ingeschreven onder legger 211 met vermelding van “en mede-eigenaren’. Dat zijn z’n zuster Martjen als oudste (1791) en een tweetal broers (1793 Cornelis, en 1808 Anne). Broer Karst (1805) is dan al overleden op 30 juli 1826. 

De Volkstelling van 1830 geeft ons voor Breedpad huisnummer 264 een bewonersaantal van 14 personen.  Alfabetisch zijn dat het gezin van Gabriël Cornelis Bloemhof, leerlooiersknecht, 31 jaar en geboortig uit Wolvega. Zijn vrouw Antje Jans van der Wal, 30 jaar en geboren in Oudehorne en 4 kinderen: Vroukje, 6 jaar; Jacoba, 4 jaar; Anneke, 2 jaar en Kornelis, 1 jaar, allen geboren in Wolvega. Zij hebben zich hier dus gevestigd kort voor de volkstelling van december 1829. Als tweede gezin staat ingeschreven onze schipper Roelof Hendriks van Rheen, geb. te Alkmaar, en 36 jaar oud, en zijn ega Martje Alberts Propstra, 37 jaar en Heerenveense van geboorte. Hun kinderen zijn Hendrik, 13 jaar; Trientje, 11 jaar; Jan, 5 jaar (alledrie geboren in Nijehaske) en hun 1 maand oud zoontje Albert, die in dit huis is geboren. En wel op 15 december 1829 ! Enig natte vingerwerk is de volkstellers niet vreemd geweest, zo te zien. 

De Personele Omslag van 1830 bevestigt een aanslag voor Roelof van Rheen, maar Gabriël Bloemhof valt buiten de aanslaggrens. Het jaar 1831 is ook Roelof van Reen (welja !) alleen belastingplichtig. Het jaar erop lijkt hij ook buiten die plicht te vallen. Mogelijk dat het huren van het schip, genaamd “de Twee Gebroeders” (95 ton) van de broers Cats, werfbazen op de Heerenwal voor fl.240,- per jaar hem buiten de Personele Omslag heeft gehouden. Bloemhof woont dan inmiddels alweer in Wolvega, waar op 7 maart 1831 dochter Jantje wordt geboren.

Van 1833 tot en met 1836 wordt geen belasting geheven van eventuele bewoners van Breedpad 264. Van Rheen woont in 1834 en 1835 op het adres Breedpad 224 (in het Propstra-huis op het eerste Breedpad naast de herberg op de hoek van de Dracht). En in 1836 is hij wonend op huisno. 162 aan het eind van de Dracht. 

Op deze minuutkaart staat voor het zuidelijke deel van het gebied tussen Molenwijk en scheid-sloot (A-390 en A-391) met het terrein van het Grote Huys (A-392 tot en met A-397) als gebruiksbestemming: ‘reed als weiland’ (A-390) en ‘moestuin’ (A-391).

Het eigendom van A-390, groot 6.70 are heeft berust bij de wed. Albert Propstra, die van haar meisjesnaam Trijntje Hendriks heet. Haar man is overleden op 15 februari 1825 op 60 jarige leeftijd en wordt - in de Personele Omslag van een aantal jaren - als meester-bakker gekwalificeerd, soms zelf samen met het beroep ‘tapper’. Zij wonen zeker vanaf 1806 in het pand, welke in 1809 als huisnummer 224 krijgt toegewezen. Dat is in het eerste huis van het Breedpad naast het logement of herberg ‘s Lands Welvaren’ op de noord-westelijke hoek van de Dracht. In dit huis blaast niet alleen Albert Kornelis Propstra in 1825 zijn laatste adem uit, maar op 20 augustus 1829 ook zijn vrouw Trijntje Hendriks op 64 jarige leeftijd. Op dat ogenblik leven er nog vier kinderen. In beide gevallen is herbergier van ‘s Lands Welvaren Tjitte Foekes Hoekstra één van de aangevers.

 Het echtpaar Propstra is het als bakkersechtpaar economisch in ieder geval zo goed gegaan, dat ze onder andere hebben kunnen investeren in onroerend goed. Het huis nr. 224 hebben ze verworven in 1806 door aankoop van (Johan Balthasar) Christiaan Rumph. Maar ook op het tweede deel van het Breedpad over het ‘Semlerbruggie’ wisten ze de hand op onroerend goed te leggen. 

TESTAMENTAIR ERFRECHT

De afwikkeling van erfenis van de ouders Hendrik en Trijntje Propstra is - met enige kadastrale vertraging - terug te vinden in de Suppletoire Aanwijzende Tafel. In de periode 1832-1835 wordt dan als eigenaar beschouwd Hendrik Alberts Propstra, samen met zijn zuster Martje en twee broers Cornelis en Anne - als mede-eigenaren. Het boerenspultsje van weleer (A-387) met een grootte van 10.20 are wordt nog ‘vóór 1840’ onderwerp van een z.g. ‘splitsing’. Het perceel A-387 wordt opgedeeld in twee nieuwe kadastrale nummers, te weten: A-755 van 7.70 are en A-756 van 2.50 are.  De eerste krijgt als omschrijving: “huis, schuur en erf”, en de tweede ontvangt als  omschrijving “timmerschuur en erf”. Daarvan moet nog even worden vermeld, dat er vóór 1844 vrijdom van belasting is toegekend tot 1846 wegens de ‘stichting’ van de timmerschuur, terwijl deze via ‘expiratie’ ook al weer vóór 1847 uit de belastingvrijdom wordt teruggetrokken. Betekent dit, dat er onvoldoende gronden zijn geweest om van de vrijdomperiode te kunnen profiteren ?

Wie zijn timmerkundigheden daar gaat uitoefenen is niet duidelijk. De Personele Omslag van de begin dertiger jaren geeft ons daarover geen uitsluitsel. Zou de nieuwe gebruiker beneden de grens van de aanslag zitten ? 

Liggen er nu ook in de Staten van de Loop der Bevolking over de jaren 1836 tot en met 1844 aanknopingspunten voor het vaststellen van gebruikers, huurders, pachters ?  Die zijn er inderdaad, want vanaf 1836 tot en met 1840 staat de persoon van Cornelis/Kornelis Gooijes Boonstra als arbeider geregisteerd. In de Staten van de Loop der Bevolking slechts als hoofdbewoner, maar in de Volkstelling van 1840 met zijn gezin.  Zijn echtgenote is de in Leeuwarden geboren Fenna Migchiels Kraus. Zij is dan 44 jaar oud, net als Cornelis Boonstra zelf. Hun kinderen zijn op dat ogenblik Froukje, 10 jaar; Gooije, 7 jaar; Elizabeth, 5 jaar; en Migchiel, 1 jaar. Er is op 1 december 1836 ook nog een dochter Sijke geboren, die op 8 januari 1837 al weer overleed. In haar overlijdensakte staat ‘in het huis gekwoteerd met nommer 263’. Vraagje: hoe betrouwbaar zijn deze bronnen ? Eigenlijk zou er nog een dochter bij hebben kunnen staan, want via de bestanden van it Tresoar vinden we in 1853 een akte nr. 98 in Leeuwarden, waarbij Kornelis en Fenna alsnog hun dochter Hendrika Jonkschap als voorhuwelijkse dochter erkennen. Zij is te Heerenveen geboren op 1 februari 1827, terwijl het huwelijk tussen Cornelis en Fenna pas werd voltrokken op 15 juni 1828. Hun voordochter staat op het punt van trouwen en heeft deze wettigingspapieren nodig door op grond van art. 329 van het Burgerlijk Wetboek een ootmoedig verzoek te doen op Willem III, bij de gratie Gods Koning der Nederlanden, enz. enz. tot wettiging van haar geboorte. In 1754 trouwt ze in Leeuwarden met Johannes Visser. In de Heerenveense Volkstelling van 1840 hebben we haar stellig ook gevonden onder de naam ‘Hendrika Boonstra, 12 jaar oud, geboren te Heerenveen (?)’, en als dienstmeid van de regter Christiaan Sophias Boelens op het adresnr. 219 aan de westkant van de Dracht. 

Naast het gezin van Cornelis Gooijes Boonstra op 264 treffen we ook onder huisno. 264(a) nog een bewoner aan. Van 1836 tot en met 1838 staat daar vermeld in de Staten van de Loop der Bevolking de weduwe Jan van der Wal. Ook staat onder huisnummer 264 in 1841 geregistreerd de weduwe Vrouwkje van der Heide. Verdere antecedenten onbekend. Over haar is verder nog niets gevonden. Dan staat er in het jaar 1840 onder nummer 265 als bewoonster Froukje Hotzes Keimpema. Van deze dame vinden we haar overlijden op 1 augustus 1844 en uit die acte blijkt, dat zij de weduwe is van Jan Willems van der Wal. Er is dus sprake van enige huisnummerslordigheden, want in de jaren 1836 tot en met 1838 staat de weduwe Jan van der Wal onder nr. 264 (a). De mist over de persoon van de weduwe Vrouwkje van der Heide hebben we niet kunnen laten optrekken. Ze is in ieder geval niet aan te tonen als een hertrouwde Froukje Hotzes Keimpema. Overigens is deze laatstgenoemde ook in de Volkstelling van 1830 reeds als bewoonster gemeld op huisnummer 264 en eveneens als weduwe, 56 jaar oud en van beroep arbeidster. 

Gedurende het jaar 1841 staat ingeschreven zekere Fokke Hendriks Groen onder huisnummer 264. Dat zal toch niet de herbergier zijn van ‘s Lands Welvaren ? Deze staat namelijk in de Volkstelling van 1840 keurig vermeld samen met zijn gezin op huisnummer 223 aan het begin van de westkant van de Dracht. We gaan nog eens kijken in de Staten van de Loop der Bevolking en daarin blijkt hij van 1836 tot en met 1840 inderdaad als herbergier van no. 223 te staan. Hij is daarmee begonnen in 1836 na eerder als kleermaker te hebben gewerkt. Vermoedelijk heeft hij een vierjarig pachtcontract afgesloten. In 1842 doet zich de kans voor om Jacob de Looze op te volgen als kastelein, herbergier of logementhouder in het horecapand op de hoek van Achter de Kerk met de Vleesmarkt.

In een eerdere tijd voert dit etablissement de naam “Koophandel en Zeevaart”, later krijgt het de naam “De Drie Gemeenten” en wij kennen het als “De Bieb” (Eten en drinken enzo).

Fokke Hendriks Groen wordt daarvan in 1841 eigenaar door het te kopen van bakker Tjepke Taconis op de Vleesmarkt. Dan heeft het kadasternummer A-7 en is het met huis en erf 1.80 are groot. Van 1843 tot en met 1845 exploiteert Fokke Hendriks Groen in zijn kwaliteit van kastelein en verkoopt het vervolgens aan Jan Sanders Postma. 

Terug nu naar de Propstrabuurt om te zien hoe het kadaster zich door de verschillende ingrepen manipuleert. Nog voor 1845 levert leggereigenaar Hendrik Alberts Propstra (211.6) daarvoor de ingrediënten. Voor het kadastrale perceel A-755 staat er opnieuw een ‘splitsing voor 1845’ op stapel. De 7.70 are van ‘huis, schuur, en erf’ wordt volledig anders ingedeeld en wel in vijf nieuwe percelen, die daardoor ook weer een nieuw kadastraal nummer krijgen toegekend. Omdat ze gelijktijdig worden vastgelegd zijn dat achtereenvolgens in de leggerregels 211.7 tot en met 211.11 de kadastrale aanduidingen: A-806 (huis, erf; 0.84 are); A-807 (bergplaats, 1.00 are); A-808 (huis; 0.26 are); A-809 (huis; 0.38 are); A-810 (tuin; 5.82 are).

Hoewel we in de beschrijving daaraan nog niet toe zijn, laten we U alvast wel kennismaken met het Netteplan 1887 en daarvan het meeste noordelijke gebied van de ‘Propstrabuurt’. (Pater familias Hendrik Alberts Propstra is dan al in 1872 overleden en zoon Albert neemt de honneurs namens de familieleden waar!) U herkent op deze kaart in ieder geval drie van de vijf genoemde kadastrale nummers. Zonder daarvoor  direct de tussenstappen te beschrijven, blijkt het nummer A-806 te zijn verdeeld in het tweetal percelen A-998 en A-999. Deze twee vormen het bezit van apotheker Pierre Peaux, welke in 1861 een herbouw heeft gepleegd en deze twee nummers toegekend heeft gekregen. 

Spijtig genoeg kunnen we geen kaart tonen tussen de kadastrale minuutkaart van 1832 en het Netteplan van 1887. Dat zou de tussenliggende verandering natuurlijk veel beter illustreren. Wel komt er nu een nieuw element in de overigens begrijpelijke beschrijvingen, n.l. ‘uitgifte in erfpacht’. Voor het kadastrale nummer A-1726 is dat het dienstjaar 1882.

Voor een nieuw begrip geven we U even een definitie van het erfpachtrecht. Dat is een beperkt zakelijk recht om het volle genot te hebben van een aan een ander (in ons geval Albert Hendriks Propstra) toebehorend stuk grond. De erfpachter heeft min of meer dezelfde rechten als een eigenaar zolang de erfpacht duurt, maar mag niets doen wat de waarde van de grond kan verminderen. De erfpachter betaalt daarvoor een erfpachtbedrag (canon genoemd).  Die erfpachter is Geertje Propstra, die gehuwd is met tabaksfabrikant Johannes Hendrikus Taconis. Zij is een dochter van Albert Hendriks Propstra en dus kleindochter van Hendrik Alberts Propstra.

Het kadastrale nummer A-1726 (tuin met een grootte van 6.50 are) is stapsgewijs in het dienstjaar 1882 ontstaan uit de twee eerdere kadastrale nummers A-1229 (huis en erf, 7.20 are) en A-1230 (werkplaats, 0.82 are) en behoort toch nog steeds tot het bezit van Hendrik Alberts Propstra.

Deze twee in het dienstjaar 1871 ontstane situaties hebben ook weer voorlopers gehad in  kadasternummer A-810 (tuin, 5.22 are) en het in 1866 toegekende kadastrale nummer A-1149 voor een op dat perceel gebouwd ‘huis met erf’ met ook de grootte van 5.22 are. Samen met die ‘timmerschuur met erf van 2.50 are’ van kadastraal nummer A-756 (sinds 1840) lijkt het een cryptische onroerend goedtransactie, die heeft geleid tot A-1726. De tabaksfabrikant zal er zijn tabaksopslag hebben gehad, mogelijk zelfs tabakskerverswerkzaamheden hebben laten verrichten.

 Eerste erfpachter van de Propstrabuurt

Over het eigendom van A-391, groot 14.00 are (zie Minuutkaart 1832), kunnen we melden, dat notaris Jelle Petrus Jacobus Greydanus op 11 april 1818 een repertoire van een minuutakte opmaakt onder nr. 059020. Het betreft een tuin, welke wordt verpacht aan Johann Christiaan Mann, chirurgijn te Heerenveen. Verpachter is koopman Frederik Semler, die dit vastgoed verpacht voor een pachtsom van fl.2,- per jaar. Later is de status van Johann Christiaan Mann in de kadastrale notatie van 1832 - hoewel niet te vinden in het notariaat - veranderd van ‘pachter’ van de tuin naar ‘eigenaar’ van de tuin. De omschrijving in de Oorspronkelijk Aanwijzende Tafel is onmiskenbaar vastgelegd in leggernr. 159 regel 2 als “moestuin”. Vervolgens wordt verwezen naar de Suppletoire Aanwijzende Tafel nr. 126, waar in het dienstjaar 1856 twee nieuwe kadastrale nummers worden toegekend A-914 en A-915.

Johann Christiaan Mann, chirurgijn, wonend in A-389, verkoopt zijn tuin onder A-391 nog voor 1837 aan bakker Roelof Wiebes Offringa te Nijehaske. Mann verdwijnt uit Heerenveen om samen met zijn zoon een chirurgijnspraktijk te openen in Workum. De acte van notaris Peeting van 2 november 1839 bestemt het huis onder A-389 voor Mr. Ulbe Arend Evertsz, terwijl de grote tuin met vruchtbomen onder A-391 wordt gekocht door Hendrik Alberts Propstra voor fl.451,-.

H.A. Propstra komt kort voor 1856 op het perceel een ‘regt van opstal’ overeen met koopman Bernard Sievers, welke daarvoor door het kadaster nummer A-915 krijgt toegekend in het dienstjaar 1854 (dus voor 1856).

Sievers maakt gebruik van zijn recht om daarop een ‘bergplaats met erf’ van 2.40 are te stichten, zodat de oorspronkelijke 14.00 are van de tuin wordt teruggebracht tot 11.60 are. Daarvoor geniet hij vrijdom van belasting tot het dienstjaar 1862, waarna de belasting gebouwde waarde wordt vastgesteld op fl.36,-. Overigens wordt voor dit perceel wel een geheel nieuwe leggerpagina bestemd onder legger 644. Met het overlijden van Hendrik Alberts Propstra op 19 oktober 1872 komt een boedelscheiding tot stand, waarvoor de notaris enige tijd nodig heeft. Daarvoor wordt tevens een nieuwe legger ingericht met nummer 900. Tevens wordt de omschrijving ‘bergplaats’ gewijzigd in ‘pakhuis’ en wordt de boedelscheiding in dj. 1875 voltooid, waarna opnieuw voor de nieuwe eigenaar Albert Hendriks Propstra legger 973 wordt beschikbaar gesteld voor de actuele omschrijving “A-915; pakhuis en erf, 2.40 are, gebouwde waarde fl.36-’ en erfpachter Bernhard Sievers, koopman te Heerenveen. 

Portret Bernhard Sievers, 1812-1881(Kerkelijk Archief nr. 2878), die alle kerkelijke rangen van ambtsdragers heeft bekleed (diaken, ouderling, kerkvoogd en notabele). 

 Kennelijk is er enige twijfel geweest over de juiste grootte van het perceel, want in het dienstjaar 1882 wordt een ‘redres abus. meting’ toegepast, die het gevolg heeft, dat eigenaar Albert Propstra na de ‘hermeting’ het perceel op 2.60 are gewaardeerd ziet en hij daarvoor een nieuwe legger 1107 krijgt toegewezen . De notatie luidt dan: ”Legger 1107.1: eig. Albert Propstra, koopman, Heerenveen, erfpachter Bernard Sievers; Heerenveen A-1733; schuur, erf; 2.60 are; gebouwd fl.25,-; dj. 1891 vereenigd; uit 880.13 en 973.1; zie 1107.2”. Dat houdt in dat hem vanuit het perceel A-1646 (beschreven als voetpad & weiland 20 ca aan zijn bezit mag toevoegen. Eerder behoorde dat tot het perceel A-1228. Op de kaart van het Netteplan uit het jaar 1887 kunt U zien, dat A-1733 het meest zuidelijke perceel van de Propstrabuurt is, grenzend aan de dwarsgracht van de Molenwijk naar het westen.

Het erfpachtperceel, waarmee Bernhard Sievers in 1891 een ‘vereniging’ beleefde met een klein zuidelijk gedeelte (0.06 are) van de singel (= reed) van kad. perceel A-1734, bereikt dan onder nieuw kadasternummer A-2070 een grootte van 2.69 are met daarop nog steeds dezelfde schuuur. De verandering in het dienstjaar 1896 is een afscheid van Bernard Sievers erfpachtcontract. De ‘opstal’ (schuur) wordt verkocht en komt dan als eigendom van Albert Hendriks Propstra onder leggernummer 880.27. Of én zo ja, aan wie hij het heeft verhuurd tot de ‘scheiding in het dienstjaar 1907’ in de familie Propstra als gevolg van het overlijden van bovengenoemde Albert Hendriks Propstra op 10 januari 1906, is niet bekend.

Piebe Krediet (1855), bekend lithograaf van o.a. de “Historische Ganzenbrief : Reis door Friesland” (1880) en oud-inwoner van Heerenveen, zoon van de steendrukker Gerrit Krediet, vereert Heerenveen in september 1932 na jaren weer eens met een nostalgische wandeling en vertelt in een ingezonden stuk in de Hepkemakrant van zijn ervaringen. Onder andere vertelt hij, dat hij door het steegje lopend bij Popma (Bakkerssteeg) practisch uitkomt bij het gebouw (eerder behorend bij de leerlooierij van Van der Sluis) waar de familie haar steendrukkerij runde. Het staat op de hoek van de Molenwijk met haar naar het westen lopende zijsloot. Vanuit zijn positie ziet hij weer het steenkoolpakhuis van de heer Sievers en de molenmakerij van Murk Visser nog staan. Hoewel er op de voormalige steendrukkerij een bordje ‘onbewoonbaar verklaarde woning’ hangt, constateert hij dat de achterkant nog intact is. 

Tweede erfpachter van de Propstrabuurt en zijn opvolger. 

Een tweede stuk grond wordt in de categorie ‘reden van verandering’ geregistreerd als “splitsing vóór 1870” en eveneens voortkomend uit het kadastrale perceel A-390. Het is de westelijke strook, die wordt aangeduid met ‘reed als weiland’ en een totale grootte van 6.70 are.  De reed (ook wel voetpad genoemd) moet worden verdeeld over zes verschillende percelen. Daarvan gaat een deel naar twee percelen, die net als de andere vier op naam staan van eigenaar Hendrik Alberts Propstra. De door ons te volgen ontwikkeling wordt beschreven onder legger regel 865.1, waarop Murk Goyes Visser, molenmaker te Heerenveen, het recht van erfpacht is overeengekomen. Door die splitsing én het daardoor ontstaan van nieuwe percelen wordt een ‘werkplaats met erf’ en een grootte van 0.90 are gesticht, welke onder het kadastrale nummer ‘Bredepad A-1232’ vrijdom geniet tot 1876. Een ander gedeelte met een grootte van 3.40 are houdt zijn bestemming “tuin” met een zelfde vrijdomsperiode en het toegekende kadastrale nummer A-1233.

Molenmaker Murk Gooijes Visser - in zijn geboorteacte aangegeven door zijn vader Goye Jelmers Visser, 42 jarige timmerman te Haskerdijken, sticht met de voornamen ‘Murk Jelmers’ daarmee over een lange periode enige verwarring. Hij is overigens geboren op 4 maart 1836. Moeder is Akke Murks Lieuwes en 44 jaar oud.  Murk Jelmers (Goyesz.) Visser trouwt op 26 oktober 1876 dus op 40 jarige leeftijd - is inmiddels molenmaker - met 44 jarige Marchje Uri, geboren in Appelscha. Enkele jaren daarvoor heeft hij bij notaris Arjen Binnerts via een akte van oprichting een naamloze vennootschap laten registreren. Op 20 januari 1870 zijn Wiebe Klazes de Jong, eveneens molenmaker, en hij het eens over de oprichting van een grofsmederij. Dat wordt de “firma de Jong en Visser” (Repertoire Tresoar 056070). De afkondiging daarvan in de Ned. Staatscourant blijkt voor onbepaalde tijd en zal pas eindigen als een vennoot dat minstens drie maanden van te voren aan de ander laat weten. Maar in geen geval niet eerder dan 12 februari 1872. Als een vennoot overeenkomsten voor meer dan fl.300,- wil regelen (b.v. geldopnemen, borgtochten afgeven, e.d.) is de medewerking van beide vennoten vereist. Aan deze samenwerking komt een einde door de ontbinding volgens de akte van 19 oktober 1889 van notaris H.J.W. Terlet te Joure. Wiebe Klazes de Jong zal de zaken voor eigen rekening voortzetten.

Murk en Marchje hebben besloten te gaan wonen in Heerenveen en het oog valt op een huis aan het Achterom onder Aengwirden. Zij staan ingeschreven in het Bevolkingsregister van Heerenveen (AEN) 1872-1880 op blad 58, maar daar staat geen huisnummer bij vermeld. Aannemend dat zij niet zijn verhuisd worden daar hun drie zoons geboren in 1877 (Jelmer), 1881 (Gooye) en 1883 (Piet). Bij de start van de bevolkingsperiode 1880-1890 blijkt het huis te zijn genummerd met nr. 60 en ligt achter en ten oosten van het latere pand ‘Paul Kruger. In de periode 1890-1920 wordt nog twee keer een nieuw nummer aangetroffen, resp. nr. 61 en nr. 73.  Met zoon Jelmer hebben de ouders (maar ook de Heerenveense gemeenschap het bijzonder getroffen. Hij wordt door zijn vader opgeleid voor ‘molenmaker’, maar ontwikkelt zich ook in de architectuur en de aannemerij, en gaat zelfs een rol spelen in de ,makelaardij’.  

Bovendien bekwaamt hij zich in de ‘photographie’. Dat mag o.a. blijken uit de naaststaande afdruk van een glasplaat (positief, 8.4 bij 8.4 cm) van het molenmakersterrein aan de Gedempte Molenwijk, dus A-1732. De molenwiek en de schroefvijzel spreken voor zichzelf. Een klein detail zou U nog kunnen ontgaan: de ooievaarsnest op een paal in de tuin van het “Grote Huis”.

Een uniek beeld uit de collectie Altena-Visser in het Museum Heerenveen!!! 

Conclusie van een en ander is dus dat de firma de Jong en Visser in het erfpachtperceel in de Propstrabuurt een werkplaats op een royaal terrein kunnen gebruiken voor de molenmakerswerkzaamheden. Daarvan is uiteraard een onderdeel ‘grofsmederij-aktiviteit’, een specialisme van Wybe Klazes de Jong. Uit een artikel in de Heerenveense Courant van 1969 ontlenen we een citaat uit het artikel met een foto van ‘Kachel-Magazijn en J. de Jong, Smederij, Dracht 73-75’. Dat artikel met de titel “De hoefsmid speelde vroeger een belangrijke rol in de provincie. Thans een uitstervend beroep." Citaat: .....“In 1869 nam molenmaker en smid (hoef-en kachelsmid Wiebe Klazes de Jong het bedrijf over. In 1894 volgde zoon Jan de Jong hem op.” .....

Een minuutakte, d.d. 27 december 1870, bevestigt, dat  Wiebe Klazes de Jong, grofsmid te Heerenveen, een huis met erf, c.a. , met kadasternummer A-232, groot 1.70 are, koopt voor een bedrag van fl.2230,-. (Notariaat A. Binnerts, repertoirenr. 316)

Uit het verdere verloop van de kadastrale ‘stamboom’ blijkt, dat in het dienstjaar 1882 nog een redresmeting is uitgevoerd op de percelen A-1232 en A-1233. Daarbij is vastgesteld, dat de grootten samen niet 3.40 + 0.90 are zijn, maar samen worden bepaald op 5.45 are. De oorzaak daarvan hebben we niet kunnen achterhalen. Uiteraard wordt op dat ogenblik ook weer een nieuw kadasternummer toegekend en daarvoor het nummer A-1732 gereserveerd. 

Dit nummer A-1732 rechtvaardigt een kaartje van het Netteplan 1887. En dan met name het zuidelijke deel. 

In het dienstjaar 1906 (1 januari) komt een einde aan de erfpachtovereenkomst door de ‘verkoop’ van A-1732 met schuur (werkplaats) en erf. De erven Hendrik Alberts Propstra c.s. dragen dit eigendom over aan Geertje Alberts Propstra, de echtgenote van Johannes Hendriks Taconis en haar kinderen Albert IJme, Simon Hendrik en Thalea Gebina Taconis. Haar man wordt vruchtgebruiker. Hij zorgt ervoor, dat het perceel A-1732 opnieuw een interessante toekomst tegemoet gaat met leggerregel 1701.7 als nieuwe bestemming: in het “dienstjaar 1909 “ een “uitgifte in erfpacht”. Aan wie dan wel ............?  Er wordt verwezen naar de kadastrale legger 1779, regel 1,  op naam van (wrijf uw ogen even goed uit .....) eig. Geertje Propstra, echtgenote van Joh. H. Taconis, Oudeschoot (Blauhûs) en kinderen. Daar lezen we een niet te volgen staaltje van kadastrale logica. De oplossing zal zijn een studie in de kadastrale wetenschap !!!!! Aanbevolen. Mogen we aannemen, dat de nieuwe erfpachter ‘Johannes Hendrikus Taconis’ is geweest?

Tien jaren later is het nog steeds A-1732 met een grootte van 5.45 are voor werkplaats en erf. De verandering wordt dan geïntroduceerd als “dj. 1919 verv.(allen) van erfpacht”. Opnieuw een 5-tal jaren daarna wordt in het “dj. 1924 ged. vernieuwing” gepleegd. De omschrijving gaat nu luiden: “Kantoor, werkplaats en erf” voor de Taconis-zaken. Aan alles komt een einde. De tijd is rijp voor een rigoureuze verandering in het dienstjaar 1934: “”Slooping” en de nieuwe omschrijving  van 5.45 are luidt vervolgens: “opslagplaats”. Het afscheid van A-1732 wordt in het dienstjaar 1940 geregistreerd in de vorm van de kadastrale term ‘Vereeniging”. De 5.45 are wordt samengevoegd met A-2070 de ‘schuur en erf’  ter grootte van 2.69 are van legger 1701.10 !!! Van 5.45 are groeit er een nieuw perceel  in 1940 tot eentje van 8.14 are aan het Achterom of aan de inmiddels Gedempte Molenwijk met als kadasternummer A-3642 en de prozaïsche omschrijving: “erf” !!! 

Een eerste transactie in de bezette tijd vindt plaats in het dienstjaar 1943. De verkoop van het perceel aan het Achterom A-3098 (het middelste deel van de Propstrasingel)  is een opvallende, want er komen twee nieuwe eigenaren in beeld. Verkoopster Geertje Propstra, haar kinderen en haar echtgenoot J.H. Taconis dragen dit perceel met een grootte van 1.27 are en de bestemming ‘weg’ over aan Johannes Broersma, expediteur en consort de grossier Cornelis Brouwer, die in het volgende dienstjaar allebei een perceel ‘erf’ in  dit Propstra-gebied willen kopen.  Dankzij Johannes Broersma, die als transportondernemer ruimte nodig is voor de stalling van vrachtauto’s , claimt hij van de beschikbare 8.14 are ‘erf’  slechts 4.37 are (A-3570). Het andere gedeelte van dat grote erf is in dienstjaar 1944 gekocht door Cornelis Brouwer, die een grossiersbedrijf heeft te exploiteren (A-3571). Hij krijgt de beschikking over een erf van 4.39 are, maar het wordt nergens uit duidelijk met welke bedoelingen hij deze grond wil exploiteren. Mogelijk alleen uit financiële beleggingsoverwegingen ? Want er wordt niet op gebouwd. Uit de schaarse berichtgeving uit de jaren veertig komt naar voren, dat Cornelis Brouwer zich heeft toegelegd op koloniale waren en de oorlogsomstandigheden maken, dat hij zich destijds voornamelijk bezighoudt met ‘toewijzingsproblemen’ in het kader van de distributie, o.a. jam, kandij, basterdsuiker, spijsolie, huishoudzeep. Dat moet dan gedaan zijn vanuit het adres Rottumerweg 8, waar Brouwer zijn grossierderij in koloniale waren heeft gehad. Na de oorlog in 1948 meldt hij in een advertentie dat de Kerkstraat 15 het adres is voor zijn grossiersbedrijf. De woningkaart kent spijtig genoeg Cornelis Brouwer niet als bewoner van de Kerkstraat 15. Dit pand is tot het overlijden van Joost de Vries op 18 mei 1940 door wijnhandelaar Joost de Vries zelf gebruikt en bewoond, samen met zijn echtgenote Eibertje Holtrop, die daar tot 4 oktober 1963 nog heeft gewoond. Cornelis Brouwer staat zelfs in 1960 nog in het adresboek op de Rottumerweg 8.

Net als Johannes Broersma verkoopt ook Cornelis Brouwer in 1949 het perceel aan de Gedempte Molenwijk aan de N.V. Automobielbedrijf Jager en Wierda. Bovendien gaat ook het gezamelijk door hen gekochte perceel A-3098 over naar de N.V. (Daarop komen we in een volgende aflevering ongetwijfeld terug.) 

Het derde erfpachtperceel van de Propstrabuurt: Andries Johannes de Jong, slager.

Voor het moment dat het kadasternummer A-1731 op het Netteplan van 1887 een zichtbare plaats innam en in de bijbehorende eigenaarslegger z’n omschrijving heeft gekregen (te weten: slagthuis en erf, 1.20 are) moet worden vermeld, dat het nummer A-1731 al door het kadaster is toegekend in dienstjaar 1882.  Het blijkt te zijn samengesteld uit twee eerder in gebruik zijnde perceelnummers. Die beide t.w. A-1716 (een huis van 0.26 are) en A-1717 (een opslagterrein van 5.84 are) zijn toegekend in het dienstjaar 1881. Uit het kadasternummer A-1645, groot 6.10 are, zijn door Albert Hendriks Propstra als eigenaar deze wijzigingen tot stand gebracht.  Inderdaad is daarvan aan A-1731 slechts 1.20 are ten goede gekomen terwijl de rest van de percelen 4.90 are aan legger 880.18 (0.90 are en nog een stukje van een ander perceel 0.43 are) en 1105.1 (4.00 are) zijn toegeschikt.

Als kandidaat voor het gebruik van A-1231 (de tuin waaruit in 1879 A-1645 is voortgekomen) dient zich op 7 februari 1879 aan Antonius Kestens, steenhouwer te Heerenveen. Hij wil hierop graag een vergunning voor de oprichting van een steenhouwerij. In eerste instantie wordt hem dat ‘onder voorwaarden’ verleend, maar na de bezwarenprocedure op 11 februari 1879 besluit het gemeentebestuur op 21 maart 1879 die ‘voorlopige’ toestemming op basis van de voorwaarden alsnog in te trekken. (SCO 369, SCO 1004, no. 416 en 422)

Uiteindelijk krijgt Andries de Jong de beschikking over een ‘slagthuis met erf van 1.20 are).

Ook zijn planning loopt natuurlijk flink vooruit op de latere registratie van het kadaster, want bij het gemeentebestuur van Heerenveen-Schoterland dient hij op 25 october 1879 een verzoek onder no. 517 in voor de oprichting van een ‘slagterij’ voor het kadastrale perceel A-1231. Dat nummer is de voorganger van A-1645, die enkel wordt aangeduid als ‘erf’ en door ‘stichtingsplannen’ een andere bestemming gaat krijgen. Propstra en de Jong komen tot overstemming over een erfpachtcontract. Overigens mag je verwachten, dat een ‘slagterij’ behoort tot de bedrijven, die moeten voldoen aan de hinderwetbepalingen, maar daarvan hebben we in het archiefnummer SCO 369 niets kunnen vinden. Wel vinden we onder de bekendmakingen van B. en W. onder nr. 524 op 11 november 1879, dat de vergunning voor de bouw van een slachterij op kad. A-1231 wel is verleend. En het kadaster bevestigt dat in leggerregel 880.15 van eigenaar Albert H. Propstra, koopman, en erfpachter Andries de Jong, slager, met een uitgifte in erfpacht in dj. 1882, onder verwijzing naar leggerregel 1106.1 (met dezelfde belanghebbenden) met het vooruitzicht van een ‘verval van vrijdom’ in het dienstjaar 1887. Wat precies de reden is van de ‘overboeking’ naar een legger met uitsluitende de naam van de oorspronkelijke eigenaar Albert Hendriks Propstra wordt niet expliciet beschreven, maar van legger 1106.2 wordt overgeboekt naar legger 880.29. Het dienstjaar 1902 geeft als verandering ‘bijbouw’ met als gevolg dat de term ‘slachthuis’ wordt vervangen door het neutralere begrip ‘schuur’. We nemen aan dat het erfpachtcontract is opgezegd.

Andries de Jong heeft in de periode voor zijn overeenkomst met Propstra op 13 maart 1879 een poging gedaan een hinderwetvergunning voor het pand Achter de Kerk nr. 6 te krijgen. In 1879 heeft dit pand in de vergunningsaanvraag het kadastrale nummer Tjalleberd A-1884. Hij als vleeshouwer en spekslager wil daar een slagerij oprichten, maar de bezwaren van de verver Gerben Pieters Postma, ten oosten; bankdirecteur Leonard Louis Ferdinand Mispelblom Beijer, die advocaat Jhr. Mr. Julius Matthijs van Beyma thoe Kingma heeft gemachtigd, Trijntje Looxma, wed. van Mr. Daniel de Blocq van Scheltinga, mej. G.G. Greydanus, wed. van G.C. de Vrieze en Harmen Martinus Wagenaar uiten zoveel bezwaren, dat de geneeskundig inspecteur in Friesland en Groningen adviseert de vergunning te weigeren. De gemeente Aengwirden verstrekt weliswaar een vergunning, maar de bezwarenmakers vechten die beslissing aan tot voor de Raad van State. Ondanks een zeer positief gestelde brief d.d. 18 maart 1879 van vroegere buren in Schoterland (J.A. Keverkamp, P.H. Romkes en F.H. Fischer), die samen vijf jaar lang een gezamenlijke waterleiding en zinkput hebben gehad, wordt de vergunning niettemin nietig verklaard.

In maart 1892 probeert de vasthoudende Andries de Jong het nogmaals om in hetzelfde pand, welke inmiddels het kadastrale nummer A-4980 heeft gekregen, een vergunning te krijgen van het bestuur van Aengwirden. De tegenwind is minder heftig, maar wel zeer invloedrijk. Deze keer laat de westelijke buurman en bankdirecteur L.L.F. Mispelblom Beijer zich vertegenwoordigen door de advocaat mr. Adriaan Burger CPzn. en ter bescherming van de noordelijke bezittingen van Trijntje Looxma, die is hertrouwd met  Commissaris van de Koning Jhr. Mr. J.E.A. van Panhuys. Hun advies is: verleen geen hinderwetvergunning voor een slagerij ! Maar het liep toch even anders in 1892!

De gehele periode vanaf maart 1879 heeft Andries de Jong in dit huis Achter de Kerk gewoond.

In de periode 1880-1890 op nummer 48, welke in 1890 wordt hernummerd naar nr. 50, in 1900 naar nr. 59 en in 1910 naar nr. 78.  De familie Taconis, die de slagerij bij de ‘Grote Kerk’ in huur heeft gegeven aan Andries de Jong, verkoopt volgens het Nieuwsblad van Friesland van 20 maart 1915 het pand aan de gezusters de Jong voor een bedrag van fl.3700,-. Deze dames verhuren het vervolgens aan slager Albert Bosscha.

Andries Johannes de Jong geeft ons in een aantal uitingen in de krant een inkijkje op zijn vakmanschap en zijn terriërnatuur in de kwestie ‘ongesmolten rundvet’. In het Nieuwsblad van Friesland van 10 september 1902 vraagt Andries zich in een advertentie openlijk af, naar aanleiding van de zilveren medaille waarmee de gebrs. Smilde hun gesmolten rundvet op de landbouw-tentoonstelling te Leeuwarden zien worden bekroond. Hij formuleert drie kritische vragen: “Zou dat vet ongesmolten ook bekroond zijn? Zou dat vet ongesmolten ook zoo veel afnemers vinden? Zou dat vet ongesmolten ook de proef kunnen doorstaan van scheikundig onderzoek?”

Het antwoord, welke in het Nieuwsblad van Friesland niet is te vinden, is kennelijk wel beantwoord per brief. De Jong schrijft in een advertentie van de 17e september 1902, dat zijn drie vragen slecht zijn beantwoord. Zij halen er dingen bij aan, die met die vragen niets te maken hebben. Hij vindt het bepaald niet nobel om zich er op die manier uit te redden. Hij herhaalt zijn drie vragen en daagt uit: ‘Durft, of wilt gij deze drie vragen naar waarheid niet beantwoorden, houd U dan stil.’  Nog twee keer komt hij op het onderwerp terug. Eerst op 11 oktober 1902 onder het kopje “Volksgezondheid”, waarin hij ervoor pleit ongesmolten rundvee te laten keuren door een deskundige voordat het wordt verwerkt tot gesmolten rundvee. Hij geeft als voorbeeld de procedure in de stad Groningen waar ‘tuberculoos’ rundvet wordt vernietigd.

Op 18 oktober 1902 roert hij zich nogmaals in het Nieuwsblad van Friesland. “Neen Smilde’s”. Dat de Gebrs. Smilde reclame maken met de bevindingen van het chemisch laboratorium van Dr. Hamel Roos en Harmsen te Amsterdam over hun gesmolten rundvet beantwoordt de vragen over ongesmolten rundvet absoluut niet.  Dan kun je niet meer zien of er maden uit het ongesmolten rundvet kruipen. Door de bevoegde ambtenaren in Kampen is in één jaar tijds 3000 pond ongesmolten rundvee om die redenen afgekeurd en vernietigd.

Uit een advertentie van 15 april 1905 kunnen we overigens vaststellen, dat Andries de Jong toch nog verantwoordelijkheid draagt voor zijn opstallen in de Propstrabuurt. Hij plaatst een advertentie met de volgende tekst: “Te koop: HOOI, Schuurtje met stalling voor zeven koeien, zeer geschikt voor een melktapper, ruim twee bos prikkeldraad, twee honderd paaltjes, zoo goed als nieuw, bij Andries de Jong, slager, Heerenveen. Nog met Mei te huur een zeer sterk en ruim Pakhuis aan de Molenwijk met dubbele Zolders.”

Ook eerder heeft hij al op 22 november 1902 een “ijzersterk pakhuis’ uit de hand te koop aangeboden met dubbele zolders, bergplaatsen, wagenhuis, paardenstalling, enz. Zelfs te huur voor 5 of 10 jaar. We hebben nog nergens bevestigd gezien of het slager de Jong is gelukt om het pand te verkopen of verhuren. Wel vinden we bij de hinderwetvergunningen van het jaar 1911 onder no. 151 de aanvraag voor een vergunning voor een bergplaats voor lompen en beenderen door Salomo Mendels, volgens dit stuk, koopman te Wolvega. Het kadastrale perceel betreft A-1731 en er is sprake van een huisnummer 508. Het aanvraagformulier is gedateerd 21 april 1911. Het blijkt dat diverse medegebruikers van het Propstra-terrein niet enthousiast zijn voor een dergelijke bestemming. Er worden nogal wat bezwaren ingebracht. Zo komt Mr. M.Mz. Heloma als gemachtigde op voor mej. Hobbine Daniëlla Heloma, die woont op het westelijke perceel van het Grote Huys. Haar bewaar geldt de vrees voor stankoverlast, temeer daar aan de overkant van de dwarsvaart ook Klaas Vrij zijn affaire heeft (huiden, e.d.). G.J. Pothaar sr. als kerkbestuurder van de Ned. Herv. Gemeente deelt die bezwaren en dringt aan op een advies van de gezondheidscommissie. Ook mede-eigenaar Johannes Hendrikus Taconis, ega van Geertje Propstra, (eigenaars van A-1730) vreest stankoverlast en de aantrekkingskracht voor honden. De penningmeester van de Werkliedenvereniging “Heerenveen en omstreken” W.K. de Ruiter stelt dat zij in de onmiddellijke nabijheid een winkel hebben, die ook ‘s avonds open is en ze vrezen voor hinder en schade door stank. Het naast hun winkel staande huis waar H.F. de Wit woont, die ook zelf bezwaar maakt, zal daardoor waardedaling ondergaan. Molenmaker Jelmer Murks Visser heeft vlakbij zijn werkplaats (A-1732), waar veel buiten wordt gewerkt. Hij vreest met name de terugkeer van ratten, die hij juist uit zijn werkplaats heeft bestreden. Naast de huidenzouterij van Klaas Vrij heeft W. Mienstra een woning, die ook de stank en het ongedierte bezwaarlijk vindt.

Zal Salomo Mendels zijn vergunning wel krijgen ? Nee, dus ! Het besluit valt op 29 mei 1911: ‘geweigerd’, en de bekendmaking door B. en W. is gedateerd op 31 mei 1911. (SCO 1008 )

Ondanks deze tegenslag vestigt Salomo Mendels zich wel in Heerenveen met zijn echtgenote Evalina Haas, waarmee hij op 7 juli 2011 in Almelo in de echt is verbonden. Op 1 augustus 1911 wordt hij ingeschreven op het adres Heerenveen no. 552. Dat is aan de Korflaan-oostzijde, en later is dat Korflaan 59, vlakbij de Van Riesenstraat.

Een advertentie van 15 juli 1911 uit het Nieuwsblad van Friesland meldt ons, dat “Het Adres voor Heerenveen & Omstreken voor Wrak en Gekwetst Vee, Slachtpaarden, Huiden, Vellen, enz. is thans S. MENDELS, van Riesenstraat, Heerenveen”. Een aantal jaren later in mei 1917 koopt hij één van de Hesselhuizen aan de Verlengde Dracht. Dat is huisnummer 260, welke in 1921 wordt hernummerd naar Dracht nr. 251. Het Adresboek 1922 situeert hem daar eveneens. Op 5 mei 1927 vertrekt hij met zijn gezin, welke inmiddels is uitgebreid met vier kinderen, naar Meppel. 

Dit fragment van de Waterleidingkaart 1913 beslaat het zuidelijk deel van de Propstrabuurt.

U herkent diverse kadasternummers.

De vierde erfpachter van de Propstrabuurt: Anthonius of Anthonie Kestens.

Ook in een vroeg stadium voor het sluiten van erfpachtcontracten meldt zich de steenhouwer Anthonius Kestens.  Hij is geboren in 1824 te Sneek als zoon van een schoenmaker en begint zelf als steenhouwersknecht. Zijn eerste kind wordt nog geboren in 1852 in Sneek, waarvan de moeder Intje Hagedoorn is. De volgende kinderen worden geboren in de periode 1854 tot en met 1868 in Nijehaske, waar hij op de Heerenwal nr. 43 heeft gewoond en zijn ‘steenhouwerij’ heeft geëxploiteerd. Op 25 november 1878 koopt hij bij notariële akte een huis met erf ter grootte van 2.20 are en een bedrag van fl.3.550,- van de erven van doopsgezind predikant Romke Jans Keestra. Dat huis staat aan de Nieuwburen en heeft het kadasternummer A-161.

In de loop van de jaren ontwikkelt hij zich van ambachtsman naar koopman, b.v. voor de levering van verschillende steensoorten en keien. Overigens lukt niet alles, want in de “Bekendmakingen van het bestuur van Schoterland uit de periode 1876-1884” (SCO 1004), lezen we dat hem een vergunning voor het oprichten van een kalkblusserij te ‘t Meer (sectie B-839) op 22 maart 1879 is geweigerd. In diezelfde tijd (in het kad. dienstjaar 1879) is hij ook bezig om met Albert Hendriks Propstra tot overeenstemming te komen voor een erfpachtcontract voor de kadastrale percelen A-1643 (schuur en erf, 2.80 are) en A-1644 (erf, 1.20 are). Het jaar (dj. 1880) daarop is er sprake van een ‘stichting’ en vergroting van het terrein tot niet alleen de 4.00 are van de samenstellende delen, maar tevens nog 0.20 are van een aanliggend perceel. Het resultaat is een nieuw kadastraal nummer: A-1706, doch met dezelfde inhoudelijke omschrijving ‘schuur en erf’. De op stapel staande ‘uitgifte in erfpacht’ wordt derhalve geregistreerd in het dienstjaar 1882, met als onmiddellijk gevolg opnieuw een nieuw registratienummer en - omdat het kort na de toekenning van A-1706 is, wordt dat A-1728. Dat Kestens slechts 1.85 are ter beschikking lijkt te krijgen,  heeft als oorzaak dat Propstra tegelijk bezig is met de uitvoering van de plannen van uitgever Jacob Hepkema, die op een aangrenzende perceel een ‘boekdrukkerij met erf’ wil realiseren (waarover later meer). Edoch, Propstra komt Kestens behoorlijk tegemoet met uit het perceel A-1717 (een opslagterrein van 5.84 are) 4.00 are voor hem te bestemmen. Daarvoor wordt hem een ‘vrijdom’ toegezegd tot het jaar 1885, terwijl Propstra het eerder toegezegde perceel A-1728 van 1.85 are weer opeist. Daarmee is hij in staat beoogd erfpachter Jacob Hepkema te gerieven met een vergoot terrein voor zijn boekdrukkerij. Kestens is met deze transactie nu erfpachter van A-1729 (!) voor 4.00 are en laat zijn ‘schuur en erf’  in het dienstjaar 1886 een ‘vertimmering’ ondergaan.  Helaas niet voor lang - naar de reden blijven we gissen - maar in het dienstjaar 1887 volgt ‘verkoop’ aan de oorspronkelijke eigenaar Albert Hendriks Propstra.

Dat roept een vraag op ! Heeft Antonius Kestens het terrein met schuur slechts gebruikt voor zijn koopmanschappen, b.v. opslag van stenen, enz. Hem is immers in 1879 na de bezwarenprocedure tegen een verleende vergunning voor het perceel  A-1731 die toestemming ontnomen (SCO 369) !Anderzijds constateren we, dat wanneer hij steenhouwersknechten vraagt dit steeds is voor aangenomen werk buiten Heerenveen. (In 1874 bij het nieuw Burgerweeshuis te Leeuwarden en in 1882 Stationsgebouwen spoorlijn Sneek-Leeuwarden). Bovendien worden een aantal vermeldingen steeds gerelateerd aan zijn koopmansaktiviteit ‘het leveren van steenen’ van verschillende naam voor grote projecten in den lande. Of grafmonumenten binnen zijn opties heeft gelegen blijft onduidelijk.

 De vijfde erfpachter van de Propstrabuurt: Jacob Hepkema, boekdrukker en uitgever.

Iets over de voorgeschiedenis van het ontstaan van deze drukkerij te schrijven isnoodzakelijk om de drive van Jacob Hepkema te begrijpen. Nienko Acronius Hingst, boekhandelaar en vrijgezel, komt op 3 mei 1869 vanuit Nijmegen naar Heerenveen. Hij vestigt zich op de Vleeschmarkt nr. 17 als boekhandelaar. Ongeveer twee jaar later trekt hij Jacob Hepkema aan als volontair, die zijn eerste ervaringen met het drukkersvak heeft opgedaan in een drukkerij in Doetinchem. Vrij snel na zijn aanstelling wordt hij compagnon in de zaak en koopt een drukkerij-inventaris en handpers in Groningen. Deze worden in een pakhuis achter nr. 17 geïnstalleerd en - hoewel Hingst daarover beslist niet enthousiast is - gaat Jacob Hepkema in de zomer van 1873 van start met een proefexemplaar van het Nieuw Advertentieblad van

  Heerenveen van start. Op 1 januari 1874 rolt het nul-nummer van de pers en binnen de kortste keren heeft het blad 1300 abonné’s, bij een verschijningsfrequentie van één keer per week op zaterdag. Zijn afkomst als onderwijzer laat zich gelden en hij brengt het nieuws in ‘gewone’ taal. Dat blijkt goed aan te slaan.

Vanaf het begin evenwel botert het niet tussen de compagnons en het komt tot een breuk. Hingst gaat door met de boekhandel en Hepkema richt zich op de krant, welke hij volgens contract drukte op de handpers achter de boekhandel. Hingst gaat evenwel ook een krant uitgeven en Hepkema moet daarvoor het veld ruimen. Hij vindt in Steenwijk een drukkerij, die niet alleen de vrijdageditie wil drukken, maar ook een dinsdagexemplaar net als Hingst. Vanaf dat ogenblik gaat Hepkema zich voorbereiden op het stichten van een eigen drukkerij.  Na drie jaar Steenwijkdruk wordt dat een terrein in de Propstrabuurt aan de Molenwijk. Inmiddels is de krant van Hingst niet levensvatbaar gebleken en ter ziele gegaan. Hingst neemt afstand en gaat naar Apeldoorn. De boekhandel wordt overgedragen aan Axel Lourens Land uit Harlingen, die per 3 juli 1877 ook staat ingeschreven. Of eigenlijk moeten we stellen, dat de zaak ‘in de familie’ blijft, want Joukje (1846), getrouwd met Nienko Acronius Hingst, en Axel L. Land (1853) zijn zus en broer. De boekhandel blijft daarom ook nog doorgaan onder de naam ‘N.A. Hingst’.

HepkemaHij opent de onderhandelingen met Albert Hendriks Propstra om twee percelen achter het Breedpad in erfpacht te krijgen.  Op 7 october 1882 deponeert hij een verzoekschrift op de gemeentelijke burelen van Schoterland voor een hinderwetvergunning. De oprichting van een snelpersdrukkerij met stoom als beweegkracht in het gebouw met kadasternummer A-1727 (op dat ogenblik is Anthonie Kestens daarvan nog de erfpachter) en in een daaraan te bouwen machinekamer op het perceel A-1725 is zijn  doel. Aan de voorwaarden kan worden voldaan en de bezwaren van omwonenden zijn geen reden om de vergunning te onthouden.

In de Notulen van B. en W. van Schoterland van 11 november 1882 (SCO 369) dient de aanvrager ‘zich stiptelijk overeenkomstig de bepalingen in de voorschreven wet (art. 6 en 7 der wet van 2 junij 1875 (Staatsblad no. 95) vervat’ te gedragen. Extra wordt nog de nadruk gelegd op de bestaande bepalingen ter voorkoming van brand. Tenslotte moet binnen vier maanden deze stoompersdrukkerij in werking zijn, want anders vervalt de vergunning.

Merkwaardig genoeg vermeldt de “Index op de dossiers inzake de hinderwetvergunningen” onder nr. 24 de naam van J. Hepkema, Heerenveen, Molenwijk A-1727: oprichting snelpersdrukkerij met stoom als beweegkracht, met als aanvraagdatum 7 october 1886. Dat blijkt niet juist te zijn, want na opvragen van het betreffende dossier blijkt daar te staan: 7 october 1882. Bovendien is tevens verzuimd om in de index het tweede kadasternummer A-1725 voor de te bouwen machinekamer te vermelden.  Die informatie is ontleend aan het archiefstuk: SCO 1004. “Bekendmakingen van besluiten van 4 jan. 1876 tot 29 dec. 1884”. De tekst van 13 november 1882 luidt meer dan duidelijk, dat B. en W. van Schoterland op 11 november j.l. (1882), bij besluit no. 36 vergunning hebben verleend voor een stoom-snelpersdrukkerij op de percelen A-1727 en A-1725. Op zaterdag 28 october 1882 heeft namelijk niemand ten gemeentehuize de gelegenheid te baat genomen om bezwaren te uiten. Zeer fortuinlijk is in het hinderwetdossier wel een “Plattegrond-teekening ...” opgenomen in het dossier, zelfs met een balk met schaalverdeling.

Op 12 november 1886 wordt door Hepkema een aanvraag gedaan voor een nieuwe vergunning met als reden, dat hij de stoomkracht wil vervangen door een gasmotor van 2 pk. Omdat er opnieuw geen bezwaarmakers komen opdagen laten de loco-burgemeester H.A. Veenbaas en secretaris A. Rodenhuis weten, dat de - hernummerde - percelen A-1845 en A-1728 daarvoor mogen worden bestemd. A-1727 is door een ‘aanbouw’ in het dienstjaar 1885 vergroot tot 0.85 are. Met het nieuwe kadastrale nummer A-1876 wordt in het kadastrale dienstjaar 1887 een z.g.n. ‘vereeniging’ nagestreefd met grond van A-1725 tot een totale grootte van 1.93 are. Van die grond - de reed of het voetpad - met een oppervlakte van 3.85 are gaat er dus 1.08 are over in erfpacht naar Jacob Hepkema.

Met deze transactie is de expansiedrift van Jacob Hepkema nog niet gedoofd. In het dienstjaar 1903 geeft het kadaster aan, dat er sprake is geweest van ‘bijbouw en vereeniging’, waardoor A-

1876 wordt getransformeerd van 1.93 are grondoppervlak naar 4.27 are tot het nieuwe kadastralenummer A-2430 (geregistreerd onder leggernummer 1574.1: eig. A.H. Propstra, erfpachter J.Hepkema).  De vergroting van de drukkerij met 2.34 are uit het perceel A-1879 (in 1887 ontstaan uit een vereniging van perceelonderdelen en in dat jaar ook toegekend door het kadaster) is met een schuur en erf voor Hepkema van essentieel belang. Wat resteert is voor de stichting van een huis en erf door A.H. Propstra zelf en wordt aangegeven met een grootte van 1.96 are en het nieuwe kadasternummer A-2431. De inhoudelijke wijziging in het dienstjaar 1902 betreft een stichting, welke volgens de aanvraag voor een hinderwetvergunning van 30 november 1901 wordt omschreven als de oprichting van een boek-en courantendrukkerij te Heerenveen in het te stichten gebouw op het perceel A-1879, waarbij een gasmotor van veertig (40) paardekrachten de beweegkracht zal leveren.

Bijschrift:In 1902 is deze foto gemaakt van de “Stoomsnelpersdrukkerij van J. Hepkema”. De Molenwijk is nog goed bevaarbaar. Vanuit de Munnikssteeg wordt de wijk overbrugd naar de Propstrasingel. In 1880 heeft koopman Albert Propstra Hzn al geprobeerd de gemeente te bewegen over de wijk een brug aan te leggen en langs de gebouwen een klinkertbestrating. In ruil daarvoor wil hij dan afstand doen van zijn recht om een zet met barten te houden over de Molenwijk. Het bestuur wijst dat voorstel af. (Nog) niet precies bekend is wanneer deze brug wel is aangelegd, maar in ieder geval vóór 1902. Het rechtse huis - kadastraal Heerenveen A-1877 - is in het jaar 1887 gebouwd en ‘uitgegeven in erfpacht’ aan de Werkliedenvereniging Heerenveen en omstreken.

De bedoelde hinderwetvergunning nr. 91 van 1901 (SCO 2184) bevat nog wel wat bijzondere informatie, omdat de naastlegers worden beschreven. Ten noord-westen ligt Hepkema’s A-1876, maar ook A-1877 en A-1878 van de Coöperatieve Winkelvereeniging te Heerenveen (van de Werkliedenvereeniging). Ten noord-oosten bevindt zich de Molenwijk en ten zuid-oosten A-1730 van eigenaar A. Propstra Hzn en zijn gebruiker de verver G.A. Witteveen. Uiteraard ligt naast dit terrein ten zuid-westen het kapitale bezit van mej. Hobbine Daniëlla Heloma, nl. het Grote Huys met tuinen. De laatste update van het erfpachtcontract van Hepkema in het dienstjaar 1903 is het resultaat (leggerregel 1574.2 meldt dat expliciet: eig. A.H. en H.A. Propstra, kooplieden, Nijehaske; erfpachter Jacob Hepkema, boekdrukker en uitgever te Nijehaske (hij woont op de Heerenwal (nu) nr. 15) van Achterom A-2430; drukkerij en erf; met een grootte van 4.27 are en een gebouwde waarde van fl.180,-; ondergaat als reden van verandering: dj. 1903 uitgifte in erfpacht; het perceel is ontstaan uit leggerregel 1574.1 en de nieuwe situatie is beschreven in leggerregel 1583.1 (van Geertje Propstra, e.v. Johannes H. Taconis) onder kad. nr. A-2444 (drukkerij en erf, 3.49 are) en 880.34 (van Albert Hendriks Propstra) onder kad. nr. A-2445 (voetpad, 0.78 are). U ziet dat deze beide kadasternummer ook weer een totale grootte beslaan van 4.27 are.

Nadat erfpachter Jacob Hepkema te kennen heeft gegeven, dat hij van plan is een nieuwe plaats voor zijn drukkerij te zoeken, is het moeilijk de kadastrale verantwoording daarvan te volgen. Deze worden beschreven in de dienstjaren 1910 en 1911 en alles komt nu voor de verantwoordelijkheid van Geertje Propstra én haar echtgenoot Johannes Hendrikus Taconis, de tabaksfabrikant van de Rookende Moor. De term ‘drukkerij en erf’ worden vervangen door ‘huis, erf en werkplaats).

Door de snelle ontwikkelingen in de drukkerijwereld is Hepkema in dit gebied tegen de grenzen van de mogelijkheden aan gelopen. Hij oriënteert zich op een nieuwe locatie in Nijehaske. B. en W. van Haskerland zijn hem ter wille met een positief besluit op 18 juni 1904, hetgeen blijkt uit een register van de Woningwet over de periode 1903 tot en met 1918 (HAS inv.nr. 1599) Onder no. 28 wordt daar ingeschreven op 29 juni 1904: J. Hepkema. Zeer tot onze verbazing vinden we in het archief van de gemeente Aengwirden (inv. nr. 1148) onder bouwvergunning nr. 30: “J. Hepkema, Heerenveen, Toegangsweg stations spoor en tram Nh (Nijehaske): bouwen van een nieuwe drukkerij met kantoren, 1905”. Deze vermelding moeten we in verband brengen met het historische feit, dat de Stationsweg door Aengwirden en Haskerland vanaf de aanleg kort voor 1870 steeds gezamenlijk door beide gemeenten moest worden onderhouden. Daarover is destijds een overeenkomst gesloten. Uit zakelijke fatsoensoverwegingen zal Hepkema hen daarover hebben ingelicht.

Het ‘Register, betr.  fabrieken en werkplaatsen, opgemaakt in gevolge de veiligheidswet (hinderwet) over de periode 1897 tot 1933 (HAS 1626), meldt dat in augustus 1905 de courantdrukkerij aan de Stationsweg met twee gasmotoren van 25 paardekrachten van start is gegaan.

Erg lang heeft het door hen verlaten pand aan de Molenwijk niet leeg gestaan. Op 21 oktober 1905 brengt het Nieuwsblad van Friesland vanuit haar nieuwe locatie het nieuws:

“NIEUW. NIEUW. Ondergeteekende maken aan het geachte publiek bekend, dat zij in de oude Drukkerij van den heer Tj. Hepkema te Heerenveen een Meubelfabriek hebben opgericht. Zich beleefd aanbevelend voor de levering van Eiken-en Geschilderde Meubelen tegen concurreerende prijzen. Van Aalzum & Mienstra.” De samenwerking heeft niet zo lang geduurd, want in het bevolkingsregister van Aengwirden 1890-1920, deel I, wordt onder volgnummer 18 genoemd de persoon van Johannes van Aalzum (1872), meubelverver. Hij is op 18 mei 1906 uit Joure gekomen naar het Aengwirder deel van Heerenveen op huisnummer 155 en vertrekt op 7 juni 1907 weer naar Joure. (AEN 1322) Zijn compagnon W. Mienstra adverteert op persoonlijke titel in het Nieuwsblad van Friesland van 29 september 1906 onder het kopje “Bouwkundigen”, dat hij van plan is net als vorige jaren ook de komende winter les te geven in ‘Bouwkundig-en Meubelteekenen’ . Kandidaten kunnen zich in dat geval bij hem melden op de Heerenwal vóór 7 oktober.

Later op 9 oktober 1909 staat er opnieuw zo’n advertentie in de krant. Het is duidelijk dat de samenwerking niet succesvol is geweest. 

Het kadasternummer A-2431 is op de Waterleidingkaart van 1913 nog prominent aanwezig. Aangezien het bestaat uit ‘huis en erf’ is het niet ondenkbaar, dat dit perceel wordt beschreven in een Fries Mozaïek van Douwe Miedema in de Friese Koerier van 16 januari 1965 over de werkmanswinkel. Miedema schrijft: “Daar bij de drukkerij stonden twee woningen en dan nog de werkplaats van de pompmaker Jaring Wijntjes.”  Het is niet vast te stellen, wanneer Wijntjes - die zichzelf consequent ‘Wientjes’ noemt - die werkplaats in gebruik heeft genomen. Zowel het bevolkingsregister 1910-1920 als daaropvolgende  gezinskaart geeft aan dat hij woont aan de Korflaan. Eerst staat hij op nr. 575, welk in 1920 wordt hernummerd tot nr. 592. Zijn ochtend-routine zal dus zijn geweest een loopje door de Korflaan - hij woont aan de westkant in het tweede gedeelte van de straat zo’n 140 meter van de Verlengde Molensteeg. Die volgt hij een aantal meters in de richting van de Dracht om via het Krugersdorp en over de ‘barte’ van de dwarsgracht op de Propstrasingel te komen. Een minuut of zeven na zijn huis te hebben verlaten is hij dan bij zijn werkplaats. In november 1921 verhuist hij naar de Van Cuyckstraat, dan nog Heerenveen no. 716b als adres hebbend. Dat hagelnieuwe huis staat aan de oostkant van de straat, vlak bij de rooms-katholieke school. Het wordt in 1930 vernummerd naar Van Cuijckstraat 25.  Op 18 januari 1933 overlijdt hij daar op 86 jarige leeftijd. Hij heeft dus niet aan de Propstrasingel gewoond.

Veel later - wanneer de Woningkaarten zijn ingevoerd  omstreeks 1934 - wordt er ook eentje aangelegd voor ‘Propstrasingel 9’. Helaas staat daar geen naam van de gebruikers op, maar wel de opmerking: “pompmakerij afgebroken”. Dat zal dus gebruikt zijn door Jaring Wientjes (Wijntjes). Helaas zonder afbraakdatum ! 

Een historische anecdote van journalist Aart Aartsma van de Hepkemakrant, ontleend aan zijn bekende boekje: “Heerenveen omstreeks 1875 en later”, maakt ook indruk. Hij geeft een opsomming van de bebouwing van de westkant van de Molenwijk. Vooraan - vanaf het Breedpad - staat als eerste het winkelhuis met pakhuis van de Gebroeders Spandaw. Daarna een bleekveld en voorbij het buggetje Hepkema’s eerste drukkerij. Daarnaast de ‘brandhoutopslag’ van de drie gebroeders Bakker: Klaas, Kobus en Hendrik. Deze mannen hebben de eigenaardige gewoonte nooit naast elkaar te lopen, maar altijd achterelkaar: Klaas voorop. Zo’n anecdote maakt nieuwsgierig en dus gaan we eens even ‘sneupen’. We starten onze zoektocht in Heerenveen-Aengwirden, waar moeder Antje Lieuwes Hemminga woont in huisno. 70 aan het Achterom in Aengwirden. Zij is dan al hoofd van het gezin sinds 20 april 1876 weduwe van Tjeerd Roels Bakker. En niet zomaar hoofd van een gezin, maar een gezin van twee ongehuwde dochters Tjitske (1827) en Gepke (1829) en bovendien drie vrijgezelle zoons Hendrik (1834), Jacobus (1839) en Klaas (1837). Bovendien zijn er ook nog drie kinderen heel erg jong overleden en de oudste zoon Lieuwe (1825) wordt slechts 22 jaar oud. Tenslotte zijn er nog twee broers getrouwd: Roel (van 1831) en Johannes (van 1834).

Wanneer moeder Antje op 17 december 1890 in het huis aan het Achterom in Aengwirden overlijdt, blijft het niet-getrouwde vijftal daar nog wonen. Op 1 juli 1893 verhuizen ze naar het Schoterlandse deel van Heerenveen naar de Heideburen no. 140. Daar heeft een dubbel rijtje éénkamerwoningen achter de bebouwing gestaan, bereikbaar via de ‘Eric-Bramsteeg’ (zoals het tegenwoordige straatnamenbordje aangeeft). Deze zijn later in 1930 afgebroken. In december 1893 overlijdt daar Tjitske en in mei 1894 verhuizen ze met z’n vieren naar een éénkamerwoning van Tjipke Everts van der Werf (ergens achter de bebouwing van de Lindegracht onder no. 68, bereikbaar door de steeg langs de voormalige apotheek van Bouma). Gepke, die dan de huishouding op zich zal hebben genomen, overlijdt daar 22 juli 1895. Eerst staan de mannen als ‘arbeider’ in het bevolkingsregister, maar na de verhuizing naar de Lindegracht wordt Hendrik ‘houthandelaar’ genoemd en Jacobus en Klaas staan als ‘houthakker’ te boek. Klaas overlijdt als eerste op 21 juli 1907 en Hendrik op 5 april 1909. De dood van Jacobus is op Tresoar niet te traceren, noch in het Nieuwsblad van Friesland van begin 1900, maar gelukkig blijkt de overlijdensacte nr.151 van de gemeente Schoterland van 1916 wel beschikbaar te zijn op het gemeentearchief van Heerenveen. Jacobus Bakker blijkt zijn broers royaal te hebben overleefd. Hij overlijdt namelijk pas op 29 september 1916, om 2 uur 's nachts, op 77 jarige leeftijd. Als zijn beroep staat dan vermeld: arbeider"

Na de houtopslag van de gebroeders Bakker staat er de molenmakerswerkplaats van Murk Visser. Voorbij de dwarsgracht komen dan de steendrukkerij van Krediet en de leerlooierijen van Van der Sluis en Feits.  Aartsma beschrijft daarmee een situatie van vóór 1904: het jaar waarin de familie Feits de leerlooierijen van de hand doen ! 

Op 9 september 1932 treffen we - ook nu weer in de Hepkemakrant - een ingezonden stuk aan van de heer Piebe Krediet uit de steendrukkers-en boekhandelaarsfamilie Krediet uit Heerenveen. Zijn titel luidt: “Hoe een oud-Heerenveenster zijn vroegere woonplaats terug vond”. Interessant in dat stuk is voor ons de passage, waarin hij door het Bakkerssteegje naar de Molenwijk loopt en aan de overkant op een gebouw het bordje ‘onbewoonbaar verklaarde woning’ ziet. Dat is de steendrukkerij van zijn familie geweest.

De zesde erfpachter van de Propstrabuurt: de Werkliedenvereniging voor Heerenveen e.o. 

Op een herdenkingsavond van de Coöperatie Verbruiksvereniging “Excelsior” op 21 april 1942 te Heerenveen geeft voorzitter K. Bouwer een summier historisch overzicht. Al in het jaar 1876 wordt in Heerenveen door de bestaande werkliedenvereniging een coöperatieve winkel opgericht. Het doel is om tegen een billijke prijs goede waren te verkopen met een goed gewicht. De winkel heeft gestaan, waar later de werkplaats is van de firma Jager en Wierda aan de Propstrasingel. In het begin is de zaak alleen 's Zaterdagsavonds geopend; later ook op andere avonden. De leden fungeren om de beurt als winkelbediende en doen hun werk gratis. Het resultaat is, dat al spoedig een behoorlijke dividend kan worden uitgekeerd. Naast kruidenierswaren worden aardappelen en turf geleverd. Behalve het coöperatief inkopen van artikelen wordt ook aan cultureel werk gedaan: een tooneelclub, een bibliotheek en een bouwvereeniging worden opgericht. Het ledental neemt steeds meer toe en men kan in 1917 overgaan tot het openen van een ruimere winkel in de Kerkstraat.

Een zoektocht met <www.delpher.nl> laat ons in het bijvoegsel van de Nederlandsche Staatscourant van zaterdag 24 juni 1882, no. 147 kennismaken met het reglement van de Werkliedenvereeniging “Heerenveen en omstreken”, afd. van het Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond te Heerenveen, gemeente Schoterland. Ze hebben dan volgens de informatie van de heer K Bouwer al ruim 5 jaar bestaan.  Als hoofddoel wordt beschreven, dat zij langs wettige weg en met gepaste middelen de toestand van de werkman willen verbeteren. Een afgeleide daarvan is het bevorderen van de coöperatie. Uit dat doel groeit het fenomeen van de ‘Werkmanswinkel’.

Deze zal evenwel ‘officieel’ pas ontstaan als koopman Albert Hendriks Propstra in het kadastrale dienstjaar 1887 een ‘schuur en erf’ op een perceel ter grootte van 1.75 are onder kadasternummer A-1728 uitgeeft in erfpacht . Eén van de belanghebbende is de Werkliedenvereniging Heerenveen en omstreken. Zij komen een perceel van 0.71 are overeen met de eigenaar en verdelen dat in tweede delen: 40 centiare is bestemd voor een ‘huis’ en 31 centiare wordt bestemd tot ‘winkel’. Het kadaster zorgt ervoor dat het ‘huis’ kadasternummer A-1877 krijgt en de winkel A-1878. Beide objecten genieten een belastingvrijdom van vijf jaren, welke dus in 1892 afloopt. De gebouwde waarde wordt aanvankelijk in 1892 voor het huis fl.40,- (later verhoogd tot fl.49,-) en voor de winkel fl.25, (later verlaagd tot fl.24,-).

In het voorbereidingstraject speelt notaris Gerrit Boschloo een cruciale rol, wanneer hij in repertoire 057091 d.d. 10 juni 1886 het verstrekken van een obligatie mag beschrijven voor een kapitaal van fl.1200,-. De heren Halbe Binnerts, jhr. Julius Matthijs van Beijma thoe Kingma, Antoon Reinhard Uhl en Jacob Hepkema, allen inwoners van Heerenveen, hebben besloten hen dat geld te lenen en zijn nu dus de schuldeisers. Belanghebbende Werkliedenvereniging Heerenveen en omstreken is dus de schuldenaar.

 Een aantekening uit een van de vele archiefdozen van het museum (van een vroegere anonieme onderzoeker) heeft ooit de kadastrale registratie inderdaad aangetroffen in het leggerhoofd van legger 1218.   De volledige vermelding daarvan verschaft ons alle informatie: “eig. Albert Propstra Hzn, koopman, Nijehaske , dj. 1903 doorgehaald: Geertje Propstra, zonder, Heerenveen; vrouw van Johannes Hendriks Taconis, Heerenveen, dj. 1907; erfpachter voor 30 jaren ingaande 12 mei 1885: Heerenveen en omstreken, Werkliedenvereeniging.”

Na die periode zal de eigenaar het perceel weer als volledig eigendom in haar bezit krijgen- in dit geval Geertje Propstra en haar echtgenoot J.H. Taconis - ware het niet, dat ten kantore van notaris Marius Adrianus Johannes Verkouteren op de Fok op 22 januari 1916 in de geschiedenis van de Werklieden Vereeniging Heerenveen en omstreken een beslissende stap wordt gezet. In repertoire 055148 wordt vastgelegd de ‘eindiging’ ofwel het einde van het erfpachtrecht van een stuk grond met overname van de gebouwen te Heerenveen. Eigenaresse Geertje Propstra c.s, wonende te Oudeschoot, verkoopt het vastgoed - door de vereniging jarenlang gebruikt onder erfpacht - voor een bedrag van fl.1450,-. Het dient te worden betaald per 1 mei 1916. De Werkliedenvereeniging koopt het. 

Een berichtje in Het Nieuws van den Dag van 21 maart 1887 over de Werkliedenvereeniging te Heerenveen geeft door een verslag van de penningmeester een klein beetje inzicht in de exploitatie van de coöperatieve winkel. Het laatste half jaar sluit met een uitkering van 7 %, terwijl de kas met fl.106,70 is vooruitgegaan. Ook zijn er drie nieuwe leden en een donateur toegetreden.

Bovendien wordt er ruim aandacht geschonken aan deelneming aan het onderwijs.  In augustus 1886 wordt er op een feestelijke dag aandacht geschonken aan de kinderen van de leden die schoolgaand zijn. Die kinderen welke de school het minst of geheel niet hebben verzuimd krijgen prachtige prijzen uitgereikt. Ook in maart 1887 schrijft de secretaris, dat het schoolbezoek van kinderen in Heerenveen niets te wensen overlaat. Op de dorpen waar veldarbeid het hoofdmiddel van bestaan is, blijft het schoolverzuim groot. Op 23 augustus 1896 maken de leden met hun vrouwen en kinderen een uitstapje, een pleziertochtje per stoomboot naar Sneek. In de bovenzaal van een hotel in Sneek worden de 38 kinderen  door voorzitter Braaksma in het zonnetje gezet. 37 van die 38 hebben minder dan vijf lessen in een heel schooljaar gemist. Linze de Jong maakt de vereniging een compliment, dat zij de voorwaarde voor welvaart: ontwikkeling, zo serieus nemen. De feestelijkheden worden nog benadrukt doordat een aantal leden van het fanfarecorps ‘Concordia’ het feestelijke gebeuren met muziek ondersteunen.

De Leeuwarder Courant van 8 oktober 1889 besteedt nog even aandacht aan een organisatorische gebeurtenis. Staatsblad no. 251 bevat namelijk de goedgekeurde statuten van de Werkliedenvereniging “Heerenveen en omstreken”, afd. van het Algemeen Nederlandsch Werkliedenverbond.

De journalist D.M. van Woude (Douwe Miedema), die verantwoordelijk is voor veel verhalen over Heerenveen in de rubriek van ‘Fries Mozaïek’ en ‘Ut ‘e Lapekoer’ van de Friese Koerier, schrijft 16 januari 1965 een aantal regels over de ‘Werkmanswinkel’. Op 5 oktober 1892 wordt op het zolderkamertje van de winkel opgericht het bekende fanfarecorps ‘Concordia’. Daarbij is een zekere H. de Jong de initiatiefnemer geweest. De omstandigheden, waaronder het winkeltje wordt geëxploiteerd, schets Miedema eveneens. De beurtelingse bediening gebeurt hoofdzakelijk in de avonduren, die men daarvoor opofferen. Er is geen betaald personeel en van winkelsluiting heeft men nog nooit gehoord. Het ideaal van de coöperatie leeft met name sterk in de opkomende arbeidersbeweging.

Het vervallen van die erfpacht in het dienstjaar 1916 luidt voor de coöperatieve winkel een nieuw tijdperk in. De werkmanswinkel sluit zich in 1917 aan bij de coöp. verbruiksvereeniging „Excelsior" te Leeuwarden. Er wordt dan een vestiging geopend aan de Kerkstraat.

Op 26 oktober 1917 kondigt de Werkliedenvereeniging “Heerenveen en Omstreken” haar Algemene Ledenvergadering aan voor Dinsdag 30 october , ‘s avonds 8 uur, in Café Prinsen. Het belangrijkste punt van de agenda is een voorstel tot opheffing der Werkliedenvereeniging, “nu deze als’t ware is opgelost in de Coöperatie Excelsior.” (Zie art. 19 van het Reglement.) In vette letters wordt er door het bestuur nog bij deze convocatie gezet: ‘Eenige kennisgeving! Aller opkomst gewenscht.’ Zoekend naar een verkoopdatum van de winkel en het huisje door de “Coöperatie Excelsior” tussen 1917 en 1923 vangen we bij het notariaat - slechts - bot.

Maar .... enkele jaren later staat in het verkoopboekje van 30 januari en 13 februari 1923 - door notaris Faber uit Langweer bij verkoop van de gebouwen van de firma Jager en Wierda - een inhoudelijke beschrijving van de woonruimten van de beide huisjes. Kadastraal A-1877 - het meest noord-westelijke huisje - wordt gehuurd door H. de Wit , die tot zijn woongenot heeft: een kamer en een kamertje, gang, keuken, regenwatersbak en privaat en een beschoten dak met bedstede. In het adresboek van 1922 staat H.F. de Wit op het adres” Achter Breedpad nr. 516 en als zijn beroep ’winkelbediende’. Op zijn gezinskaart staat bovendien, dat Hermanus Fredericus de Wit per augustus 1924 is verhuisd van Heerenveen 516 naar “Heerenveen 537 bij Hendrikus Jansma” en dat is aan de Korflaan nr. 6.  Kadasternummer A-1878 - zuidelijk daarvan gelegen - is vanaf  12 mei 1923 in huur bij chauffeur A(ge) Schotanus, die slechts beschikt over een kamer en gang beneden en boven een beschoten dak en slaapkamertje en daarvoor op jaarbasis fl.80,- moet betalen. De verhuizing heeft z’n negen maanden oude, bruingevlekte gespikkelde jachthond ‘Nero’ met een scheurtje in een van de oren, kennelijk in de war gebracht, want in een advertentie in de categorie ‘Vermist’ looft Schotanus een beloning uit voor terugbezorging of aanwijzingen.

Conclusie uit het verkoopboekje is dus dat de heer Johannes Wierda, die onder de naam Fa. Jager en Wierda een doorstart maakt, de nieuwe eigenaar is geworden van A-1877 en A-1878. 

Geen erfpacht meer voor de firma Jager en Wierda, autohandelaren.

Ambitieus zijn Wytze Jager en Johannes Wierda al wanneer ze op 3 maart 1903 de “Rijwielhandel Jager & Wierda” bekend maken bij het geëerde publiek. Met ingang van 1 maart zijn ze voor gezamenlijke rekening begonnen met de verkoop van nieuwe rijwielen. Naast ruiling van rijwielen zijn ze ook in staat alle voorkomende reparaties te verrichten aan motorrijwielen. Daarnaast is hun werkplaats ingericht voor emailleren en vernikkelen van rijwielen en andere huishoudelijke artikelen. Zij hebben zich gevestigd in de vanouds bekende boterwaag op het gemeenteplein. Niemand kijkt er in Heerenveen van op, wanneer zij op 31 december 1904 via het Nieuwsblad van Friesland vernemen, dat de firma Harmsen en Nieuwenhuis hun rijwielzaak op 1 januari zullen overdragen aan de heren Jager en Wierda.

Vanaf dit moment afficheren Jager & Wierda zich als ‘Heerenveensche Rijwielhandel’ met merken als Humber, Adler, Friso, maar ook motorrijwielen, b.v. F.N. (Fabrique Nationale, een frans merk) en zelfs automobielen. Het geheel wordt met een ogenschijnlijk royaal reclamebudget via wekelijkse advertenties in de markt gezet, zowel voor de Heerenveense als de Leeuwarder vestiging.

In 1912 verkopen ze de ‘kleinhandel in rijwielen’  in de Waag aan de Gebr. Wijma en kopen zelf een pand aan de Dracht, waarin ze een garage vestigen. Dat pand kwam vrij door het overlijden van de doopsgezinde predikant ds. A. Vis en de Doopsgezinde Gemeente verkoopt het 3.80 are grote pand aan de firma Jager & Wierda c.s voor fl.8450,-. Deze krijgt een ‘verandering van bestemming’ door van het huis met tuin en schuur een autogarage te maken. Het blijkt de opmaat van een reeks uitbreidingen van het automobielbedrijf: ondergrondse benzineopslag, benzinepompinstallatie aan de Drachtzijde, vestiging van een verhuurbedrijf en taxionderneming op de tweede Heerenwal, en last but not least: een gigantische uitbreiding van de mogelijkheden aan de westkant van de Molenwijk en ná 1934 aan de Gedempte Molenwijk. Daaraan en andere ontwikkelingen gaan de 20 eeuw markeren. Ook dit zal weer flink wat  onderzoektijd nodig hebben en ongetwijfeld zullen vele oudere Heerenveners daaraan bijdragen kunnen leveren, omdat ze in dit gebied werkzaam zijn geweest (garagebedrijf, schoenenhandel, timmerwerkplaats, etc), hun vrije uren er hebben doorgebracht (ToNight, gokpaleis, dancing, etc.) of er anderszins (medewerker van de Israëlshop of klant van Bandstra) met regelmaat zijn geweest. 

         Aanvullende reactie van de heer Ys Sevensma, d.d. 3 januari 2017,

welke we graag - met dank - als citaat toevoegen:

“Toen ik las dat Transportbedrijf Broersma daar een perceel had aangekocht voor het stallen van zijn vrachtwagens herinnerde ik mij ineens een beeld uit het verleden. Het moet begin 1945 zijn geweest dat ik daar over een schutting keek en er een vrachtwagen van de fa. Broersma zag staan. Deze was onderweg van Joure naar Heerenveen, slachtoffer geworden van een beschieting door geallieerde vliegtuigen. De auto was doorzeefd met kogelgaten en dat kwam mij nu weer in de herinnering. Ik weet dat ik het vreemd vond daar deze wagen te zien staan, aangezien Broersma zijn bedrijf uitoefende aan de Verlengde Dracht. Ik hield het er op dat Jager & Wierda zich over deze wagen had ontfermd. Maar nu is duidelijk dat Broersma ook aan de Propstrasingel een terrein had. De naam Propstrasingel was overigens een wel erg weidse naam voor dit straatje dat meer de omvang had van een steegje.”  

 2016, december 17 - wibbo westerdijk - hip-backup-met dank aan Piet Offringa